#
%<... vidvadyvutpattito 'pica // MAnuv_3,2.198d //
taistai÷ ÓabdaiÓca bhaïyante ... // MAnuv_3,2.199a //>%
NYùYASUDHù:
api ca tathÃpi taistai÷ ÓabdaiÓca bhaïyante /
kathaæ vidvadvyutpa(ttita÷)ttyanvità /
vidvÃæso hi sÃk«ÃtktabhagavadguïÃ÷ pÆrvairvidvadbhirvyutpÃdayituæ Óakyante /
avidu«Ãæ kathaæ vyutpatti÷ /
bhavitavyaæ hi tayà /
anyathà vidvattvasyaivÃnupapatterityata Ãha- yujyate ceti //
%<... yujyate copadeÓata÷ // MAnuv_3,2.199b //>%
NYùYASUDHù:
vidvadupadeÓato 'vidu«Ãmapi vyutpattiryujyate /
atÅndriye kathamupadeÓa ityata Ãha- anyeti //
%%
NYùYASUDHù:
laukikÃnandÃdisÃdÓyaæ bhagavadÃnandÃdervidyate /
tataÓca yo 'smadÃnandasadÓo bhagavadguïa÷ sa ÃnandÃdiÓabdavÃcya ityÃdirupadeÓo ghaÂate /
tarhi pÆrvottaravirodha÷ syÃt /
prÃk"te cÃkhilavilak«aïÃ÷' ityuktatvedÃnÅmanyÃnandÃdisÃdÓyÃbhyupagamÃdityata Ãha- ÃnukÆlyÃdÅti //
%<... ÃnukÆlyÃdinà param // MAnuv_3,2.199d //>%
NYùYASUDHù:
ÃnukÆlyaæ nirupÃdhipriyatvamÃnandasya /
bodhÃtmakatvaæ j¤ÃnasyetyÃdi /
aparamalpatvÃsthiratvÃdi /
ÃnukÆlyÃde÷ pravttinimittasya sattvÃttadÃÓrayeïa vyutpatterapi sambhavÃdÃnandÃdiÓabdapravttyupapattÃvanumÃnamaprayojakamityuktaæ bhavati /
nanu vilak«aïe«vÃnandÃdi«u vilak«aïà eva ÓabdÃ÷ kuto na prayujyante /
tathà sati tatra buddhipraveÓÃbhÃvaprasaÇgÃt /
alpatvÃdisÃdÓyaæ kuto netyata Ãha- pÆrïatvÃdÅti //
%%
*9,529*
NYùYASUDHù:
(tÃæ) Órutiæ paÂhati- pÆrïa iti //
%%
NYùYASUDHù:
pÆrïa÷ pÆrïaguïa÷ /
sukhÃduttama÷ ÓobhanÃnandatama÷ /
ekala÷ ekÃkÅ parÃnapek«a÷ /
suni«kala÷ sarvathà vibhaktÃæÓavikala÷ /
harerguïÃnparÃnvilak«aïÃnvaktÅti /
*9,531*
ete«ÃmadhikaraïÃnÃmapavyÃkhyÃnaæ na sthÃnato 'pÅtyatraiva nirÃktamiti na puna÷ prakrÃntam /
// iti parÃnandÃ(paramatÃ)dhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*9,532*
[======= JNys_3,2.XIV: phaladÃnÃdhikaraïam =======]
// atha phaladÃnÃdhikaraïam //
// oæ phalamata upapatte÷ oæ //
atrÃdau tÃvatsvarganarakÃdikaæ phalaæ prÃïinÃmÅÓvarÃdeva bhavatÅti ÓrutyupapattibhyÃmupapÃditam /
tadÃk«epÃrthaæ sÆtraæ"dharmaæ jaiminirata eva' iti /
tasyÃrtha÷ /
ÅÓvara÷ phalakÃraïaæ ceddharmÃdharmÃvapek«ate na và /
neti pak«e vai«amyÃdyÃpattirvedÃprÃmÃïyaprasaktiÓca /
Ãdye kimÅÓvareïa tadapek«aïÅyenaiva karmaïà phalasiddhe÷ /
anyathà gauravÃpatte÷ /
na cÃcetanatvopapattivirodha÷ /
nahi rÃjÃdiriva karma phalaæ dadÃtÅti brÆmo yenÃcetanatvaæ bÃdheta /
kintu kÃraïamÃtram /
naca Órutivirodha÷ /
phalakÃraïayordharmÃdharmayorÅÓvarakÃritatvena tatstutaye tasya phalakÃraïatvopacÃrÃditi /
samÃdhÃnÃrthaæ sÆtram /
oæ pÆrvaæ tu bÃdarÃyaïo hetuvyapadeÓÃt oæ //
tenedamuktam /
apek«ata eveÓvaro dharmÃdharmau /
naca tÃvatà tayorevÃstu phalahetuteti yuktam /
dharmÃderiveÓvarasyÃpi phalahetutayà Órutisiddhatvena tyÃgÃyogÃt /
bÃdhakÃbhÃvena ÓruterupacaritÃrthatÃkalpanÃnupapatte÷ /
gauravasyÃprÃmÃïikavi«ayatvÃt /
parasya brahmaïa÷ karmaïaÓcobhayorhetutve sÃmyÃpattirityapi na vÃcyam /
*9,533*
yata÷ phaladÃne parameÓvara÷ karttvena karma tu kÃraïatvena puïyena puïyamityÃdau vyapadiÓyate /
karaïaæ ca kartprayojyamiti prasiddhameveti /
tatredamÃÓaÇkayate /
tathÃpi karmÃpek«asyeÓvarasya phaladÃne 'nupacaritaæ svÃtantryaæ na siddhayati /
tataÓca na tasminbahumÃnÃtiÓaya iti /
etatparihÃratvena pÆrvapadaæ vyÃkhyÃti- sa eveti //
##
##
%%
NYùYASUDHù:
anÃdikÃlatvaæ ca pravÃhÃpek«ayoktam kÃæÓcit bodhayati savyÃpÃrÅkaroti svayameveti sambandha÷ /
lÅlayà karaïÅkaroti na tu tena vinà dÃtuæ na ÓaknotÅti bhÃva÷ /
*9,535*
yadetadatroktaæ dharmÃdharmadarÓanaæ tatpreraïaæ tatphaladÃnaæ tadapreryatvÃdikaæ ceÓvarasya /
tadeva vicÃryamÃïaæ tasminmahÃntaæ bahumÃnamutpÃdayi«yati kimu samastapadÃrtha ityÃÓayavÃnkamarïÃæ svarÆpaæ tÃvatprapa¤cayati- karmÃïÅti //
%%
NYùYASUDHù:
tÃnÅtyaÓe«ajÅvasthetyÃdyuktaviÓe«aïÃni /
pthagityekaikadharmÃdharmÃdhi«ÂhÃ(t)nabhÆtÃni muktavyÃvttaye 'cetanaÓarÅrÃïÅtyuktam /
tata eva svakarmaphalabhäji ca /
te«u karmÃbhimÃni«u /
evaævidhÃnÅti cetanatvÃdyuktadharmavanti tÃni te«vapi karmasu vartamÃnÃni /
tata÷ kimityata Ãha- itÅÓasyeti //
%<... itÅÓasya nissÅmà Óaktiruttamà // MAnuv_3,2.205cd //>%
NYùYASUDHù:
evaæbhÆtÃnÃæ karmaïÃæ darÓanÃdimata÷ /
uttamà pratibandhÃdirahitatvÃt /
karmaïÃmevaævidhatvaæ kuta ityata Ãha- ekaiveti //
%%
NYùYASUDHù:
hariïaiva na tvarvÃcÅnena /
varÃhagrahaïena vÃrÃhapurÃïa iti sÆcitam /
udità cetanatvÃdirÆpeïeti Óe«a÷ /
tadeva darÓayati- brahmapÃreti //
*9,536*
%%
NYùYASUDHù:
anena samagramitihÃsaæ saæk«epeïa smÃrayanti /
vyÃdhatvÃdiprÃptyà cetanatvÃdikaæ gamyate /
tathÃÓabda÷ pramÃïasamuccaye /
anyÃni brahmahatyÃyÃ÷ /
pthak pthaguditÃni /
evaæ cetanatvÃdinà /
hÅti (parama)sÃ(Çkhye)Çkhyaprasiddhiæ darÓayati /
kathaæ cetanatvÃdinà pratÅtiste«Ãmityata uktam- saæsÃreti //
*9,538*
pÃdÃrthamupasaæharati-tasmÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
mÃhÃtmyaæ Óakti÷ guïà ÃnandÃdyÃ÷ /
ÃrÃdhya upÃsya ityuttarapÃdÃrthena saÇgatimasya sÆcayati /
// iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasukteranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà //
ktÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapadavÃkyÃrthavivtau ttÅyÃdhyÃyasya dvitÅya÷ pÃda÷ //
// iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ ttÅyÃdhyÃyasya dvitÅya÷ pÃda÷ //
*************************************************************************************************
*10,1*
upÃsanÃsminpÃda ucyata iti bhëyam /
tatropÃsanÃrthasyÃsya pÃdasya kà pÆrveïottareïa và saÇgatirityato 'sya pÃdasya saÇgatiæ vadanprasaÇgÃdetadadhyÃyagatapÃdacatu«yayasyÃpyÃha- vairÃgyata iti //
%%
NYùYASUDHù:
mÅmÃæsÃsÃdhyÃdvairÃgyÃttprÃgeva bhakterbhÃvyatvÃddÃr¬hyamityuktam /
yadÃÓabdo yasmÃdityarthe /
tayÃparok«yaæ bhavet /
iti tasmÃt /
ayamartha÷ /
sÃdhanavicÃro 'yaæ tÃvadadhyÃya÷ /
mok«asÃdhanaæ ca bhagavatprasÃda eva /
tatsÃdhanÃni ca vi«ayavairÃgyaæ bhagavadbhaktistadupÃsanà tatsÃk«ÃtkÃra iti catvÃri /
tÃni ca na samakak«yÃïi /
kintvÃdau vairÃgyaæ sÃdhyam /
tena bhakti÷ /
na hi heye rÃgavata upÃdeye pramotpattirasti /
dÓyate tÃvaditi cet /
nÃsau d¬ha(÷) premà /
ata evaæ coktaæ bhaktidÃr¬hyamiti /
tena vairÃgyeïa bhaktidÃr¬hyena copÃsà bhavet /
na hyanyatra rÃgavatastatra bhaktirahitasyÃdaranairantaryÃbhyÃmanucintanamupapa(tpa)dyate /
upÃsanayà cÃtidÅgharkÃlamanu«Âhitayà prasanno bhagavÃnÃtmÃnaæ darÓayati /
yasmÃdevaæ vairÃgyÃdÅnÃæ kramastasmÃttadvi«ayÃïÃme«Ãæ pÃdÃnÃmapyayaæ kramo bhavediti /
*10,4f.*
evametadadhyÃyagatÃnÃæ caturïÃmapi pÃdÃnÃmÃnantaryalak«aïÃæ saÇgatimabhidhÃya tatprasaÇgÃtprathamasÆtramÃrabhyÃtÅtÃnÃæ sarve«Ãmapi sÆtrÃïÃæ parasparaæ saÇgatiæ vivak«u÷ prathamasÆtrÃrthaæ tÃvadanuvadati yuktita ityÃrabhya(viÓi«ya) ÃcÃryasampadetyantena /
%%
*10,5*
NYùYASUDHù:
tatra yatetopÃsanÃyaivetyanena brahmajij¤Ãsà kartavyetyetadvayÃkhyÃtam /
anyatsarvamapyathaÓabdavyÃkhyÃnam /
yadyapi saÇgatimÃtravivak«ayedamÃrabdham /
tathÃpi prÃgathaÓabdasyÃvyÃkhyÃtatvÃt tasya ca kevalasya vyÃkhyÃtumaÓakyatvÃtsÆtrÃrthÃnuvÃda÷ kta÷ /
atÅtena sÃrdhenÃdhyÃyadvayena yÃvÃnartho mÅmÃæsitastÃvata÷ sÃmÃnyato j¤ÃnÃdimattvamathaÓabdasyÃrtha iti saÇk«epa÷ /
viÓi«yÃcÃryasampadeti sarvatrÃnvaya÷ /
tatra j¤ÃtavedÃrtha iti sarvavedÃnÃæ bhagavÃnevÃrtha iti j¤ÃnavÃnityanena prathamÃdhyÃyaprameyamuktam /
yaktita iti lyablopanimittà pa¤camÅ /
vedÃrthavirodhiyuktÅ÷ sÃmÃnyato nirÃktyeti dvitÅyÃ(dhyÃyÃ)dyapÃdasya /
parÃnvai«ïavasamayÃdanyÃnsÃÇkhayÃdisamayÃnsÃmÃnyato(nirÃktye)nirasyeti dvitÅyapÃdasya /
parasparavirodha¤ceti ttÅyacaturthayo÷ /
kathaæ tarhi pÃdabheda ityato 'dhyÃtmapravaïo bhÆtveti bahuyuktivirodhÃnÃæ bhÃnÃtkÃraïÃcchatÅnÃæ yuktisahitaÓrutervirodhaæ ca nirÃktyeti
caturthasya viÓe«o darÓita÷ /
adhyÃtmavi«ayaÓrutivirodhaparihÃraj¤Ãnasya caramatvopapÃdanÃya tasyetyuktam /
ÃdhyÃtmikÃ(hi)bhÃvà mithyà samyagvà vidità bandhamok«ayorantaraÇgatÃmaÓnuvate /
na tathà bÃhyÃ÷ /
prÃïatattvagÃnityanena caturthapÃdagatÃnÃmeva mukhyaprÃïavi«ayÃïÃmadhikaraïÃnÃæ prameyamadhyÃtmetyanenaiva labdhametatkasmÃtpunarucyata ityato viÓe«eïaitadbhÃvyaæ tatprasÃdÃyattatvÃjjij¤ÃsÃyà ityÃÓayavatoktaæ tatprasÃdeti /
anura¤cita÷ samÅcÅna÷ kta iti yÃvat /
dehakarttvamityÃdinà trivtkurvata ityadhikaraïasya sarvakarttvata iti sarvakarttvaæ vij¤Ãya tataÓca bhagavadbhaktimÃnbhÆtvetyartha÷ /
atrÃpi punarvacanasya tÃtparyaæ pÆrvavadavadheyam /
atidu÷khasÃdhanatvaæ vij¤Ãya /
tadanyatra bhagavato 'nyatrÃdhikaæ vairÃgyamutpÃdyeti ttÅyÃdyasya /
ajij¤ÃsÆnÃmapi kadÃcitkvacidvairÃgyaæ jÃyate 'to 'dhikamityuktaæ atÅti ca /
tadguïÃdhikyeti dvitÅyasya /
tadvaÓatvÃttadvaÓatvaæ vij¤Ãya bhakte÷ prÃk siddhatvÃddÃr¬hyamityuktam /
na caitatsarvamanupÃsitagurorbhavatÅtyato viÓi«yetyabhihitamiti /
*10,9*
kathamayamathaÓabdasyÃrtha iti cet /
ucyate /
yadyapyathaÓabdo 'nekÃrtha÷ /
tathÃpyarthÃntarÃïÃmatrÃyogÃdÃnantaryÃrtha÷ parighyata ityavivÃdam /
Ãnantaryaæ na yata÷ kutaÓricadabhidhÃtavyam /
vaiyarthyÃt /
kintu yena vinà na brahmajij¤Ãsà bhavati yasmiæÓca sati bhavatyeva tadÃnantaryam /
tathÃvidhaæ ca vedÃrthaj¤ÃnÃdÅti /
ki¤ca jij¤Ãsà nÃma vicÃrÃparaparyÃyaæ mananam /
naca tacchravaïamantareïa sambhavatÅtyato yÃvadarthajÃtamatra ÓÃstre vicÃryaæ tÃvata÷ Óravaïajanyaæ j¤Ãnaæ pÆrvavttam /
sati ca tasmi¤janmÃntarÃnu«Âhitasatkarmaïa÷ satkulaprasÆtasya sÃttvikapraktervairÃgyÃdikamavaÓyaæ bhavatyeva /
yattu parairnityÃnityavastuviveka÷ ÓamadamÃdisÃdhanasampadihÃmutraphalabhogavairÃgyaæ mumuk«utà ceti sÃdhanacatu«yayaæ pÆrvavttamuktaæ tadasmÃdukta evÃntarbhavatÅtyaviruddham /
uttamabhaktÃnÃæ mumuk«utà nÃstÅtyÃcÃryeïa na saÇkÅrtità /
etena jij¤ÃsÃsÃdhyasya vairÃgyÃdestatsÃdhanatve 'nyonyÃÓrayatvaæ syÃdityapi nirastam /
sÃttvikaprakte÷ satsaÇgavaÓÃdÅ«advairÃgyÃdimata÷ Óravaïena tadabhivddhau ktamananÃderbhÆyastadabhivddhiriti /
*10,11*
evaæ prathamasÆtrÃrthamabhidhÃya tena dvitÅyasÆtra(sya)saÇgatimÃha- kartavyeti //
%%
NYùYASUDHù:
ukte sati kimiti kartavyà prayojanÃbhÃvÃnna kartavyeti saæÓayo bhavati /
saæÓayaÓabdenÃtra viparyayo 'bhidhÅyate /
mithyÃj¤ÃnatvasÃmyÃt /
saæÓaye sati tatparihÃrÃya janmÃdyasya yata ityÃheti Óe«a÷ /
yadvà kiæ kartavyà na veti saæÓaye prayojanÃbhÃvÃnna kartavyeti pÆrvapak«e ca satÅti vyÃkhyeyam /
ityÃheti vak«yamÃïenaiva(vÃ) sambandha÷ /
*10,12*
prathamasÆtre 'ta÷ Óabdena jij¤ÃsÃyà mok«ÃrthatvÃtkathaæ punarÃÓaÇketyata Ãha- ata iti //
%%
NYùYASUDHù:
ata÷Óabdena jij¤ÃsÃyà mok«Ãrthatve udite 'pyasya mok«Ãrthatvasya viÓe«Ãnuktito heto÷ puna÷ saæÓaya iti pÆrveïa sambandha÷ /
evaæ tarhi janmÃdisÆtreïÃpi nai«Ã ÓaÇkà nivartate /
tatrÃpi(hi) mok«a÷ samÃsÃrthatayà vyÃkhyÃtavya eva /
na tu viÓe«eïokta iti cenna /
pramÃïaviÓe«Ãnuktita iti vyÃkhyÃnÃt /
etaduktaæ bhavati /
mok«aprayojanatvÃdbrahmajij¤ÃsÃkartavyetyata÷Óabdenodite 'pi punarÃÓaÇkà bhavatyeva /
tatra pramÃïasyÃnuktatvÃditi /
*10,13*
eva¤ced dvitÅyasÆtramapi kathametadÃÓaÇkÃæ nivartayet /
na hyatrÃyamartha÷ pramÃïenopapÃdita ityatastadvayÃca«Âe- s«ÂÅti //
%%
NYùYASUDHù:
Órutatvatoab 'sau mok«ÃdidÃtà /
yataÓca mok«ÃdidÃtÃsÃvato vo yu«mÃkaæ mumuk«ÆïÃæ jij¤Ãsya evetyetamarthaæ janmÃdisÆtreïÃhetyartha÷ /
ayamabhisandhi÷ /
janmÃdyasya yata iti sÆtre Órutamiti vÃkyaÓe«a÷ /
tathÃca parameÓvarasya mok«adÃttve Óruti÷ pramÃïamityuktaæ bhavati /
ki¤cÃtra mok«adÃttvaæ pradhÃnam /
s«ÂayÃdikarttvaæ tu tatra hetutvenoktam /
kevalavyatirekÅ cÃyaæ hetu÷ /
tasya cÃsiddhiparihÃrÃya Órutatvamabhihitamiti /
ktyÃnÃæ kartari veti va iti «a«ÂhÅ /
*10,15*
nanu mok«ÃdikarttvasyetyÃdi katham /
kartari ceti tjantena «a«ÂhayÃ÷ samÃsaprati«edhÃt /
tnnayaæ tacchÅlÃdau vihita÷ /
tena ca ÓritÃdi«u gÃmigamyÃdÅnÃmupasaÇkhayÃnamiti dvitÅyÃyÃ÷ samÃsa÷ /
*10,25*
j¤Ãnaæ raÓmaya iva j¤ÃnaraÓmaya÷ /
vyÃptaj¤Ãnavadityartha÷ /
apÃæ taratamo nÃma"kaÓcana munirvyÃpto babhÆva' iti pravÃdadarÓanÃcchi«yÃïÃæ sÆtrakÃre bhaktimÃndyaæ mà bhÆdityato viÓe«eïopÃdanam /
*10,26*
jij¤ÃsÃyà mok«asÃdhanatve pramÃïÃbhÃvenÃk«ipte bhagavato mok«asÃdhanatvasamarthanamasaÇgatamityata Ãha- yenaiveti //
%%
NYùYASUDHù:
bandhÃnmok«o bandhamok«a /
pa¤camÅti yogavibhÃgÃtsamÃsa÷ /
«a«ÂhÅsamÃso và /
yena prasanneneti Óe«a÷ /
gato j¤Ãta÷ /
gatyarthÃnÃmavagatyarthatvÃt /
co yasmÃdityarthe /
prasÃdamÃtrasya mok«asÃdhanatvÃbhÃvÃtsuÓabda÷ /
asyeÓasya jij¤ÃsÃsya jÅvasya muktidà /
etaduktaæ bhavati /
jij¤Ãsà tÃvanna sÃk«Ãnmok«asÃdhanatvenÃsmÃkamabhimatà /
kintu (su)prasanno bhagavÃneva /
sa cotk«Âatayà j¤Ãta÷ suprasanno bhavati /
utkar«aj¤Ãnaæ ca jij¤Ãsayetyevamparamparayà /
tatra bhagavato mok«adÃttvaæ tÃvatpramÃïai÷ samarthitam /
prasanna eva dadÃtÅtyutkar«aj¤ÃnÃtprasÅdatÅti jij¤Ãsayotk«Âatayà j¤Ãyata iti ca lokata eva siddham /
kiæ tatra pramÃïopanyÃsena /
ato bhagavajjij¤ÃsÃya mok«ahetutvaæ pramitamiti manyate sÆtrakÃra iti /
nanu sthÃnÃntare 'sya sÆtrasyÃnyathÃsaÇgatiruktà /
satyam /
satyÃæ tasyÃmiyamaparÃtrokteti /
*10,29*
ttÅyasÆtranivartyÃmÃÓaÇkÃmabhidhÃya tatparihÃratvena tat paÂhati- mok«ÃdÅti //
%%
NYùYASUDHù:
pradhÃnaæ mok«adÃttvaæ tatsÃdhanaæ s«ÂayÃdikarttvaæ ceÓasyaiveti sambandha÷ /
kathamavagamyate /
na katha¤cit /
anumÃnaistattadÃgamaiÓcÃnye«Ãæ tathÃvagamÃditi bhÃva÷ /
iti cettatroktamiti Óe«a÷ /
kathamidaæ sÆtrametadÃÓaÇkÃyà nivartakamityatastadvyÃca«Âe- ÓÃstragamyo hÅti //
mok«agrahaïaæ s«ÂayÃderapyupalak«aïam /
yasmÃnmok«Ãdida÷ puru«a÷ ÓÃstramÃtrasya vi«ayo 'to vedÃdikaæ yaæ tathÃvidhaæ pratipÃdayati sa eva tathà pratipattavyo nÃnumÃdinà kalpanÅya iti /
*10,30*
mok«ÃdidÃtu÷ ÓÃstraikasamadhigamyatvaæ kuta÷ /
pariÓe«ÃdityÃÓayavÃnpratyak«agamyatvaæ tÃvaddÆ«ayati- pratyak«eti //
%%
NYùYASUDHù:
yadi mok«ÃdidÃtà pratyak«a÷ syÃditi yÃvat /
katha¤cana tatsevÃdinà /
tadà sarve'pi yuktÃ÷ syurityartha÷ /
mok«adÃtu÷ pratyak«atve kuta÷ sarvairmuktairbhÃvyamityata Ãha- yasmÃditi /
%%
NYùYASUDHù:
yasmÃtpuru«Ãddheto÷ /
amumuk«utvÃnna dhÃvantÅtyÃÓaÇkÃnivÃraïÃya mok«asvarÆpaæ vyÃkhyÃtaæ du÷khahÃniriti /
na hi ko 'pi du÷khÅ du÷khaæ na jihÃsati iti sambhavati /
pratyak«ata÷ pratyak«agamyÃt /
rÃjÃdyamiti sambhÃvanayoktam /
dÃridrayadu÷khaæ jihÃsavo vadÃnyaæ rÃjÃdyamiveti và /
anumÃnagamyatvaæ dÆ«ayati- anumeti //
%%
NYùYASUDHù:
yadi kaÓcinmok«adÃttvenÃnumÅyata ityartha÷ /
anumaiva puru«atvÃdikà /
anumÃnaæ sapratipak«atvÃnna tatra bhavatÅtyartha÷ /
ÃgamÃstvÃpteraniÓcayÃdasamarthà evetyÃÓayavÃnpariÓe«amupasaæharati- taditi //
tattasmÃnmok«ada÷ puru«o dhruvaæ lokaæ ÓÃstragamya eva bhavediti yojanà /
*10,31*
astvevaæ tathÃpi mok«adatvena ÓÃstragamyatvamanye«Ãæ bhavi«yati /
tathà pratibhÃsÃditi caturthasÆtrasya saÇgatiæ sÆcayaæstattviti padadvayaæ vyÃkhyÃti- ÓÃstreti //
%<ÓÃstragamyaÓca nÃnyo 'sti mok«adatvena keÓavÃt // MAnuv_3,3.15cd //>%
NYùYASUDHù:
mok«adatvena ÓÃstragamyaÓca keÓavÃdanyo nÃsti /
kintu sa eva kuta ityata÷ sautraæ hetuæ vyÃkhyÃti- mok«ado hÅti //
%%
NYùYASUDHù:
svatantra eva hi mok«ada÷ syÃdityanvaya÷ /
svÃtantryeïa samanvayaÓca bhagavata eva nÃnye«Ãm /
yasya ca pratÅyate ÓrutyÃdau sa eva bhagavÃnvi«ïuriti bhÃva÷ /
paratantro mok«ada÷ kinna syÃditi cet /
sa kiæ svatantramanÃÓritya svayameva mok«aæ dadyÃduta svatantramanyamÃÓritya /
Ãdye do«amÃha- paratantra iti //
%<... paratantra÷ svayaæ stau /
vartamÃna÷ kathaæ Óakta÷ paramok«Ãya kevalam // MAnuv_3,3.16b-d //>%
NYùYASUDHù:
paratantra eva /
kevalaæ parÃnapek«ayà /
yadyasau svatantramanapek«yaiva svabhaktamok«Ãya Óakta÷ syÃttarhi svÃtmÃnamapi mocayediti na saæsÃrÅ syÃdityÃÓaya÷ /
dvitÅyaæ dÆ«ayati- anyeti //
%%
NYùYASUDHù:
e«o 'vÃntareÓvaro 'nyasya svatantrasya vi«ïorÃÓrayeïa svabhaktÃya mok«aæ dadyÃditi yadyucyate tadà sa svatantrastena mumuk«uïÃnusto 'sevito 'nyasyÃvÃntareÓvarasya mama bhaktÃya mok«aæ dehÅti prÃrthanÃvÃkyamÃtreïa mok«aæ naiva dadyÃdityapi sambhÃvitameva /
tathà loke darÓanÃditi hiÓabda÷ /
tata÷ kimityata Ãha- ata iti //
*10,32*
%%
NYùYASUDHù:
tadarthamapyavÃntareÓvarÃnmok«aprÃptyarthamapi sa svatantra÷ /
tathÃca bhagavajjij¤ÃsÃyà aparihÃryatvÃdvayarthÃvÃntareÓvarasya mok«adatvakalpaneti bhÃva÷ /
prakÃrÃntareïa hetuæ vyÃca«Âe- yameveti //
JOSHI-21
*10,33*
%%
NYùYASUDHù:
anena yamevai«a vïute tena labhya iti ÓrutimupÃdatte /
tameva ceti Órutyà /
"tamevaæ viditvÃpi mtyumeti' iti ÓrutiranenopÃttà /
"nÃnya÷ panthà vidyate' iti vÃkyaÓe«eïÃdaro gamyate /
mok«adatvena ÓÃstrayonitvamasya vi«ïoreva /
anena ÓrutÅnÃæ samyak sÃdaramanvaya÷ samanvaya ityuktaæ bhavati /
nanvetayo÷ Órutyore«a iti tamiti ca bhagavÃnucyata ityetatkuta÷ /
prakaraïÃdiparyÃlocanayà tadavadhÃraïam /
tadidamuktaæ vedavÃdibhiriti //
atra ÓrutyantaramÃha- ya enamiti //
%%
NYùYASUDHù:
"ya enaæ viduramtÃste bhavanti' iti ca Órutyeti pÆrveïa sambandha÷ /
mÅmÃæsÃrthamasyÃ÷ Órute÷ pthaggrahaïam /
atrainamityukto harirityetatkuta ityata Ãha- ityukta iti //
%<... ityuktastu samudraga÷ // MAnuv_3,3.19b //>%
NYùYASUDHù:
ya enaæ viduriti Órutau mok«ahetuj¤Ãnatvenoktastu"yamanta÷ samudre kavayo vayanti' iti samudraga ukta÷ /
tacca harerliÇgamityartha÷ /
pramÃïÃntaramÃha- tadeveti //
%%
NYùYASUDHù:
ityukta iti vartate /
"tadeva brahma paramaæ kavÅnÃmiti' Órutyà brahmatvenÃvadhÃrita÷ /
etaduktaæ bhavati /
enamityukte brahmapadaÓravaïÃttasya ca bhagavannÃmatvÃdbhagavÃnevÃyamiti j¤Ãyate /
yadyapi brahmapadasyÃnyatrÃpi vttirasti tathÃpyamukhyaiva /
nacaivamatra Óakyate grahÅtum /
tadevetyavadhÃraïavirodhÃt /
idaæ khalvasya mukhyato brahmatvamÃca«Âe /
anyatra brahmaÓabdavttimÃtrasya prÃmÃïikatvena ni«edhÃnupapatteriti /
yuktyantaramÃha- yata iti //
%%
NYùYASUDHù:
"yata÷ prasÆtà jagata÷ prasÆti÷' iti Órutistato ya etamityuktÃnmÆlaprakte÷ s«ÂimÃha /
naca mÆlaprakte÷ kÃraïatvaæ paramapuru«Ãdanyasya sambhavati /
ato 'pyayaæ bhagavÃniti /
etena mok«Ãdikarttvasya Órutatvata ityuktamapi vivtaæ veditavyam /
*10,35*
dvitÅyaæ hetuvyÃkhyÃnamupasaæharati- tata iti //
%<... tato hari÷ /
ÓÃstrayonirnacÃnyo 'sti mukhyatastviti gamyate // MAnuv_3,3.20b-d //>%
NYùYASUDHù:
mukhyata iti mok«adatveneti yÃvat /
vi«ïorivÃnye«Ãmapi ÓÃstrayonitvaæ pratÅyata iti yaduktaæ tatparihÃrÃthartvenÃpi sautraæ hetuæ vyÃca«Âe- ÓÃstreti //
%<ÓÃstrayonitvametasya j¤Ãyate hi samanvayÃt // MAnuv_3,3.21ab //>%
*10,36*
NYùYASUDHù:
anvaya upapattyÃdiliÇgam /
yato vÃco nivartante ityÃdiÓrutibhirbrahmaïo 'vÃcyatvamÃÓaÇkaya vÃcyatvamÅk«atyadhikaraïe sÃdhyate /
tadasaÇgatam /
prÃgvÃcyatÃyà anuktatvÃt /
ÓÃstrayonitvasya lak«aïÃdinÃpi sambhavÃdityato 'dhikaraïaæ saÇgamayituæ saæÓabdaæ vyÃkhyÃti- samiti //
%%
NYùYASUDHù:
paramamukhyÃrthatocyate /
saÇkoce(pramÃïÃ)kÃraïÃbhÃvÃt /
tata÷ kimityata Ãha- evamiti //
%%
NYùYASUDHù:
evaæ mok«Ãdidatvena nÃrÃyaïa÷ Órute÷ paramamukhyÃrtha ityasyÃrthasya nirdhÃraïÃyeti sambandha÷ /
yasmÃtsamityupasargeïa paramamukhyÃrthatocyate, evaæ tasmÃtsaÇgatisadbhÃvÃt nÃÓabdamiti jagÃviti và /
*10,37*
atrÃdhikaraïe gatisÃmÃnyÃditi sÆtram /
tatprÃgvÃcyatÃsamarthanaparaæ na bhavatÅti na vyÃkhyÃtam /
tasyedÃnÅæ saÇgatimÃha- kathamiti //
%%
NYùYASUDHù:
saæÓabdo dvayartho mukhyavttyeti sarvavedÃnÃmiti ca /
tatra dvitÅyÃrtho 'trÃk«ipyate /
atra evaikÃdhikaraïatvame«Ãæ sÆtrÃïÃm /
saæÓabdÃrthÃk«epasamÃdhÃnasyaikatvÃt /
upakramÃdiliÇgairjagajjanmÃdikÃraïatvena parameÓvare sarvavedÃnÃæ samanvayo na j¤Ãtuæ Óakya÷ /
kuta÷ /
nïÃæ svalpÃyu÷ praj¤ÃdimatÃæ svalpaÓÃkhÃvedi(ta)tvasyaiva sambhavena sarvavedaj¤ÃnÃsambhavÃt /
vedÃnÃmapi svalpatve Óakyata eva tatsamanvayo j¤ÃtumasmadÃdibhirapÅtyata Ãha- vedà iti //
%%
NYùYASUDHù:
anantà vai vedà iti ÓrutimanenopÃdatte /
Ãdyo hiÓabda÷ ÓrautavaiÓabdÃrtha÷ /
dvitÅya÷ Órute÷ prasiddhatvaæ dyotayati /
api÷ samuccaye /
na kevalaæ puru«Ã÷ svalpavedavida÷ /
kintu vedà apyanantà iti /
anantatà vedÃnÃmiti Óe«a÷ /
santu puru«Ã÷ svalpavido vedÃÓcÃnantÃstathÃpi kathaæ samanvayaj¤ÃnamaÓakyamityata Ãha- ananteti //
%%
NYùYASUDHù:
svalpaÓÃkhÃvidÃmiti vartate /
mahÃpralayavÃridheruttÃraïopameti gamakatvÃtsamÃsa÷ /
devadattasya gurukulamiti yathà /
yo yadvÃkyaæ svarÆpato na jÃnÃti sa tatropakramÃdyanusandhÃya vÃkyÃrthamavadhÃrayatÅtyasambhÃvitametaditi bhÃva÷ /
etaduktaæ bhavati /
vimatÃ÷ puru«Ã na sarvavedasamanvayaj¤ÃnÃrhÃ÷ sarvavedÃj¤atvÃt /
yo yadvÃkyaæ na jÃnÃti nÃsau tatsamanvayamapi jÃnÃti /
yathà sammata÷ /
vimatà na sarvavedavedanÃrhà alpapraj¤ÃdimattvÃt yo yadapek«ayÃlpapraj¤ÃdimÃnnÃsau tadveti yathà sammata÷ /
vedà và naitatpuru«avedyÃ÷ /
etatpraj¤ÃdyatikrÃntatvÃt /
Ãk«epamupasaæharati- ityasmÃditi //
%<... ityasmÃnna j¤eyo 'tra samanvaya÷ // MAnuv_3,3.24cd //>%
*10,38*
NYùYASUDHù:
atra vi«ïau /
tataÓca ÓÃkhÃntare pratipÃdyÃntaraÓaÇkayà noktÃrthÃvadhÃraïaæ sambhavatÅti bhÃva÷ /
*10,39*
etatparihÃrÃrthatvena sÆtramavatÃrayati- ityÃÓaÇketi //
%%
NYùYASUDHù:
Ãha gatisÃmÃnyÃditi sÆtramiti Óe«a÷ /
nanvasya sÆtrasya ko 'rtha÷ /
sarvÃbhi÷ ÓÃkhÃbhirutpÃdyÃyà brahmÃvagaterekarÆpatvÃtsarvà api ÓÃkhÃ÷ paramapuru«amekameva jagajjanmÃdikÃraïatvenÃvagamayantÅti na kvacida(pya)nyathÃpratipÃdanaæ ÓaÇkanÅyamiti cet /
nanvetadeva vedÃnÃmanantatvena j¤ÃtumaÓakyatvÃdupakramÃdibhistannirïayo dÆre nirasta ityÃk«iptam /
punastadevocyata iti kimanena ktaæ syÃdityata÷ sÆtrakto 'bhisandhimÃha- aÓakyeti //
%%
*10,39f.*
NYùYASUDHù:
madanyairiti Óe«a÷ /
hiÓabdena paropanyastaæ pramÃïamabhyupaiti /
uttÃraïaæ pÃragamanam /
upakramÃdibhirnirïayanamiti yÃvat /
udamudakamasyÃstÅtyudÅ /
bhÆmavivak«ÃyÃmini÷ /
samudra ityartha÷ /
romakÆpe layodÅ yasyÃsau tathokta÷ /
pralayasamudrasamÃno 'pi vedo madÅyaj¤Ãne 'ntarbhavatÅti bhÃva÷ /
etadeva vivïoti- yadyapÅti //
*10,40*
%%
NYùYASUDHù:
avyÃktÃkÃÓe paramÃïuriva majj¤Ãne 'ntarbhavati /
bhÆtÃkÃÓasya parimitatvÃdavyÃktagrahaïam /
vivaraïÃbhÃve pÆrvaÓlokoktaæ ki¤cidvyÃhataæ ki¤ciccÃsaÇgataæ pratÅyeta /
abhiprÃyamupasaæharati- itÅti //
%%
NYùYASUDHù:
uktaprakÃreïa nikhilyÃpi vedasya svenäjasà prameyatÃæ prakÃÓayansÆcayangatisÃmÃnyamÃha na tu nirabhisandhiryenoktado«a÷ syÃt /
viÓvapatiriti sarvavedavittve pramÃïam /
nahi pÃlanÅyamavidvÃnpÃlako bhavati /
viÓvÃntargatÃÓca sarve vedà iti /
etaduktaæ bhavati sÆtrakÃreïa /
sarvavedaj¤ÃnÃsambhavena sarvavedasamanvayaj¤Ãnaæ kiæ mÃnavÃdÅnÃmucyate uta sÆtrakarturmama /
Ãdye 'pi kiæ viÓe«ato 'tha sÃmÃnyato 'pi /
Ãdyo 'bhyupagamyata eva /
dvitÅye tu vak«yÃma÷ /
na ttÅya÷ /
mama sarvaj¤atvenÃsiddhayÃdiprÃpteriti /
*10,43*
evaæ cedyadi kaÓcidanya÷ sÆtrakÃravadvi«ayÃntare gatisÃmÃnyaæ brÆyÃttadà punaranirïaya evetyata Ãha- ko nÃmeti //
%%
*10,43f.*
NYùYASUDHù:
j¤Ãnena sÆyar iva j¤ÃnasÆrya÷ /
yathà sÆrya÷ svatejasà viÓvasya prakÃÓakastathÃyaæ j¤Ãneneti /
"vinà vÃtam' ityÃdiprayogadarÓanÃdvinÃyoga iva te 'pi dvitÅyà bhavatyeva /
idamuktaæ bhavati /
kiæ sarvaj¤o viparÅtaæ gatisÃmÃnyaæ brÆyÃt /
utÃpara÷ /
nÃdya÷ /
sarvaj¤oktyorvirodhÃyogÃt /
yoge và dvayo÷ sÃrvaj¤Ãnupapatte÷ /
dvitÅye sampratipannasarvaj¤asÆtrakÃravacanavirodhÃnmithyÃd«ÂirvÃpratÃrako vÃsau syÃditi kathamanirïaya iti /
*10,46*
astu bhagavata÷ sarvaj¤atvena gatisÃmÃnyaj¤Ãnaæ, parasya tu kathaæ yadarthamidaæ ÓÃstramityata÷ sÆtrasyÃrthÃntaramÃha- anyo '«Åti //
%%
*10,46f.*
NYùYASUDHù:
alpamatirapyanyastasya prasÃdata÷ ÓÃkhÃcatu«pa¤cagataæ vasu jÃnannanumitatvenÃnantÃgamasampado gatisÃmÃnyaæ brÆyÃditi yojanà /
yÃsÃæ ÓÃkhÃnÃmudÃharaïena sÆtraktà parameÓvarasamanvayo 'bhihitastadd«ÂÃntÅktya ÓÃkhÃtvÃdvipratipannaÓÃkhÃnÃmapi tatparatvÃnumÃnasambhavÃdanye«Ãmapi gatisÃmÃnyaj¤Ãnaæ yuktamiti bhÃva÷ /
anena gatisÃmÃnyÃnumÃnÃditi sÆtraæ vyÃkhyÃtamiti /
nanu catu«pa¤caÓÃkhÃgatamiti vaktavyam /
taddhitÃrthottarapadasamÃhÃre ceti saÇkhayÃyà upasarjanatvÃt /
ka¬ÃrÃ÷ karmadhÃraya ityupasarjanasya paranipÃto bhavi«yati /
vargÃrthau và catu«pa¤caÓabdau /
prapa¤co yadi vidyeteti yathà /
*10,55*
idamevÃstu sÆtravyÃkhyÃnaæ ÓrotpratyÃyanÃÇgatvÃt /
na pÆrvam /
ÓaÇkÃnirÃsÃhetutvÃt /
na hi sÆtrakÃra÷ sarvaj¤atvÃt sarvavedagatagatisÃmÃnyaæ vettÅtyetÃvatÃnye«Ãæ ÓaÇkà nivartata ityata Ãha- iti mukhyatayeti //
%%
NYùYASUDHù:
iti pratijaj¤a iti sambandha÷ /
mukhyatayetyanumÃnÃdinà vinÃÓe«avedagatisÃmÃnyavit /
devÃnÃmityuttamÃdhikÃriïÃm /
api÷ padÃrthe /
ÓaÇketyartha÷ /
madhuno 'pi syÃditi yathà /
pÆryate nivÃryate /
ye sÆtrakÃrasya paramÃptatvaæ jÃnantyuttamÃdhikÃriste«Ãæ tadÅyapratimÃmÃtreïa ÓaÇkà nivartata eveti tÃnprati pÆrvavyÃkhyÃnam /
anyÃnprati tu dvitÅyam /
tathà bhëyoktaæ gatisÃmÃnyaÓruteriti ttÅyaæ ceti bhÃva÷ /
*10,57*
nanvanayà pa¤cÃdhikaraïyà vaktavyasyoktvatvÃtkimadhyÃyaÓe«eïetyata÷ prapa¤cyaprapa¤canarÆpÃæ saÇgatiæ darÓayannÃha- ata iti //
%%
NYùYASUDHù:
atÅtaprabandhenetyartha÷ /
pthag vistareïÃdhyÃyaÓe«eïeti Óe«a÷ /
tatra prathamapÃde anyatra prasiddhÃnÃæ ÓabdÃnÃæ samanvayo 'bhidhÅyate /
dvitÅye 'nyatra prasiddhÃnÃæ liÇgÃtmakÃnÃm /
ttÅye tatrÃnyatra prasiddhÃnÃmubhayarÆpÃïÃm /
caturthe 'nyatraiva prasiddhÃnÃmityuktam /
tametaæ kramamupapÃdayannÃha- tatreti //
%%
NYùYASUDHù:
tatra prathamÃdhyÃye, prathamapÃde, ÓabdÃnÃæ nÃmÃtmakÃnÃm, atra vi«ïau /
mahÃmalleÓabhaÇgena tulyaæ vartate iti tathà /
yathÃneke«u malle«u pratyarthitayÃvasthite«vapi bhagavatà k«ïena pradhÃnatvÃccÃïÆrÃdimallÃnÃmevÃdau bhaÇgo vihitastathetyartha÷ /
ubhayatra prasiddhÃnÃæ hi ÓabdÃnÃæ samanvaye 'nyatraprasiddhinivÃraïamÃtre yatno vidheya÷ /
anyatra prasiddhÃnÃæ tu bhagavati prasiddhirapyupapÃdanÅyeti /
tata÷ ete«Ãæ prÃdhÃnyam /
liÇgÃtmakaÓca dharmavacanà vyavadhÃnenÃnyabuddhiæ janayanti /
nÃmÃtmakÃstu sattvavacanÃ÷ sÃk«Ãdeveti tatsamanvaye yatnagauravamastÅti liÇgÃtmakebhyo nÃmÃtmakÃnÃæ prÃdhÃnyamiti /
*10,60*
yadi prÃdhÃnyÃdanyatra prasiddhÃnÃæ nÃmÃtmakÃnÃæ ÓabdÃnÃæ samanvaya÷ prathamapÃde vaktavya÷ syÃttadà caturtha«ÃdoditasyÃnyatraiva prasiddhÃnÃæ ÓabdÃnÃæ samanvayasyeto 'pi prÃdhÃnyÃtprÃthamyaæ bhavet /
anyatra prasiddheranyatraiva prasiddhirbalÅyasÅtyata Ãha- ita iti //
%%
NYùYASUDHù:
turyapÃdoditasya samanvayasyeto('tya)pyabhyadhikatve 'pyasÃvatrÃdhyÃye prÃthamyena naivodita iti sambandha÷ /
tattu samanvayÃditi saÇk«epeïa tasyÃpyatroktatvÃda¤jasetyuktam /
kuto nodita utsargasyÃpavÃdaviÓe«asadbhÃvÃditi tuÓabda÷ /
tamevÃpavÃdahetuæ darÓayati- mahÃsamanvaya iti //
%%
NYùYASUDHù:
tarhi na vaktavya eva niradhikÃrikatvÃt /
nahi gÃyamÃno badhire«u gÃyatÅtyata uktaæ brahmaiveti /
naikÃdhikÃrikaæ ÓÃstramityato 'nya ityÃdyuktam /
sarvÃdhikÃrisÃdhÃraïamarthamÃdÃvabhidhÃyÃsÃdhÃraïaæ paÓcÃdvak«yÃmÅtyÃÓaya÷ sÆtrakÃrasya /
tatra sÃdhÃraïe tvidaæ tÃratamyaæ cintitamiti /
durgamatvÃcceti hetvantaram /
prathamaæ buddhÃvanÃrohÃdityartha÷ /
etaduktaæ bhavati /
brahmÃdÅnÃmeva tatra yadyapi mukhyÃdhikÃrità /
tathÃpyasmadÃdÅnÃmÅ«adadhikÃro 'styeva /
naca mandÃnÃmasau samanvaya÷ prathamaæ buddhimadhirohati /
sÃdhÃraïasamanvayaj¤Ãnena vaidikavyutpattyanuraktà tu buddhi÷ krameïa tatrÃpyavataratÅti /
tata÷ kimityata Ãha- ata iti //
%%
*10,61*
NYùYASUDHù:
prÃdhÃnyÃdatiprÃdhÃnyÃnyasyopapÃditatvÃccetyartha÷ /
tuÓabdo 'vadhÃraïe /
*10,62*
tatrÃnandamayÃdhikaraïasyÃdyatve hetuæ sÆcayannÃha- tatreti //
%<... tatrÃnandÃdayo guïÃ÷ /
ÅÓasyaiveti nirïÅtÃ÷ ÓrutiyuktisamÃÓrayÃt // MAnuv_3,3.35d-f //>%
NYùYASUDHù:
tatra samanvayaprapa¤cane /
prathamamityanuvartate /
sarve«u hi Óubhe«u mÆrdhÃbhi«iktà Ãnandavij¤ÃnÃdaya÷ /
ato mÃÇgalikaæ ÃcÃryastacchabdasamanvayamÃdÃvÃheti /
antaradhikaraïasyÃkÃÓÃdhikaraïasya cÃnandamayÃdhikaraïasaÇgatatve samÃne kuta÷ krama ityatastatra hetuæ sÆcayannantaradhikaraïatÃtparyamÃha- devateti //
%%
NYùYASUDHù:
devatÃ÷ khalu ja¬ebhyo mukhyÃ÷ /
atastadvÃcinÃmÃkÃÓÃdija¬avÃcibhya utkar«a÷ /
sarve Óabdà addhà vacanavttyaiva nopacÃreïa /
katham /
ÓabdavttyoryogarƬhyornimittÃnÃæ bahulaprayogÃdÅnÃæ harau vidyamÃnatvÃt /
*10,62f.*
tatkimanyatra ÓabdÃnÃæ vttireva nÃsti /
yena vi«ïumevetyavadhÃryata ityata Ãha- tatsaÇgÃditi //
%<... tatsaÇgÃdupacÃrata÷ // MAnuv_3,3.36d //
anyadevÃn vadantÅha viÓe«aguïavaktta÷ /
vi«ïumeva paraæ brÆyur ... // MAnuv_3,3.37a-c //>%
NYùYASUDHù:
upacÃraprakÃraÓca prÃgeva vivta÷ /
ak«ÃdiÓabdavadubhayatra sÃmyena pravtti÷ kiæ na syÃdityata Ãha- iheti //
indrÃdiÓabdà hi paramaiÓvaryÃdiguïÃnvadati /
te ca bhagavata evÃsÃdhÃraïà iti tameva paraæ mukhyaæ brÆyu÷ /
iha devatÃntare /
tathà neti Óe«a÷ /
yadvà iha deve«u tatsaÇgÃditi pÆrvatra sambandha÷ /
rƬhinimittÃtiÓayasyÃpyetadupalak«aïam /
uttarÃdhikaraïe«vapyevaæ kramanimittÃdikaæ svayamÆhanÅyamityÃÓayavÃnÃha- evamiti //
%<... evamanye 'pyaÓe«ata÷ // MAnuv_3,3.37d //>%
NYùYASUDHù:
vi«ïumeva paraæ brÆyuriti vartate /
*10,65*
anyatra prasiddhÃnÃæ nÃmÃtmakÃnÃæ ÓabdÃnÃmanantatvÃtkathaæ pÃdaparisamÃptirityÃÓaÇkÃæ nirÃkurvanprathamapÃdÃrthamanÆdya dvitÅyapÃdasya saÇgatimÃha- ityanyatreti //
%%
NYùYASUDHù:
samÃnanyÃyasa¤cÃravi«ayatvÃditi bhÃva÷ /
j¤Ãte prathamapÃdena /
ÓaÇkà jÃyata iti Óe«a÷ /
kathaæ(iti) /
prÃyeïa liÇgabalena hye«a nÃmÃtmakaÓabdasamanvayo 'bhihita÷ /
liÇgÃnÃæ cÃnyagatatvaæ pratÅyate /
tataÓca viruddhatavÃttai÷ pratÅta÷ samanvaya÷ samyaÇ na syÃdeva /
nahi ktakatvena nityatvaj¤Ãnaæ samyagutpadyate /
itiÓabda÷ ÓaÇkÃsamÃptau /
tatparihÃrÃyÃnyatra prasiddhÃnÃmaÓe«aliÇgÃnÃm /
Ãha dvitÅyapÃde /
nanvevaæ tarhi yÃni antastaddharmopadeÓÃdityÃdau samudrÃntasthatvÃdÅni liÇgÃni sÃdhanatvenoktÃni te«Ãmiha vicÃra÷ karaïÅya÷ /
na caivam /
kintu yÃnyuktÃni na tÃni vicÃryante /
yÃni ca vicÃryante na tÃnyaktÃni /
ucyate /
sarvaÓrutigatÃ÷ sarve 'pyanyatra prasiddhÃ÷ nÃmÃtmakÃ÷ Óabdà bhagavadvi«ayà eva tatra tatra Órutai÷ sarvairliÇgairiti hi prathamapÃdasyÃrtha÷ /
tatra yÃni liÇgÃnyasandigdhÃni tÃni vihÃyetarÃïi vicÃryanta iti ko virodha÷ /
ata evÃÓe«ata ityuktaæ prÃk /
*10,66*
ttÅyapadÃsya prathamadvitÅyÃbhyÃæ saÇgatimÃha- ubhayeti //
%<... ubhayagatatvaæ ca syÃdato liÇgaÓabdayo÷ /
iti saæÓayanuttyartham ... // MAnuv_3,3.40a-c //>%
NYùYASUDHù:
bhagavattaditaravi«ayatvam /
ato 'nyatra prasiddhÃnÃæ bhagavatparatvasya samarthanam /
liÇgÃtmakÃnÃæ ca ÓabdÃnÃm /
*10,66*
nanvanyavÃcitvanirÃso 'pi tatraiva netara ityÃdinà vihita eva /
tatkathaæ ÓaÇkodaya÷ /
maivam /
anyatra tÃtparyÃbhÃvo hi netara ityÃdinà darÓita÷ /
ÓaktistÆbhayatra syÃdeva /
tarhi ta eva punarvicÃryÃ÷ /
satmay /
te«veva yatra yatra vicÃyaprÃptiste vicÃryante /
yadà yatrÃnupapattyÃdÅnÃæ sa¤cÃra÷ sugamastanvihÃyÃnyatrobhayagatatvaæ ÓaÇketaiveti yuktamuktam /
tathà ca tattvityavadhÃraïÃnupapattiriti ÓaÇkÃÓe«a÷ /
ityÃÓaÇkÃnivttyarthaæ ttÅyapÃdamÃrabdhavÃniti Óe«a÷ /
ityÃheti vak«yamÃïena và sambandha÷ /
kathamiyamÃÓaÇkà ttÅye parihtetyatastÃtparyamÃha- ubhayatreti //
*10,67*
%<... ubhayatra pratÅtita÷ // MAnuv_3,3.40d //
ÓabdÃnÃæ vartamÃnÃnÃæ saliÇgÃnÃæ viÓe«ata÷ /
samanvayo harÃveva ... // MAnuv_3,3.41a-c //>%
NYùYASUDHù:
harau taditaratra ca /
pratÅtito na tu vastuto vartamÃnÃnÃæ saliÇgÃnÃæ ÓabdÃnÃæ nÃmnÃæ liÇgÃnÃæ ca harÃveva viÓe«ata÷ paramamukhyayà vttyà tÃtparyeïa ca samanvaya÷ /
kuta ityata Ãha- yaditi //
%<... yannaivÃnyatra mukhyata÷ // MAnuv_3,3.41d //
Óabdà liÇgÃni ca ... // MAnuv_3,3.42a //>%
NYùYASUDHù:
yadyasmÃdvartata iti Óe«a÷ /
etadapi kuta ityata Ãha- yata iti //
%<... yato naivÃnyatra svatantratà // MAnuv_3,3.42ab //>%
NYùYASUDHù:
svatantratÃstÅti Óe«a÷ /
svÃtantryÃbhÃve 'pi kuto 'nyatra ÓabdÃnÃæ mukhyavttyabhÃva ityata Ãha- asvatantre«viti //
%%
NYùYASUDHù:
nanvanye«ÃmasvatantratvÃtte«u mukhyata÷ ÓabdapravttihetorguïÃderabhÃvÃnmukhyata÷ Óabdà na vartanta iti cet /
mà varti«ata /
tathÃpi viÓe«ata÷ samanvayo harÃvevetyetatkuta ityata Ãha- ata iti //
itarasya mukhyÃrthatvÃbhÃvÃdityartha÷ /
bhÃvyaæ khalu Óabdasya mukhyÃrthena /
anyathà tadapek«asyÃmukhyasyÃnupapatte÷ /
tathÃca dvayo÷ prasaktayorekasya mukhyÃrthatvÃnupapattÃvitarasya mukhyÃrthatvamÃvaÓyakameva /
yadadhÅnÃsta ityÃdinà yuktyantaramÃha /
*10,68*
%<... yadadhÅnÃste ÓabdÃrthatvamupÃgatÃ÷ /
atyalpenaiva Óabdasya vttihetuguïena tu // MAnuv_3,3.43a-d //
ayo yathà dÃhakatvaæ sa eveÓa÷ svatantrata÷ /
mukhyaÓabdÃrtha iti hi svÅkartavyo manÅ«ibhi÷ // MAnuv_3,3.44 //
ityÃha ... // MAnuv_3,3.45a //>%
NYùYASUDHù:
te bhagavato 'nye padÃrthà bhagavadapek«ayÃtyalpenaiva Óabdapravttihetunà guïÃdinà yasminbhagavatyÃyattÃ÷ santa÷ ÓabdÃthartvamupagatÃ÷ sa bhagavÃneveÓo niravadhikaÓabdapravttinimittatvÃt /
svatantratvataÓca mukhyaÓabdÃrtha iti hi svÅkartavya÷ /
itare«u ÓabdapravttinimittÃnyalpÃnyeva tÃnyapi bhagavadadhÅnÃni /
bhagavati tu niravadhikaparÃdhÅnÃni cetyetadasiddhamityata uktaæ manÅ«ibhiriti /
ÓrutyÃdiparicayavadbhi÷ /
yo yadadhÅna÷ ÓabdÃrtha÷ so 'mukhya itarastu mukhya ityatra d«ÂÃnta÷ /
ayo yathÃnyÃdhÅnaæ sad dÃhakatvaæ dÃhakaÓabdÃrthatvamupagatam ata eva dahatÅti Óabdastasminnamukhyo 'gnau tu mukhyastathetyartha÷ /
atretarasyÃmukhyÃrthatvamanÆdyata eveti na punarukti÷ ka ityÃha ttÅyapÃdeneti Óe«a÷ /
*10,69*
caturthapÃdasya saÇgatiæ karoti- eva¤ceti //
%<... eva¤ca ÓabdÃnÃæ nÃrÃyaïasamanvaye /
siddhe 'pyaÓe«aÓabdÃnÃæ na katha¤cana yujyate // MAnuv_3,3.45a-d //
virodhÃvavaratvÃderapi prÃptiryato bhavet /
iti ced ... // MAnuv_3,3.46a-c //>%
NYùYASUDHù:
eva¤cetyasyaiva vivaraïamatÅtena pÃdatrayeïa ke«Ã¤cicchabdÃnÃæ nÃrÃyaïasamanvaye siddhe 'pÅti /
aÓe«aÓabdÃnÃæ nÃrÃyaïe samanvayo na yujyate /
ya÷ pratij¤Ãto du÷khibaddhÃvarÃdiÓabdÃnÃæ karmÃdivi«ayÃïÃæ ca katha¤cana yogena rƬhyà và pravttyanupapatteriti Óe«a÷ /
katham /
yato 'varÃdiÓabdavÃcyatve bhagavato 'varatvÃderde«asya prÃptirbhavet /
tasyÃÓca sarvapramÃïavirodhÃt /
karmakramÃdivirodhÃcceti /
iti cettatra prativihitaæ sÆtrakÃreïeti Óe«a÷ /
kathamityata÷ prathamÃdhikaraïatÃtparyamÃha- avaratvÃdÅti //
%<... avaratvÃdi dvividhaæ hyupalabhyate // MAnuv_3,3.46cd //>%
*10,70*
NYùYASUDHù:
avarÃdiÓabdÃpravttinimittamupalabhyate pramÃïai÷ /
hiÓabdaste«Ãæ prasiddhiæ dyotayati /
kathaæ dvividhamityata Ãha- parasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
svayaæ para eva sanniti na pravttinimittakathanaæ kintu svasyÃvaratvÃbhÃve 'pÅti pradaÓarnÃrtham /
parasminnavaratvÃdidharmaniyanttvamekaæ nimittamityartha÷ /
tasya pramitatvadarÓanaæ yatheti /
paragatasya jayasya rÃjÃdhÅnatvena yathà rÃjà jayiÓabdavÃcyo bhavettathetyartha÷ /
avaratvÃnubhavÅ anvayo 'varaÓabdÃrtha÷ /
avaratvÃdimattvamaparaæ nimittamiti yÃvat /
etacca suprasiddhamiti na pramÃïamuktam /
tata÷ kiæ prakta ityata Ãha- tayoriti /
%<... tayo÷ pÆrvo 'sti keÓave // MAnuv_3,3.48b //>%
NYùYASUDHù:
tayo÷ pravttihetvormadhye /
tenÃvarÃdiÓabdavÃcyatva ceti Óe«a÷ /
kuta÷ pÆrva evÃÇgÅkriyate na dvitÅya ityata Ãha- dvitÅya iti //
%%
NYùYASUDHù:
jÅva iti ja¬asyÃpyupalak«aïam /
tathÃca satÅÓvaratvahÃni÷ syÃdityartha÷ /
adhikaraïaphalamÃha- svÃtantryÃditi //
%<... svÃtantrÃnnaca dÆ«aïam // MAnuv_3,3.48d //
harer ... // MAnuv_3,3.49a //>%
NYùYASUDHù:
paragatÃvaratvÃdau svÃtantryasyaiva nimittatvÃÇgÅkÃrÃddhareravaratvÃdikaæ dÆ«aïaæ na prasajyata iti /
evamuttarÃdhikaraïatÃtparyamapi vaktavyam /
*10,71*
prathamÃdhyÃyÃrthÃnuvÃdena dvitÅyÃdhyÃyasya saÇgatimÃha- evamiti //
%<... evamaÓe«eïa sarvaÓabdasamanvaye /
ukte virodhahÅnasya syÃt samanvayatà yata÷ /
ato 'Óe«avirodhÃnÃæ kteÓena nirÃkti÷ // MAnuv_3,3.49a-f //>%
*10,72*
NYùYASUDHù:
sarvaÓabdÃrthavivaraïamaÓe«eïeti /
ukte sati dvitÅye 'Óe«avirodhÃnÃæ nirÃktirÅÓena kteti sambandha÷ /
virodhahÅnasyaiva samanvayasya /
%%
NYùYASUDHù:
ttÅyÃdhyÃyasya saÇgatimÃha- samanvayeti //
%%
NYùYASUDHù:
tadarthayoradhyÃyayorupalak«aïametat /
vastunirïaye brahmanirïaye /
kiæ mayà kÃryamiti /
ayamartha÷ /
yadyapi brahmavicÃra÷ kartavya ityuktam /
ktaÓcÃsau /
tathÃpi sÃdhanaphalavicÃrasahitasya brahmavicÃrasya kartavyatayoktatvÃtktabrahmavicÃrasyÃdhikÃriïo yanmayà kÃryaæ sÃdhanaæ tatkiæ kathambhÆtamiti /
buddhi÷ syÃditi /
phalavi«aye kuta evaæ buddhirna syÃditi cetsyÃdeva /
kintu phalÃpek«ayà sÃdhanasya pÆrvabhÃvitvÃttadvi«ayaivÃdau syÃt /
tadidamuktamevaÓabdena /
tadarthaæ ttÅyo 'dhyÃya÷ pravtta iti Óe«a÷ /
*10,73*
etadgatÃnÃæ trayÃïÃæ pÃdÃnÃæ prÃguktÃmeva saÇgatiæ sphuÂÅkaroti- tatreti //
%%
NYùYASUDHù:
tatra ttÅye 'dhyÃye /
bhaktividhÃnÃrthaæ bhaktyutpÃdanÃrthaæ vairÃgyÃrthamiti yÃvat /
abhaktÃnÃæ kÃmyÃrthakarmiïÃæ pÃpinÃæ dve«iïÃæ ca /
uktÃyÃæ prathamapÃdena /
aÓe«aguïocyate parameÓvarasya prokte dvitÅyena /
upÃsanÃsminpÃde vaktavyÃvasaraprÃptà /
nanÆpÃsanÃyÃæ ko bhakterupayogo yatastadÃnantaryasyetyata Ãha- nityamiti //
yasmÃdupÃsanà nityamÃdareïa kartavyà /
ÃdaranairantaryÃbhyÃmeva saæskÃrÃtiÓayasyotpÃdÃt /
Ãdaranairantarye copÃsanÃyÃæ nÃbhaktasya bhavata÷ /
iti tasmÃdidÃnÅmupÃsanà vaktavyeti sambandha÷ /
*10,74*
evaæ tarhyupÃsanaiva vicÃraïÅyà /
sarvaÓÃstraparij¤Ãnaæ prathamÃdhikaraïe kasmÃdvicÃryata ityata Ãha- seti //
*10,75*
%%
NYùYASUDHù:
yà vaktavyatayÃvasaraprÃptà sà copÃsanà dvividhaiva /
na tvekarÆpaiva /
katham /
ekà ÓÃstrÃbhyÃsasvarÆpiïÅ /
parà ca dhyÃnarÆpà /
ato yukta÷ prathamÃdhikaraïasyÃtrÃntarbhÃva÷ /
tathÃpyayaæ krama÷ kuta÷ /
dhyÃnasya ÓÃstrÃbhyÃsasÃdhyatvÃt /
tadidamuktaæ pareti /
dhyÃnasamÃdhyoranatibhinnatvaddhayÃnaÓabdena samÃdhirapi ghyate /
dhÃraïÃpratyÃhÃraprÃïÃyÃmÃ'sanayamaniyamÃnÃmapyupÃsanÃbhedÃnÃæ sattvÃtkathaæ dvaividhyamityata Ãha- tadaÇgamiti //
%<... tadaÇgaæ dhÃraïÃdikam // MAnuv_3,3.52d //>%
NYùYASUDHù:
tasya dhyÃnasyÃÇgameva natu svatantramupÃsanam /
yogaÓÃstre caitatspa«Âamavagantavyam /
ÓÃstrÃbhyÃsasya dhyÃnÃÇgatve 'pi svatantropÃsanatvaæ cÃsti /
brahmasÃk«ÃtkÃrahetutvÃt /
cittavttinirodhÃ(katvÃ)cca /
"athavà satataæ ÓÃstravimarÓena bhavi«yati' iti /
*10,77*
kimato yadyupÃsanÃvasaraprÃptà dvividhà ceti /
tatrÃha- tatheti //
%%
NYùYASUDHù:
tathà tasmÃdavasaraprÃptatvÃt /
asminneveti sambandha÷ /
upÃsanameveti ca (vÃ) /
tena pare«ÃmidÃnÅæ tu prativedÃntaæ vij¤ÃnÃni bhidyante na veti vicÃryata iti pÃdÃrthakathanaæ nirÃkaroti /
tathÃhi /
kiæ bhedÃbhedau, virodhÃvirodhau, uta vilak«aïatvÃvilak«aïatve /
nÃdya÷ /
gatÃrthatvÃt /
dvitÅye brahmaïo 'khaï¬atvena prÃptyabhÃva÷ /
saguïabrahmavi«ayà prÃïÃdivi«ayà ceyaæ cinteti cenna /
praktavi«ayaprayojanaviruddhatvenÃkartavyatvÃditi /
addhà upayuktaprameyeïa saha /
ata eva vistarÃt /
anena ke«Ã¤cidadhikaraïÃnÃmanantarbhÃvaÓaÇkà nirÃktà bhavati /
Órutigrahaïamupalak«aïam /
atra saÇgatikathanaprastÃve 'pi ke«Ã¤citsÆtrÃïÃmarthavyÃkhyÃnaæ saÇgatisamarthanÃrthameveti na do«a÷ /
*10,79f.*
evaæ saÇgatimabhidhÃyaitatpÃdÃdhikaraïe«u pÆrvapak«ayuktÅ÷ siddhÃntayuktÅÓca saÇgraheïÃha- pthagd«ÂirityÃdinà //
%%
NYùYASUDHù:
avyÃhatÃ÷ sadeti siddhÃntayuktitvasamarthanam /
// iti nyÃyamÃlÃsthalÃni //
___________________________________________________________________________
*10,81*
[======= JNys_3,3.I: sarvavedÃ(ntapratyayÃ)dhikaraïa =======]
// atha sarvavedÃ(ntapratyayÃ)dhikaraïam //
// oæ sarvavedÃntapratyayaæ codanÃdyaviÓe«Ãt oæ //
atra dhyÃnopÃsanÃrthibhi÷ kiæ svaÓÃkhà evÃdhyayanaÓravaïamananairj¤ÃtavyÃ÷ kiæ và sarve 'pi vedà iti saæÓaye ÓÃkhÃbhedasya suprasiddhatvÃdanyathà tadanupapatte÷ prathamapak«a eva jyÃyÃniti prÃpte siddhÃntitam sarvavedÃntapratyayamiti /
tatra sarvaÓabdo 'saÇkucitavttiriti pratÅtinirÃsÃya vyÃca«Âe- yaÓaÓaktÅti //
##
%%
NYùYASUDHù:
vij¤ÃyÃvasthitasyetyadhyÃhÃrÃtsamÃnakartkatÃsiddhi÷ /
upÃsanaæ kurvÃïo bhavediti và /
upÃsanaæ kurvÅteti và /
bhavedityasyottaravÃkye 'nvaya÷ /
atra yathÃÓaktyakhilÃnvedÃnvijÃnÅyÃdityeva vaktavyam /
tathÃpyatrocyamÃnaæ sarvaparij¤Ãnaæ dhyÃnopÃsanÃÇgamiti daÓaryitumevamuktam /
tataÓca paretyuktaæ vivtaæ bhavati /
*10,83*
yathÃÓruta evÃrtho 'stu kiæ viÓe«eïenetyata Ãha- tatreti //
%%
NYùYASUDHù:
tatropÃsake«u yasmÃtsamyagakhilasya vedasya vij¤aptirbrahmaïa eva yuktà bhavennÃnye«Ãæ tasmÃdanye«Ãæ yathÃyogaæ yathÃÓaktyevÃkhilaj¤aptire«yavyà /
etaduktaæ bhavati /
sarvÃdhikÃrisÃdhÃraïaæ tÃvadidaæ sÆtram /
codanÃdyaviÓe«ÃdiyuktibhistadavagamÃt /
saæÓayapÆrvapak«ÃsaÇgatatvaprasaÇgÃcca /
naca sarve«Ãæ sarvavedavij¤Ãnaæ sambhavati /
vedÃnÃmanantatvÃt /
alpapraj¤ÃdimattvÃccà puæsÃm /
tato yuktamuktamiti /
yadvà prathamavÃkya eva bhavedityanenaivai«o 'bhihita÷ /
yasmÃdevamevopapannaæ bhavediti /
tata÷ kasya kÅdÓÅ Óaktiriti jij¤ÃsÃyÃmidaæ vÃkyam /
hiÓabda÷ prasiddhau /
yogo yogyatà /
j¤aptirj¤aptiÓakti÷ /
*10,85*
upÃsanÃyogyatÃsamanvaye khalvatra sarvavij¤Ãnamucyate /
nacÃlpavedaj¤asya sà bhavati /
"sarvaiÓca vedai÷ paramo hi devo jij¤Ãsyo 'sau nÃlpavedai÷ prasiddhayet' ityÃdiÓrute÷ /
ata÷ sarvaÓabdo mukhyÃrtha eva vyÃkhyÃtavya÷ /
ata eva yadyapyasmadÃdÅnÃmasmi¤janmani sarvavedaj¤Ãnamasambhavi /
tathÃpi tÃdÓaæ janma kalpanÅyaæ yatredaæ sambhavatÅtyata Ãha- tÃvateti //
%%
NYùYASUDHù:
yathÃÓakti vij¤ÃnamÃtreïa /
ayamabhisandhi÷ /
dhyÃnopÃsane vedaj¤Ãnasya kathamupayoga÷ /
dhyeyÃj¤Ãne dhyÃnÃyogÃditi cet /
tarhi sarve«Ãæ sarvavedÃrthadhyÃnÃbhÃvasya vak«yamÃïatvÃnna sarvavedaj¤Ãnamupayuktam /
satyam /
tathÃpyadhigataikaÓÃkhasya ÓÃkhÃntare 'nyathoktiÓaÇkayà dhyÃnÃsambhavÃtsarva(veda)parij¤ÃnamÃvaÓyakamiti cenna /
gatisÃmÃnyÃnumÃnenaiva ÓaÇkÃnirÃsasyoktatvÃt /
anyathà parasparavirodhena vedÃprÃmÃïyÃpatte÷ /
tata÷ ÓrutiryathÃÓaktÅtyeva vyÃkhyeyeti /
*10,86f.*
yathÃÓakti vedaj¤Ãnaæ bhagavadupÃsanopayuktaæ na sarvavedaj¤ÃnÃvaÓyambhÃva ityatra purÃïavÃkyamapi paÂhati- mahattvasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
mahattvasya paraæ pÃraæ viditveti sarvavedaj¤atvamucyate /
vedena vinà bhagavanmahattvasya j¤ÃtumÃÓakyatvÃt /
sto«yatÃmiti dhyÃnasyÃpyupalak«aïam /
samÃnanyÃyatvÃt /
nÃstyeveti niyamani«edha÷ yathÃyogyÃkhilaj¤atà dhyÃnopayoginÅti vij¤Ãyata iti Óe«a÷ /
yathÃyogyeti katham /
avyayÅbhÃvasya napuæsakatvena yathÃyogyamiti bhÃvyam /
satyam /
yathÃyogyÃkhilaj¤ateti samÃso 'yamityado«a÷ /
yadvà yathà yÃdÓÅ yogyà tathaiveti bhinne evaite pade /
*10,89*
nanvatrÃtmaj¤ÃnamevopÃsanopayogitvenocyate /
natu yathÃÓaktij¤Ãnam /
ato na praktopayogÅdaæ vÃkyamityata Ãha- Ãtmeti //
%<Ãtmaj¤ÃnÃnurÆpatvaæ yathÃÓakti vicÃraïÃt // MAnuv_3,3.69cd //>%
NYùYASUDHù:
atropÃsanasyÃtmaj¤ÃnÃnurÆpatvaæ nÃma yathÃÓakti vedavicÃraïÃdbhÃvitvameva /
anyathà vÃkyasyÃsaÇgatatvaprasaÇgÃditi bhÃva÷ /
sarvaj¤Ãnaniyame nirÃkte kintvityÃÓaÇkÃyÃæ yathÃÓaktij¤Ãnaæ hi vaktavyam /
na tvÃtmaj¤Ãnam /
nahi paraj¤Ãnaæ prÃÇ nirÃktam /
tasmÃdÃtmaj¤Ãnaæ nÃmÃtmayogyaæ j¤Ãnamityeva vyÃkhyeyamiti /
kuta÷ savarvedaj¤ÃnamityataÓcodanÃdyaviÓe«Ãdityuktam /
tatra ÓÃkhÃbhedasya suprasiddhatvÃccodanÃdikamapi viÓe«ani«Âhaæ vyÃkhyÃtamityato yuktyantaramÃha sÆtrakÃra÷ oæ svÃdhyÃyasya tathÃtvena hi samÃcÃre 'dhikÃrÃcceti oæ //
tatra hÅyantaæ vyÃca«Âe- veda iti //
##
%%
NYùYASUDHù:
anena"veda÷ ktsno 'dhigantavya÷ sarahasyo dvijanmanÃ' iti smtimupÃdatte /
svÃdhyÃyÃdhyayanaæ kartavyaæ bhavedityanena"svÃdhyÃyo 'dhyetavya÷' iti Órutim /
anyathà svasvaÓÃkhÃmÃtraj¤ÃnÃÇgÅkÃre /
*10,90*
etaduktaæ bhavati /
svÃdhyÃyasya svÃdhyÃyavidhestathÃtvena sÃmÃnyata÷ sarvavedÃdhyayanavidhÃyakatvena hetunà sarvaj¤ÃnamaÇgÅkaraïÅyam /
adhyayanasyÃrthaj¤ÃnaparyantanÃsthite÷ /
svasvaÓÃkhÃmÃtraj¤ÃnÃÇgÅkÃre cÃsya vidhervaiyarthyÃpatte÷ /
naca vÃcyaæ ÓÃkhÃbhedasya prasiddhayà svÃdhyÃyapadaktsnapadadarÓanÃt /
ÓÃkhÃbhedasyÃÓaktinimittatvopapatteriti /
*10,97*
nanu Órutyantaraæ hiÓabdena smti÷ sÆtraktopÃttà tatkathamatra viparyaya÷ /
ucyate /
ÃkÃÇk«Ãkrameïa sÆtram /
vyÃkhyÃnaæ tÆpodghÃtaprakriyayeti na virodha÷ /
ÓrutismtibalÃdeva yathÃÓakti savarvij¤Ãnasyaiva niÓÓaÇkatÃhetutvaæ kalpyate /
bhÆyodarÓanaæ cÃnumÃnÃÇgamiti suprasiddham /
*10,99*
Ãha nÃdhyayanavidhiprayuktamadhyayanam /
kintvadhyÃpanavidhiprayuktameva /
adhyayanavidherniyojyarahitatvÃt /
nahyatra svargakÃmo yajetetivatkaÓcinniyojya÷ ÓrÆyate /
nÃpi viÓvajidÃdÃviva kalpayituæ Óakyate /
adhyÃpanavidhinaivÃdhyayanasiddhau kalpakÃbhÃvÃt /
nacÃdhyÃpanavidhirapi niyojyarahita iti vÃcyam /
ÃcÃryakaraïakÃmasya tatra niyojyatvÃt /
na«Âavar«aæ brÃhmaïamupanayÅtetyÃtmanepadaÓravaïÃt /
"sammÃnanotsa¤janÃcÃryakaraïaj¤Ãnabhtivigaïanavyaye«u niyama÷' ityÃcÃyarkaraïe nayaterÃtmanepadavidhÃnÃt /
tamadhyÃpayÅtetyupanayanÃdhyÃpanayorekakartkatÃpratÅte÷ /
na hyadhyÃpanamadhyayanena vinà bhavatÅti svasiddhaye parÃ(pek«a k«epa)lak«aïenopÃdÃnopÃdÃnenÃdhyÃpanavidhirevÃdhyÃpanavidhirevÃdhyayanaæ prayuÇkte /
ki¤cÃdhyayane sati vidhij¤Ãnaæ tataÓcÃdhyayanamitÅtaretarÃÓrayatvaæ syÃt /
ato naitadvÃkyodÃharaïamatra saÇgatamiti /
ucyate /
syÃdevaæ yadyadhyÃpanavidhiprayuktamadhyayanaæ syÃt /
nacaivam /
adhyÃpanasya jÅvÅkÃrthatvÃt /
trÅïi karmÃïi jÅviketi vacanÃt /
adhyayanasya ca nityatvÃt /
"yo 'nadhÅtya dvijo vedÃn' ityakaraïe pratyavÃyaÓravaïÃt /
naca nityamanityena prayujyate /
ki¤caikasya mÃïavakasyÃdhyÃpanena caritÃrthatve mÃïavakÃntarasyÃnadhyayanaprasaÇga÷ /
yo yenopanÅta÷ sa tenÃdhyÃpanÅya iti cet /
*10,100*
tarhyupanÃyake parete 'dhyayanÃbhÃva÷ syÃt /
yatpunaritaretarÃÓrayatvamuktaæ tat prÃta÷sandhyÃmupÃsÅtetyÃdÃvapi samÃnam /
ayamapyÃcÃryasyaiva vidhi÷ /
ÓaucÃcÃrÃæÓca Óik«ayedityÃderiti cenna /
ÃcÃrye parete tadabhÃvÃpÃtÃt /
ato 'dhyayanÃdividhiæ vddhÃ÷ katha¤cinmÃïavakaæ bodhayantÅtyaÇgÅkÃryamityalam /
JOSHI-22
*10,106*
samÃcÃredhikÃrÃcca ityetadvayÃca«Âe- adyÃpÅti //
#<... samÃcÃre 'dhikÃrÃc ca ... | BBs_3,3.3 |>#
%%
NYùYASUDHù:
yata÷ sarvavij¤ÃnamÃvaÓyakam /
tenaiva hi kÃraïena devÃdyà adyÃpi Óravaïamanane kurvanti sadà dhyÃyanti ca /
anyathà mahÃmatÅnÃæ te«ÃmekaikaÓÃkhÃÓravaïÃderalpÅyasaiva kÃlena kartuæ ÓakyatvenÃdyÃpi tatkaraïaæ na syÃditi /
yathÃyogaæ yathÃÓaktÅti pratyekaæ viÓe«aïam /
Óïvanta ityÃtmanepada uktam /
samÃcÃraccetyevokte devÃdÅnÃæ vedÃdhikÃritvÃbhÃvÃtkathametadityato devatÃdhikaraïanyÃyaæ mà vismÃr«Åriti sÆcayituæ sÆtraktà samÃcÃre 'dhikÃrÃccetyuktam /
*10,108*
yadi brahmasÃk«ÃtkÃravanto 'pi devÃdyÃ÷ ÓravaïÃdyanuti«Âhanti tarhi tasya niravadhikatvaæ prasaktamityata Ãha- tathÃpÅti //
%<... tathÃpyà vastunirïayÃt /
Óravaïaæ mananaæ caiva kartavyaæ sarvathaiva hi // MAnuv_3,3.71d-f //>%
NYùYASUDHù:
yadyapi sÆtrakÃreïa devÃdyÃcÃra÷ pramÃïÅktastathÃpi, vastu parabrahmÃdikam /
nirïayo yathÃrtha÷ parok«o niÓcaya÷ /
prathamasyaivaÓabdasyÃvastunirïayÃdeveti sambandha÷ /
vastunirïayahetutvÃcchravaïÃderiti hiÓabdÃthar÷ /
vastunirïayaparyantaæ Óravaïamanane kartavye ityasat /
nirïÅte 'pyarthe puna÷ kÃraïÃntaropanipÃtena saæÓayÃdyutpÃdasya darÓanena vastunirïayasyÃvadhÃrayitumaÓakyatvÃdityata Ãha- matÅti //
%%
NYùYASUDHù:
matirmananaæ Óruti÷ Óravaïam /
uttama÷ Ói«yayogyatÃbhij¤a÷ /
kurvata÷ ÓravaïÃdikam /
darÓanaæ brahmasÃk«ÃtkÃ÷ /
etaduktaæ bhavati /
brahmadarÓanÃrthaæ hi ÓravaïÃdikam /
naca tadyathÃkatha¤cidanu«Âhitaæ tatsÃdhanam /
kintu Ói«yayogyatÃbhij¤agurupradÃnapÆrvakameveti vak«yati /
atastÃdÓo gurureva ÓravaïÃdikÃlaviÓe«amupadek«yati /
yata÷ paraæ kÃraïaÓatopanipÃte 'pi na saæÓayÃdyutpÃda÷ syÃditi /
*10,109*
devÃdyÃ÷ ÓravaïÃdikamadyÃpi kurvantÅti na yuktam /
syÃddhi darÓanamiti ÓravaïÃdestattvadarÓanasÃdhanatvasyoktatvÃt /
devÃdÅnÃæ ca tattvadarÓanasyautpattikatvÃt /
yathoktam"naiva devapadaæ prÃptà brahmadarÓanavarjitÃ÷' ityÃdi /
naca prÃptasÃdhya÷ sÃdhanamuti«ÂhatÅtyata Ãha- Óravaïamiti //
%<Óravaïaæ d«Âatattvasya mananaæ dhyÃnameva ca /
viÓe«ÃnandasamprÃptyà ... // MAnuv_3,3.73a-c //>%
NYùYASUDHù:
d«ÂatattvasyÃpi puæsa÷ Óravaïaæ mananaæ dhyÃnaæ ca viÓe«ÃnandasamprÃptyai yujyata eveti yojanà /
evaæ tarhi ÓravaïÃderdarÓanasÃdhanatvoktirvyÃhanyata ityata Ãha- anyasyeti //
%<... anyasyaitÃni d«Âaye // MAnuv_3,3.73d //>%
NYùYASUDHù:
ad«ÂatattvasyaitÃni ÓravaïÃdÅni d«Âaye bhavanti /
yathà khalu samuccayavÃdinÃæ j¤ÃnÃtpÆrvÃïi karmÃïi j¤ÃnÃrthÅni /
tata÷ parÃïi tu mok«ÃrthÃni /
yathà ca sakÃmÃni karmÃïi saæsÃrakÃraïÃni ni«kÃmÃni tu j¤ÃnakÃraïÃni /
tathà ÓravaïÃdÅnyad«Âatattvasya j¤ÃnÃrthÃnÅti na taduktivyÃghÃta÷ /
d«Âatattvasya tu viÓe«ÃnandÃrthÃnÅti devÃdÅnÃæ tadanu«ÂhÃnaæ ca yuktam /
samÃcÃrakathanaæ ca yathÃÓakti vedÃrthaÓravaïamananayo÷ kartavyatÃmÃtropodbalanÃya ktamiti nÃsaÇgatam /
viÓe«Ãnandaæ tu vak«yÃma÷ /
*10,110*
Ói«yayogyatÃbhij¤agurÆpadeÓÃnusÃreïa ÓravaïÃdikaæ kartavyamityayuktam /
tÃdÓasya gurordulabhatvena ÓravaïÃdyabhÃvÃpatte÷ /
labhyamÃno 'pyasÃvanu«ÂhitaÓravaïÃdinà ÃdhyÃtmikaÓaktisampannenaiva Ói«yeïa labhyate nÃnyena /
tathÃcÃnyonyÃÓraya ityata Ãha- yadÅti //
*10,111*
%%
NYùYASUDHù:
dvividhaæ ÓÃstraæ nirïÅtaæ nirïetavyaæ ca /
tatrÃdyaæ brahmasÆtrÃdikaæ, dvitÅyaæ vedÃdikam /
tatra nirïÅtasya ÓravaïÃdikaæ samÃcaret /
sarvaj¤ÃnÃæ siddhÃntÃnusÃreïa yo nirïayaæ jÃnÃti tasmÃt /
idamuktaæ bhavati /
mukhyasya guro÷ prathamamalÃbhe 'pi na ÓravaïÃdyabhÃvÃpatti÷ /
amukhyÃdapi gurostadupapatte÷ /
tatra mukhyavadamukhyasyÃtigahanavedÃdivyÃkhyÃnasÃmarthyÃbhÃve 'pi nirïÅtavyÃkhyÃnamupapadyata eva /
naca nirïÅtaÓÃstrasyÃpi vyÃkhyÃnavipratipattyÃbhiprÃyo duradhigama iti vÃcyam /
sarvaj¤apraïÅtopÃyagranthÃnusÃreïÃmukhyasyÃpi gurostadavagamasambhavÃt /
evaæ cÃmukhye ÓravaïÃdÃvanu«Âhite mukhyo 'pi gururlabhyata iti /
*10,112*
sarvaj¤asya guro÷ ÓravaïÃdyaÇgatve tadabhÃve ÓravaïÃdyabhÃva eva kuto nÃÇgÅkriyate kimanenÃmukhyena ÓravaïÃdinà /
sarvaj¤aguruprÃptistu puïyopacayenÃpi bhavi«yatÅtyata Ãha- ÓravaïÃdÅti //
%<ÓravaïÃdi vinà naiva k«aïaæ ti«Âhedapi kvacit // MAnuv_3,3.75ab //>%
NYùYASUDHù:
santi tÃvatsarvadà ÓravaïÃdikaæ kartavyaæ k«aïamapi na tyÃjyamityevamarthÃ÷ Órutismtaya÷ svÃdhyÃyapravacane eveti nÃko maudgalya ityÃdyÃ÷ /
tatra ca sarvaj¤o gururaÇgam /
tadalÃbhe tu guïe tvanyÃyyakalpanamiti nyÃyena yÃdÓatÃdÓamapi ÓravaïÃdikaæ kÃryamevetÅti bhÃva÷ /
nanvetÃ÷ Órutaya evÃnupapannÃrthÃ÷ /
aparihÃryanidrÃdyupadravaprÃptau ÓravaïÃde÷ kartumaÓakyatvÃt /
na hyÃkÃÓaromanthanaæ ÓakyavidhÃnamityata Ãha- atÅti //
%%
NYùYASUDHù:
parihartumaÓakye nidrÃdau prÃpte tu punareva tadapagamanÃnantarameva ÓravaïÃdikaæ samÃcaret /
ayamabhiprÃya÷ /
yathà sÃyamprÃtaragnihotraæ juhotÅtyÃdividhaya÷ sannipÃtÃdyupaplavasambhave 'pi nÃnupapannastathà prakte 'pÅti /
*10,114*
nirïayaj¤asya gurorabhÃve kiæ ÓravaïÃdyabhÃva eva, netyÃha- abhÃva iti //
%%
NYùYASUDHù:
nirïayaj¤asya gurorabhÃve 'pi yÃdÓatÃdÓÃtsarvadà ÓïuyÃt /
manvÅta ca /
nahi guïÃlÃbhe mukhyaparityÃgo yukta iti bhÃva÷ /
vedÃdiÓravaïe sarvaj¤o gururapek«ita÷ /
taditaraÓravaïe tu nirïayaj¤a÷ sarvaj¤akalpa÷ /
dvayorabhÃve 'pi ÓravaïÃdikaæ cedanu«Âheyaæ tadÃsacchÃstrÃïÃmiti pratÅti÷ syÃt /
ata÷ sacchÃstrÃïyevetyuktam /
yÃdÓatÃdÓÃt ÓïuyÃdityanenÃtiprasaktau satyÃmÃha- yadÅti //
%<... yadi sajj¤ÃnaprÃcuryamupalabhyate // MAnuv_3,3.76cd //>%
NYùYASUDHù:
yadi tasminpuru«e svÃpek«ayà samyagj¤ÃnÃdiprÃcuryamupalabhyate tarhi tata÷ ÓïuyÃt /
na tvadhamÃt /
vaiyarthyÃt /
na hyad«ÂamÃtrÃrthaæ ÓravaïÃdikamiti bhÃva÷ /
*10,115*
svato 'dhikasya puru«asya prabandhena vyÃkhyÃnÃsÃmbhave kiæ ÓravaïÃdyabhÃva evetyÃkÃÇk«ÃyÃmÃha- mahadbhaya iti //
%%
NYùYASUDHù:
svato mahadbhayo, mahattvaæ ca na sajj¤ÃnamÃtreïa kintu vi«ïubhaktyÃdiguïaiÓcetyuktaæ vi«ïubhaktebhya iti /
tÃdÓa eva hyÃdaramutpÃdayanvyÃkhyÃti /
sÃdarameva ca ÓravaïÃdikaæ phalÃyÃlam /
saæÓayÃn aj¤ÃnaviparyayÃæÓceti ÓravaïÃdiphalamuktam /
ekasmÃtprabandhena ÓravaïÃdyasambhave 'pi bahubhyo mahadbhayo yathÃÓakti yathÃsambhavamekaikadeÓaÓravaïÃdikamapi kuryÃdeva /
tenÃpi saæÓayÃdicchedasya ÓravaïÃdiphalasya lÃbhÃditi bhÃva÷ /
svato 'dhikÃbhÃve kathaæ ÓravaïÃdÅtyata Ãha- svata iti //
%<... svato 'dhikÃbhÃve svayameva samabhyaset /
brÆyÃdapi ca Ói«yebhya÷ ... // MAnuv_3,3.77c-e //>%
*10,116*
NYùYASUDHù:
apicÃvitaretarayoge /
ÓrutÃ'vttipravacanÃbhyÃmabhinavotprek«odayÃtte 'pi ÓravaïÃdiphalaæ prasuvÃte /
samyak ÓravaïÃdirahito vyÃcak«Ãïa÷ skhalanena pratyaveyÃt /
tatkathamucyate Ói«yebhyo brÆyÃditi tatrÃha- saditi //
%<... satsiddhÃntamahÃpayan // MAnuv_3,3.77 //>%
NYùYASUDHù:
brÆyÃditi sambandha÷ /
prÃmÃïikatayÃbhimÃno 'rtha÷ siddhÃnta÷ /
natu prÃmÃïika eveti niyama; /
tathÃtve Óabdanityatvaæ ke«Ã¤citsiddhÃnta÷ /
ke«Ã¤cittadanityatvamiti na syÃt /
dvayo÷ prÃmÃïikatvÃyogÃt /
ayaæ tu na tathà /
api tu prÃmÃïika evetyata÷ sadityuktam /
svÃrthiko ïic /
ajahadityartha÷ /
yadvà Ói«yairahÃpayan /
satsiddhÃntahÃnireva mahata÷ pratyavÃyasya heturiti vak«yÃma÷ /
k«udrasskhalitaæ tvalpÅyasa eva /
naca tÃvatà mahÃprayojanavyÃkhyÃnatyÃga÷ /
tathà sati mgabhayÃdbÅjÃnÃvÃpaprasaÇgÃditi bhÃva÷ /
*10,118*
ko 'sau satsiddhÃnto yo na hÃtavya÷ /
dvividha÷ satsiddhÃnta÷ parÃparabhedÃt /
pratyekaæ dvividho vÃcanika Ãnu«aÇgikaÓca /
tatra vÃcanikaæ paraæ satsiddhÃntaæ tÃvadÃha- aÓe«eti //
%%
NYùYASUDHù:
anyattattantramiti sakalajagajjanmÃdikÃraïatvamucyate /
nirïÅyata iti nirïaya÷ /
samyagvinirïayo vÃcanika÷ parasiddhÃnta÷ /
sÃk«ÃdbrahmasvarÆpÃvadhÃraïapare janmÃdisÆtre khalvabhihito 'yamartha÷ /
Ãnu«aÇgikaæ parasiddhÃntamÃha- svatantratvamiti //
%%
NYùYASUDHù:
svatantratvaæ svÃdhÅnasattvÃdimattvam /
tasya vi«ïo÷ /
dvitÅyastasyetiÓabda uttaratra sambaddhayate /
sarvato bhedaÓceti /
praktijÅvaja¬ebhyo 'tyantabhinnatvam /
nanvetadapyasambhavastu sato nÃtmÃÓrute÷ pthagupadeÓÃdityÃdinÃbhihitameva /
tatkathamÃnu«aÇkika÷ siddhÃnta÷ /
satyam /
tathÃpi pradhÃnaprameyopayogitayoktatvÃdado«a÷ /
svagatabhedavarjitatvÃderupalak«aïametat /
iti samyak sthitiriti vak«yamÃïenÃnvaya÷ /
*10,121*
kathamasyÃtharsyÃnu«aÇgikatvamityata Ãha- ado«atvasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
vi«ïorado«atvasya siddhayarthamaÇgÅkÃryo 'yamartha iti Óe«a÷ /
upalak«aïametat /
aÓe«aguïapÆrïatvasya sakalajagajjanmÃdikÃraïatvasya cetyapi dra«Âavyam /
anena kathaæ tatsiddhirityata Ãha- yadÅti //
%<... yadabhede tadanvaya÷ // MAnuv_3,3.79d //>%
NYùYASUDHù:
yasmÃjjagatÃbhede vi«ïorde«asambandha÷ prasajyate tasmÃditi pÆrveïa sambandha÷ /
atrÃpyabheda ityasvÃtantryasyÃpyupalak«aïam /
tadanvaya iti ca guïapÆrtyÃdyabhÃvasyÃpi /
anyattattantramityanyaÓabdo 'muktavi«aya iti pratÅti÷ syÃttadarthamÃha- tattantratvaæ ceti //
%%
NYùYASUDHù:
caÓabdo vak«yamÃïena bhedena saha samuccayÃrtha÷ /
aÇgÅkÃyarmiti Óe«a÷ /
kimarthamidamaÇgÅkÃryaæ janmÃdisÆtrasyÃmuktavi«ayatayÃpyupapatterityata Ãha- taditi //
*10,122*
%<... tadguïapÆrtaye // MAnuv_3,3.80b //>%
NYùYASUDHù:
nahi muktÃnÃæ tattantratvena vinà tasya nirargalamaiÓvaryaæ siddhayati /
naca tadantareïa guïapÆrtirbhavatÅti /
syÃdetat /
yadi muktÃ÷ paramÃtmano bhinnÃ÷ syu÷ /
naca tathà /
tatkiæ tattantratvenetyata Ãha- muktÃnÃmapÅti //
%%
NYùYASUDHù:
paramÃtmano 'tyantabhedaÓcÃÇgÅkÃrya÷ /
anena"tasya bhedaÓca sarvata÷' ityetadapi vivtaæ bhavati /
kimarthamityata÷ prayojanaæ vaktuæ pÅÂhamÃracayati- nahÅti //
%<... nahi bhinnamabhinnatÃm /
gacchad d«Âaæ kvacit ... // MAnuv_3,3.80de //>%
NYùYASUDHù:
muktÃnÃæ paramÃtmanÃbhedo bhavanna tÃvatprÃgbhinnÃnÃm /
bhinnasyÃbhedÃvÃpte÷ kvÃpyadarÓanÃt /
na kevalamadarÓanaæ kiæ tarhÅtyata Ãha- tasyeti //
%<... tasyÃpyabhÃvo 'nubhavopaga÷ // MAnuv_3,3.80ef //>%
NYùYASUDHù:
bhinnamabhinnatÃæ gacchatÅtyasyÃrthasyÃbhÃvo 'nubhavasiddho 'pi /
tata÷ saæsÃre 'pyabhinnÃnÃmeva muktÃvabhedo vyajyata ityeva vaktavyam /
tathaivÃstvityata Ãha- pÆrveti //
%%
NYùYASUDHù:
samarthitaæ tÃvaddu÷khÃdirÆpo 'yaæ saæsÃra÷ satya iti /
tata÷ saæsÃre 'pi jÅvÃnÃæ paramÃtmanà bhede tasya do«avattvaæ syÃt /
itiÓabdo hetau /
samyak sthiti÷ satsiddhÃnta÷ Ãnu«aÇgika÷ para iti Óe«a÷ /
*10,124*
nanvatibhinnatà kimarthà bhedÃbhedopapatterityata Ãha- bhedeti //
%%
NYùYASUDHù:
bhedena sahito 'bhedo bhedÃbheda÷ /
"viprati«iddhaæ cÃnadhikaraïavÃcÅ' iti dvandvaikavadbhÃvo và /
atrÃpi pÆrvanyÃyena saæsÃre 'pi bhedÃbhedÃvaÇgÅkÃryau /
tataÓcÃbhedena do«ÃïÃmapi sambhava÷ /
bhedena tatparihÃro bhavi«yatÅti cettarhi kimajÃgalastanÃyitenÃbhedeneti /
idÃnÅmaparaæ siddhÃntamÃha- nirde«atvamiti //
%%
*10,125*
NYùYASUDHù:
tathà parameÓvaravadramÃyÃÓca nirde«atvam /
yathoktam"kÃmÃdiratatra tatra cÃyatanÃdibhya÷'"samanà cÃstyupakramÃdamtatvaæ cÃnupo«ya' iti /
nirde«atvamityuktyà pÃratantryamapi nÃstÅti pratÅtinirÃsÃrthamÃha- taditi //
%<... tadanantaratà tathà // MAnuv_3,3.82d //>%
NYùYASUDHù:
parameÓvarÃnantaratà tadadhÅnateti yÃvat /
yadvÃnenÃparasiddhÃntÃntaramÃha- ekasmÃdbhagavata evÃvaratvamiti /
tadapyuktam asyaiva copapatterÆ«mÃ' iti /
siddhÃntÃntaramÃha- brahmeti //
%%
NYùYASUDHù:
muktau saæsÃre 'pi /
proktÃtkramÃtti«ÂhantÅtyartha÷ /
atra dvandvanirdi«yÃnÃæ sÃmyamanye«Ãæ tÃratamyamiti j¤eyam /
etaccoktamiyadÃmananÃditi /
upalak«aïaæ caitat /
prapa¤casatyatvÃdikamapi grÃhyam /
kuto 'yamaÓe«aguïetyÃdisatsiddhÃnta ityata Ãha- nirïÅta iti //
%<... nirïÅto hariïà svayam // MAnuv_3,3.84b //>%
NYùYASUDHù:
hariïà sÆtrakÃreïa svayaæ sÃk«ÃnnirïÅto na tu balÃtsÆtrÃrthatayà kalpita÷ /
etacca tatra tatra darÓitameva /
*10,128*
satsiddhÃntamahÃpayannityuktam /
taddhÃnau ko do«a ityata Ãha- etaditi //
%%
NYùYASUDHù:
j¤Ãtaæ sadityartha÷ /
virodhi j¤Ãnameva hi /
asya tyÃga÷ /
andhÃya bhavatÅti Óe«a÷ /
kevalamiti na kadÃpi na sukhÃyetyartha÷ /
kuta etadityata Ãha- andhamiti //
%%
NYùYASUDHù:
anenÃndhantama÷ praviÓanti ye 'vidyÃmupÃsata iti ÓrutimupÃdatte /
uktÃrthasya prÃmÃïikatvaæ vak«yate /
atastadviruddhapratÅtiravidyà bhavatyeva /
atisphuÂamityanena pare«Ãæ vyÃkhyÃnaæ parÃca«Âe /
tathÃca vak«yÃma÷ /
*10,129*
nanu ca vastuta÷ prÃmÃïika÷ satsiddhÃnta÷ /
praktasya kathaæ prÃmÃïikatvamityata Ãha- ityevetyÃdinà sÃdaramityantena /
%%
NYùYASUDHù:
ityevetyuktaprakÃrÃvadhÃraïam /
etamevÃrthamiti praktadharmyavadhÃraïam /
tena vyatyÃsamapi vÃrayati /
aÓe«Ã iti ÓrutibhÃgasya karmÃdiparyavasÃyitvanirÃsÃrtham /
athaÓabda÷ samuccaye /
akhilamiti jÅvajananÃdivÃkyÃnÃmapyupÃdanÃrtham /
mÆlarÃmÃyaïamevetyavÃntararÃmÃyaïÃnÃæ vyudÃsa÷ /
akhilà iti bahuvacanavi«ayavivaraïÃrtham /
itarapurÃïÃnÃæ pÃÓupatÃdimÆlatvenÃprÃmÃïyÃdvai«ïavÃnÅtyuktam /
parÃviti arvÃcÅnasÃÇkhayayogavyÃvttaye /
tayorapramÃïatvÃt /
mÅmÃæsà trividhà /
ÓabdasÃgara÷ prakÃÓayatÅti sambandha÷ /
yuktayaÓca prakÃÓayanti pratyak«ÃgamamÆlakà eva /
na tvÃbhÃsÃ÷ /
pratyak«aæ ca prakÃÓayati /
evaÓabdeneÓvarapratyak«asya prÃbalyaæ sÆcayati /
karmakÃï¬ÃdÅnÃmetadarthaprakÃÓakatvaæ kathamityata uktamuttamamiti /
karmÃderuttÃnÃrthatve 'pyuttamo 'rtho 'yamiti bhÃva÷ /
vedÃdÅnÃmanyathÃvyÃkhyÃnaæ vÃrayati- anyÃvakÃÓarahitamiti //
*10,130*
%%
NYùYASUDHù:
kriyÃviÓe«aïametat /
sÃdaramiti tatra tÃtparyasadbhÃvamÃca«Âe /
etadartharæ(the) ca ÓrutyÃdikamanyatra paÂhitameva dra«Âavyam /
*10,132*
satsiddhÃntamahÃpayansacchÃstrÃïyeva sarvadà ÓïuyÃdityuktam /
tatra sa(ta)tsiddhÃntasvarÆpaæ nirÆpya sacchÃstrÃïyeva sarvadà ÓruïuyÃdityetadvivïoti- etadeva ceti //
%%
NYùYASUDHù:
etadvedÃdikam /
tata÷ paraæ tadviruddhaæ tadudÃsÅnaæ ca /
gÃdyà bhÃrataæ caivetyÃdyÃgamo 'tra sphuÂa eva /
duÓÓÃstraæ nÃbhyasediti vaktavye parityajediti vacanaæ na kevalaæ tatrodÃsÅnatvaæ kintu hetutayà j¤Ãnamapi bhÃvyamiti j¤Ãpayitum /
atra cÃsacchÃstrÃdhigamanamiti pÃtake«u parigaïanaæ pramÃïam /
sphuÂÃni cÃcÃryeïÃnyatrÃtrÃrthe vÃkyÃnyudÃhtÃni /
*10,133*
sacchÃstramabhyasediti Óravaïamananayo÷ kartavyatvamuktaæ tadayuktam /
nididhyÃsanenaiva brahmadarÓanopapatte÷ /
anyathà tadvaiyarthyÃdityata Ãha- asaæÓayeneti //
%%
NYùYASUDHù:
saæÓayaÓabdena viparyayo 'pi lak«yate /
nirïaye sati nididhyÃsanena brahmadarÓanaæ bhavatÅti yojyam /
etaduktaæ bhavati /
satyaæ nididhyÃsanaæ brahmadarÓanasÃdhanamiti /
kintu tatsiddhaye Óravaïamanane api kartavye /
avitathaæ brahmÃnucintanaæ hi nididhyÃsanam /
vitathÃnucintanasya caturthe nirÃkari«yamÃïatvÃt /
nacÃviditasyÃnucintanaæ sambhavatÅti /
tadvedanÃrthaæ ÓravaïamabhyarthanÅyam /
Órute cÃrthe liÇgÃbhÃsapratibhÃsena saæÓayaviparyayodayena vitathaæ tadbhavatÅti tadvyudÃsaheturmananamapye«yavyamiti /
*10,135f.*
anye punarmanyante /
Óravaïameva brahmÃparok«aj¤ÃnasÃdhanam /
manananididhyÃsane Óravaïaæ prati phalopakÃryaÇgabhÆte /
asambhÃvanÃviparÅtabhÃvanÃkhyacittavik«epapratibaddhaæ hi brahmÃparok«aj¤Ãnaæ nÃvidyÃnirmÆlanasye«yam /
mananÃdikaæ ca pratibandhaæ nivartayatÅti /
tadasat /
Óabdasya sÃk«ÃtkÃrakÃraïatÃyÃ÷ kvÃpyadarÓanÃt /
brahmavi«ayaÓabdavaddharmÃdivi«ayasyÃpi tathÃtvÃpatteÓca /
naca viÓe«aheturasti /
yena brahmavi«ayasyaiva tadbhÃvo na dharmÃdivi«ayasyeti pratÅma÷ /
pratyak«alak«aïÃkrÃntatayà Óabdasya tatrÃntarbhÃvaÓcÃpadyeta /
atha matam /
dÓyate tÃvaddaÓamastvamasÅtyÃdivÃkyasya sÃk«ÃtkÃrakaraïatvam /
naca tatrÃpÅndriyameva karaïaæ na Óabda iti sÃmpratam /
ÓabdasyÃpyanvayavyatirekasiddhatvÃt /
astu tarhÅndriyameva karaïaæ Óabdastu sahakÃrÅti cenna /
vaiparÅtyasyÃpi suvacatvÃt /
tathÃpi kutà vinigamanamiti cet /
kvacidbahalatame tamasi kvacicca locanavirahiïo 'pi vÃkyÃddaÓamo 'smÅtyaparok«apratÅtidarÓanÃditi vadÃma÷ /
dharmÃdivi«ayasyÃpi ÓabdasyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvÃpÃdanaæ cÃsat /
vai«amyÃt /
prakto hi Óabdo 'parok«abrahmÃtmavi«aya÷ /
na tathÃnya÷ /
asti cÃsyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatve pramÃïam /
nÃnyasya /
tathÃhi /
vimataæ Óa(ÓÃ)bdaj¤Ãnamaparok«am, aparok«avi«ayatvÃt sukhÃdij¤Ãnavat /
aparok«atvaæ vedÃntavÃkyajanyaj¤Ãnavtti, aparok«aj¤Ãnani«ÂhÃtyantÃbhÃvÃpratiyogitvÃt j¤Ãnatvavaditi /
naca vivÃdÃdhyÃsita÷ Óabdo 'parok«aj¤Ãnajanako na bhavati, ÓabdatvÃt, jyoti«yomÃdivÃkyavaditi yuktam /
daÓamastvamasÅtyÃdau vyabhicÃrÃt /
ÓrÆyate ca"taddhÃsya vijij¤au tamasa÷ pÃraæ darÓayati' ityupadeÓamÃtradevÃparok«apramitijanma /
ata eva brahmÃtmavi«ayavÃkyÃnyatvena pratyak«alak«aïaæ viÓe«aïÅyamiti /
*10,139*
atrocyate /
yattÃvaduktaæ daÓamastvamasÅtyÃdivÃkyÃdaparok«aj¤Ãnajanmopabdhamiti tadasaÇgatam /
daÓatvasaÇkhayà khalvapek«Ãbuddhijanyà tadvayaÇgayà vetyato nÃpÃtato rÆpÃdikamiva pratyak«eïopalabhyate /
tato daÓÃnÃæ pÆraïo daÓamo 'pi tathà /
ata÷ prathamaæ Óabdena parok«aj¤Ãne jÃte 'nantaraæ labdhasahÃyena pratyak«eïÃparok«aj¤Ãnaæ jÃyate /
ÃbhÃvÃdekamevÃparok«aæ j¤ÃnamityabhimÃna÷ /
andhakÃrÃdau tu vÃkyÃdutpannasya j¤ÃnasyÃparok«atvaæ nÃstyeva /
pratÅtikalaho 'yaæ niravadhika iti cet /
atredaæ vaktavyam /
ÓabdasyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvaæ kiæ svabhÃva÷ kiæ và aparok«aj¤ÃnasÃdhanatvamasyÃpyagantukam /
Ãdye sarve«Ãmapi ÓabdÃnÃæ tathÃbhÃva÷ syÃt /
dvitÅye nimittaæ vaktavyam /
brahmÃtmavi«ayatvamiti cet /
tarhi daÓamastvamasÅtyÃderatathÃbhÆtasya nÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvaæ syÃt /
aparok«avi«ayatvamiti cenna /
aparok«aj¤Ãnavi«ayatvÃtiriktasyÃrthe aparok«atvasyÃbhÃvÃt /
tatraitajj¤Ãnavi«ayatvena taduktÃvitaretarÃÓrayatvam /
j¤ÃnÃntarÃbhiprÃye tu svargÃdayo 'pi ke«Ã¤cidaparok«aj¤Ãnavi«ayà ityasmÃkaæ tadvi«aya÷ Óabdo 'parok«aj¤Ãnaæ janayet /
ekapuru«ÃbhiprÃye 'pi ke«Ã¤cidaparok«aj¤Ãnavi«ayà ityasmÃkaæ tadvi«aya÷ Óabdo 'parok«aj¤Ãnaæ janayet /
ekapuru«ÃbhiprÃye 'pi pratyak«Ãvagate 'gnau dhÆmadarÓanenÃparok«aj¤ÃnajanmaprasaÇga÷ /
ÓabdasyaivaæbhÃva iti cet /
tathÃpyagnau ÓabdenÃparok«aj¤Ãnotpatti÷ syÃt /
aparok«atayà j¤ÃyamÃne tatheti cenna /
dharmimÃtrÃbhiprÃye pratyak«eïÃvagamyamÃne ghaÂe Óatapalaparimito 'yamiti ÓabdasyÃparok«aj¤ÃnakÃraïatÃpatte÷ /
prakÃrÃbhiprÃye tu prakte 'bhÃvÃt /
nahi tattvamasÅtyÃdivÃkyapratipÃdyaæ brahmÃtmaikyamaparok«atayÃvabhÃsate /
tathà sati ÓabdavaiyarthyÃpatteriti /
*10,142*
etenÃparok«avi«ayatvÃnumÃnamapi parÃstam /
yaccÃparok«atvamityÃdi /
tajjyoti«yomÃdivÃkye 'pi tathà prayogasambhavÃdÃbhÃsasamÃnayogak«emam /
jyoti«yomÃdivÃkyasyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvÃbhÃve na ki¤cidbÃdhakamiti cet /
samametadvedÃntavÃkye«vapi /
saæsÃrasyÃvidyÃmayatvÃdavidyÃyÃÓcÃparok«aj¤Ãnena vinà nibarhaïÃyogÃdvedÃntavÃkyasyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvÃbhÃve mok«ÃbhÃvaprasaÇga iti cenna /
j¤ÃnanivartyatÃyà nirastatvÃt /
cittaikÃg«arÆpanididhyÃsanasyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvopapatteÓca /
manaso 'parok«aj¤ÃnasÃdhanatvaæ kvÃpi nopalabdhamiti cet /
tatkiæ Óabdasyopalabdham /
yanmanasà na manuta iti Órutiviruddhaæ taditi cenna /
ÓrutermanasaivedamÃptavyamiti Órutyà satpratipak«atvÃt /
cittaikÃg«asya antaraÇgatÃpareyaæ Órutiriti cet /
sÃpyapakvamanovi«ayeti syÃt /
*10,145*
ki¤ca ÓabdasyÃpi brahmaj¤ÃnasÃdhanatvaæ yato vÃco nivartanta iti Órutiviruddhaæ kathamaÇgÅkÃryam /
taddhÃsya vijij¤ÃvityÃdiÓrutayastu parok«aj¤ÃnenÃpi sÃrthakÃ÷ /
paramparayà aparok«aj¤ÃnasÃdhanatvavÃdinyo và /
spa«Âaæ hi smtayo vadanti"Órutvà matvà tathà dhyÃtvà tadaj¤Ãnaviparyayau /
saæÓayaæ ca parÃïudya labhate brahmadarÓanam' iti,"ÓïuyÃdyÃvadaj¤Ãnaæ matiryÃvadayuktatà /
dhyÃnaæ ca yÃvadÅk«Ã syÃnnek«arà kva ca na bÃdhyate' iti ca /
etena dharmÃdivÃkye 'tiprasaÇga÷ ÓabdatvÃnumÃnaæ ca samÃhitaæ veditavyam /
ata eva pratyak«alak«aïe viÓe«aprak«eïe 'pi nirasta÷ /
nirnibandhanatvÃt /
*10,147*
ye tu Óabda evÃparok«aj¤ÃnajananÃya pravtto 'sambhÃvanÃdipratibaddho manananididhyÃsanÃbhyÃæ pratibandhÃpagame sajjanayatÅti manyante te pra«ÂavyÃ÷ /
prÃÇmanananididhyÃsanÃbhyÃæ kimasau kimapyaktvà parastÃdaparok«aj¤Ãnaæ janayatyuta parok«aj¤Ãnaæ ktvà /
nÃdya÷ /
ghÅtasaÇgate÷ ÓabdÃdbodhodayÃbhÃvasya pramÃïaviruddhatvÃt /
dvitÅye 'pi viramyavyÃpÃrÃpatti÷ /
tato varaæ Óabdasya tÃvataiva caritÃrthatvakalpanamitye«Ã dik /
*10,147f.*
yaduktaæ yathÃÓakti Óravaïamanane kartavye iti tadayuktam /
puru«aÓaktÅnÃæ tÃratamyavattvena ÓravaïÃderapi tÃratamyÃpatte÷ /
naca tathÃstviti vÃcyam /
tatsÃdhyasya j¤Ãnasyaikavidhatvena vaiyarthyaprasaÇgÃt /
naca vÃcyaæ j¤Ãtavyasya brahmaïo 'parimitatvÃttattajj¤ÃnÃnyapi tÃratamyavantÅti /
tatphalasya mok«asya tÃratamyarahitatvena vaiyarthyÃparihÃrÃt /
na khalu bandhavidhvaæsasya tÃratamyamupapadyata ityata Ãha- samyagiti //
*10,148*
%%
NYùYASUDHù:
vi«amaæ viparÅtam /
j¤Ãnameva vij¤Ãnam /
tato na punaruktirvirodhaÓca /
tÃratamyÃditi tÃratamyenopetamityartha÷ /
samyagviparÅtaj¤ÃnayostÃratamyamityukte parasparamiti pratÅti÷ syÃt /
tannirÃsÃrthamuktaæ vivïoti- samyakceti //
%%
NYùYASUDHù:
samyagityavyayaæ samÅcÅnÃdityartha÷ /
caÓabdo 'nuktasamuccayÃrtha÷ /
madhyamÃtsamyagj¤ÃnÃttathÃvidhaæ sukhaæ bhavet /
alpÃcca samyagj¤ÃnÃdalpam /
evamadhikÃnmithyÃj¤ÃnÃdadhikaæ du÷khamityÃdi /
atra mithyÃj¤ÃnatÃratamyena du÷khatÃratamyasyÃbhidhÃnaæ d«ÂÃntatvenopayujyate /
yadvà duÓÓÃstraæ tu parityajedityuktam /
tatrÃtyantaparityÃgÃrtho 'rthavÃdo 'yam /
na bandhapradhvaæsamÃtraæ mok«a÷ kintu sukhamapi /
tasya ca tÃratamyamupapadyata iti bhÃva÷ /
*10,149*
adhikaraïÃrthamupasaæharati- ata iti //
%%
*10,149f.*
NYùYASUDHù:
nanvatrÃtmaÓaktimanatikramya yathÃtmaÓaktÅtyavyayÅbhÃve sati, tasyÃvyayÅbhÃvaÓceti avyayatvÃdavyayÃdÃpsupa iti ttÅyÃyà lukà bhavitavyam yathÃ'tmaÓaktyaiveti katham /
ucyate /
yatheti bhinnaæ padaæ samyagvÃci /
nivttimÃrga÷ kathita Ãdau bhagavatà yatheti, yathà ÓravaïamityÃdinà ca sambaddhayate /
sÃdÓyÃrthaæ và /
ÃtmaÓaktyaiva Óravaïaæ mananaæ cÃcaret /
natu sarvaÓÃkhÃvi«ayam /
nÃpi svasvaÓÃkhÃmÃtravi«ayam /
yathà ca Óravaïaæ manana cÃtmaÓaktyaiva /
nididhyÃsanamapi tathÃ'caret /
tacca Óravaïaæ mananaæ ca ktvà kuvarnveti /
yadvà yathÃ'tmaÓaktÅtyavyayÅbhÃvÃtpara ÃÓabda÷ samyagvÃcÅ /
ÓravaïamityÃdinà sambaddhayate /
athavà yathÃÓabdasyÃtmaÓabdenÃvyayÅbhÃva÷ /
tata÷ ÓaktiÓabdena karmadhÃraya÷ /
yogyatÃnusÃriïyà Óaktyetyartha÷ /
atra yathÃ'tmaÓaktyaiva Óravaïaæ mananaæ tathÃ'cataredityetÃvataivopasaæhÃre kartavye 'dhikamucyate yattacchravaïamananayoruktasya nididhyÃsanÃÇgatvasyÃpyupasaæhÃrÃtharm /
ktvà athavà kurvannapÅti viÓe«aj¤ÃpanÃrthaæ ca /
ayaæ ca vikalpo gurÆpadeÓÃnurodhena vyavati«Âhate /
athavà pÆrvÃrdha evÃdhikaraïÃrthopasaæhÃra÷ /
tatrÃcarediti vak«yamÃïaæ siæhÃvalokanena sambaddhayate /
iti siddhamiti Óe«a÷ /
// iti sarvavedÃ(npratyayÃ)dhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*10,152*
[======= JNys_3,3.II: upasaæhÃrÃdhikaraïa =======]
// atha upasaæhÃrÃdhikaraïam //
// oæ upasaæhÃro 'rthÃbhedÃdvidhiÓe«avatsamÃne ca oæ //
atra sarvavedoktÃnguïÃndo«ÃbhÃvÃæÓcopasaæhtyaiva paramÃtmopÃsya ityuktam /
ihÃpi sarvaÓabdo nÃsaÇkucitavttiruktanyÃyÃdityÃÓayavÃæstÃtparyamÃha- ktveti //
##
ktvÃtha kurvannapi và nididhyÃsanamÃcaret // 3-3-2 //
Óravaïaæ mananaæ tatheti vartate /
yathÃ'tmaÓaktyaiveti ca /
anena"prÃpteÓca sama¤jasam' ityÃdÅnÃæ sÆtrÃïÃmapi tÃtparyamuktaæ veditavyam /
tathÃ"tannirdhÃraïÃrthaniyama÷' ityÃdÅnÃæ, prathamÃdhikaraïavyÃkhyÃneneti /
// iti upasaæhÃrÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*10,154*
[======= JNys_3,3.III: anubandhÃdhikaraïa =======]
// atha anubandhÃdhikaraïam //
// oæ anubandhÃdibhyaÓca oæ //
yogaÓÃstre yamÃdikamupÃsanÃÇgatayopadiÓyate /
tatra pÆrvapak«avÃdÅ manyate /
yamÃnu«ÂhÃnaæ tÃvadasat /
vi«ïubhaktyÃdiguïasampattirvi«ayasaæsargÃdido«avarjanaæ ca yamaÓabdÃbhidheyam /
deÓakÃlÃvastÃvyavasthayà vinÃnu«Âheyasya tathÃtvÃt /
ahiæsÃdiparigaïanaæ tu tatpradarÓanÃrthamiti hi yogÃnuÓÃsanÃni /
tatra yamÃnÃæ kimupÃsanotpattÃvupayoga÷ /
kiævà tatphalaj¤Ãnotpattau /
nÃdya÷ /
vidve«iïÃmapi satatÃnucintanadarÓanÃt /
tanmÃtratvÃccopÃsanÃyÃ÷ /
na dvitÅya÷ /
bhaktyÃdisahitamevopÃsanaæ brahmasÃk«ÃtkÃraæ janayati nÃnyathetyatra pramÃïÃbhÃvÃt /
ki¤ca"dve«ÃccaidyÃdayo npÃ÷' /
"vaireïa yannpataya÷' ityÃdau dve«asya tÃvanmok«asÃdhanatvaæ pratÅyate /
d«Âvaiva taæ mucyate nÃpareïeti mok«asya darÓanaikasÃdhyatvaæ ca /
tadubhayaparyÃlocanayà dve«asya darÓanasÃdhanatvamavagamyate /
evaæ niyamÃsanaprÃïÃyÃmapratyÃhÃrÃïÃmapyaÇgatà nirasanÅyeti /
tatra samÃdhÃnamanubandhÃdibhya iti /
tasyÃrtho bhaktyÃdibhya iti /
tatra na j¤Ãyate ka÷ pak«o 'ÇgÅkta÷ kathaæ ca tatroktado«a÷ parihta iti /
ato vyÃca«Âe- vi«aye«vityÃdinà //
##
%%
NYùYASUDHù:
vi«ayasevanÃt /
ÓÃÓvatasya brahmaïa÷ mok«Ãdanyadvi«ayajÃtaæ prati /
ÃkÃÇk«Ãditi gha¤anta÷ paraæ brahma na pratipadyate na paÓyati /
mitha÷ samuccaye caÓabda÷ /
hiÓabdo yasmÃdityarthe /
vi«ayasaæsargÃdido«ÃïÃæ j¤ÃnavirodhitvamÃheti Óe«a÷ /
etaddo«avarjita eva sadopÃsanayà yukto bhavati /
tathÃvidha eva sadopÃsanayà yukto vÃsudevaæ prapaÓyatÅti yojyam /
etaduktaæ bhavati /
upÃsanotpattau tÃvadyamÃnÃmaÇgatvaæ brÆma÷ /
vi«ayasaæsargÃdimato bhaktirahitasya sadopÃsanÃnupapatte÷ /
na hyanyatra(vyÃ) ÃsaktamanÃstatra snehavidhuraÓca tatsantataæ cintayatÅti yujyate /
*10,154f.*
yadatroktaæ snigdhavatkruddhÃnÃmapi santatÃnucintanaæ d«Âamiti tatsatyam /
tathÃpi taditarasaæsargavarjanÃdikamaÇgÅkÃryameva /
naca bhagavati vidve«asya kÃraïamasti /
ke«Ã¤cidÃÓayado«avaÓÃddve«asambhave 'pi na tathÃvidhamanucintanaæ j¤ÃnasÃdhanaæ bhavati /
kintÆktayamÃdisahitameveti dvitÅyapak«amapi svÅkurma÷ /
naca tatra pramÃïÃbhÃva÷ /
bhÃratavÃkyasya vidyamÃnatvÃt /
tatra (ca) vi«ayasaæsargÃdipadÃnÃæ yamamÃtrÃbhÃvopalak«aïatvÃditi /
bhaktyÃdyabhÃvasyÃpi do«atvenaitaddo«avarjita ityuktam /
*10,160*
yamÃnÃmavaÓyÃnu«Âheyatve yuktimapyÃha- do«Ã iti //
%%
*10,160f.*
NYùYASUDHù:
te vi«ïubhaktyabhÃvÃdyà vi«ayasaæsargÃdyÃÓca do«Ã muktiparipanthina÷ prÃcuryeïa puru«e«vanÃdisambandhÃ÷ santyeva /
tena kÃraïena te«Ãæ mok«o na jÃyate /
etaduktaæ bhavati /
mok«ayogyÃnÃæ mumuk«ÆïÃmapÅdÃnÅæ tÃvanmok«o na jÃyate /
tatkuta iti cintyam /
bhagavatprasÃdÃbhÃvÃditi cetso 'pi kuta÷ /
j¤ÃnÃbhÃvÃditi cedasÃvapi kuta÷ /
dhyÃnÃbhyÃsÃsattvÃditi cenna /
vidve«iïÃæ tatsattve 'pyasattvasya vak«yamÃïatvÃt /
api ca dhyÃnÃbhyÃso 'pi kuto neti vÃcyam /
ÓravaïÃdyabhÃvÃditi cet /
tadbhÃvo 'pi na kuta÷ /
ato do«Ã eva tattadutpattiæ pratibadhnanto mok«aparipanthina iti j¤Ãyate /
na ca do«ÃïÃmÃgantukÃnÃmanÃdimok«ÃbhÃvahetutvaæ na sambhavatÅti sÃmpratam /
pravÃhato 'nÃditvÃditi /
tathà coktam /
do«aghÅtaguïÃmiti /
*10,162*
syÃdetat /
santi kecitsaæsÃriïo 'pi rÃgÃdido«arahità jÅvà bÃlamugdhÃdaya÷ /
tatkathaæ do«ÃïÃæ mok«ÃbhÃvahetutvamityata Ãha- sarva iti //
%%
NYùYASUDHù:
udÃhte«vapi bÃlamugdhÃdijÅve«u ta ete magavadbhaktyabhÃvÃdyà do«ÃstÃvatpratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ dÓyanta eva /
rÃgadve«Ãdayo 'pi puru«e«u tÃratamyata÷ santi /
caturvidhà hi te prasuptatanuvicchinnodÃrabhedena /
ato bÃlÃdi«ÆdÃrÃïÃæ te«ÃmabhÃvÃdabhÃvÃbhimÃna÷ /
stanyÃdikÃmÃdeste«vapi darÓanÃt tathà cÃgama÷ /
garbhe bÃlye 'pyapau«kalyÃdityÃdi÷ /
tadevaæ sarve 'pi do«Ã÷ sarve«vapi pramità iti yuktamuktam /
JOSHI-23
athÃpi syÃt /
javo nÃma hiraïyagarbhapadaprÃptiyogyÃ÷ santi saæsÃriïa÷ puru«Ã÷ /
naca te do«iïa iti yuktam /
jutvavirodhÃt /
java÷ samÅcÅnà nirde«Ã ityanarthÃntaram /
tatkathamityata Ãha- jÆnÃmiti //
%<jÆnÃmeka evÃsti paramotsÃhavarjanam // MAnuv_3,3.96cd //>%
NYùYASUDHù:
jÆnÃmapi mok«Ãrthaæ mahodyogavarjanaæ nÃma do«o 'stÅtyato noktamayuktam /
anyathà mok«avilambÃsambhavÃt /
na caivamjutvavirodha÷ /
yato 'sÃveka eva /
do«abÃhulyÃbhÃvÃbhiprÃyamjutvavacanam /
alpasve ni÷svaprayogadarÓanÃditi bhÃva÷ /
*10,165*
prakÃrÃntareïa virodhaæ pariharati- sa iti //
%%
NYùYASUDHù:
sa paramotsÃhavarjanaæ nÃma do«a÷ /
yadyapi mahodyamÃbhÃvo do«a eva heyatvÃt /
tathÃpi na rÃgÃdiriva bhÃvarÆpa÷ /
nÃpi guïÃbhÃvarÆpa÷ /
kinnÃmotsÃhalak«aïaguïÃlpatÃmÃtramityado«o 'pyucyata iti narjutvena viruddhayate /
kimato yadyevaæ do«Ã÷ saæsÃrahetavo muktiparipanthina ityata Ãha- ata iti //
%%
*10,166*
NYùYASUDHù:
idaæ ca sarvayamopalak«aïam /
puru«Ãrthaæ mok«am /
ayamatra saÇk«epa÷ /
vi«ïubhaktyabhÃvÃdyà vi«ayasaæsargÃdyÃÓca do«Ã mumuk«Ãdimatà tyÃjyÃ÷ /
mok«ÃdivirodhitvÃt /
yadyadvirodhi tattadarthinà tyÃjyaæ d«Âam /
yathÃ'rogyavirodhyapathyaæ tadarthinà /
tathÃca vi«ïubhaktyÃdikaæ kÃryamiti siddhayati /
bhÃvÃnu«ÂhÃnena vinÃbhÃvaparityÃgÃyogÃditi /
vi«ïau parÃnyatra tÃratamyenetyuktaæ vivïoti- svÃdara iti //
%%
NYùYASUDHù:
Ãdara÷ sneha÷ /
svabhÃvata÷ saæsiddha ityupakÃrÃdikaraïamanapek«yÃnÃdisiddha ityartha÷ /
anyathà sukhinaiva mayà bhÃvyaæ na jÃtu du÷khinetyÃÓÅrna syÃditi hiÓabdÃrtha÷ /
tata÷ svavi«ayÃdÃdarÃdadhika Ãdara÷ sÃk«Ãtsvottame«u kartavya÷ /
evaæ te«Ãæ te«ÃmÃdhikyÃnusÃrato 'dhika÷ kartavyo vÃsudevÃntam /
vÃsudeve tu niratiÓaya÷ /
Óubhaæ dhyÃnÃdikam /
etaccopapÃdadi«yate /
*10,167*
sakdanu«ÂheyÃsakdanu«ÂheyasadÃnu«ÂheyabhedÃdaÇgamanekavidham /
ayaæ tu kathamityapek«ÃyÃmÃha- neti //
%%
NYùYASUDHù:
taæ vi«ïvÃdyÃdaram /
na kevalaæ na tyajetkintu kÃlakrameïainaæ vivardhayecca /
svasame«u svato 'dhame«u ca kathamityapek«ÃyÃmÃha- same«viti /
%%
*10,167f.*
NYùYASUDHù:
kartavya iti vartate /
tata uttamasamebhyo 'nyatrÃdhame«u satsu dayà kÃryà /
yadi satsvityevocyeta tadottamasame«vapi prasaÇga÷ /
tato 'nyatretyevoktÃvasatsvapi prasakti÷ /
tato vargatrayÃdanyatrÃj¤e«vodÃsÅnyam /
viparÅte«u vaiparÅtyaæ cetyapi yojyam /
evaæ kriyamÃïe yamÃnÃmupÃsanotpattau j¤ÃnotpÃde mok«atiÓaye cÃÇgatvamiti sÆcanÃya puru«ÃrthamabhÅpsatà Óubhamicchatà dÓyate k«ipramÅÓvara iti vicitrokti÷ /
ata evopasaæhÃre trayasyÃpi saÇkÅrtanam /
*10,169*
do«aparityÃge 'pyasti viÓe«a÷ /
rÃgÃdayo hi saæsÃramÃtanvate /
viparÅtaj¤ÃnÃdayastu nityaæ narakaæ prÃpayantÅtyato rÃgÃdito 'tiÓayena tyÃjyà ityÃÓayavÃæstatra ÓrutimÃha- taditi //
%%
NYùYASUDHù:
tatprasiddham /
na kevalaæ saæsÃre kintu muktÃvapi katha¤cana kenÃpi dharmeïa samatvam /
ramÃbrahmaÓivÃdÅnÃæ vi«ïorÃdhikyad«Âe÷ puru«asyÃndhatamasÃvÃptirbhavatÅti kimuteti yojyam /
vi«ïorguïÃbhÃvamatervi«ïorjÅvairja¬aiÓcÃbhedasya dra«Âu÷ /
ubhayorbhedÃbhedayo÷ /
svapak«asÃdhanamupasaæharati- teneti //
%<... tena samproktaguïasaæyutam /
upÃsÅta hariæ d«Âvà muktistenaiva jÃyate // MAnuv_3,3.103a-d //>%
*10,170*
NYùYASUDHù:
prÃk samproktairvi«ayasaæsargavarjanÃdibhirguïai÷ saæyuta÷ /
yadvà yogaÓÃstre samproktairyamÃdibhirguïairaÇgai÷ saæyuta÷ /
tenaiva tathÃvidhenaivopÃsena hariæ d«Âvà karmÃïi k«apayato muktirjÃyate /
idÃnÅæ yatpÆrvapak«iïoktaæ bhagavaddve«iïÃmapi purÃïe mukti÷ kathyata iti tannirÃkaroti- dve«Ãditi //
%%
NYùYASUDHù:
tasmÃdanyathà vyÃkhyÃtavyamiti bhÃva÷ /
tatprakÃraæ ca vak«yati /
kiæ tacchativÃkyamityato"mà nastenebhyo ye abhidruhaspade nirÃmiïo ripavo 'nne«u jÃgdhu÷' ityetadarthata÷ paÂhati- ripava iti //
*10,170f.*
%%
NYùYASUDHù:
rÃmo ramaïaæ tadasyÃstÅti rÃmÅ bhagavannÃmastasmÃnni«krÃntÃstasya vimukhà nirÃmiïa ityartha÷ /
ata eva tasya ripava÷ /
abhidrohapada ityasyaiva vyÃkhyÃnamandhetamasÅti /
nityaæ sthità bhavantÅti Óe«okti÷ /
anena ye nirÃmiïo ripavo 'nne«u bhoge«u jÃgdhurabhikÃÇk«Ãvantaste 'bhidruho 'bhito drohasya pade sthÃne sthÃtuæ yogyà yato 'tastebhya÷ stenebhyo 'smÃnmÃvoca÷ /
na hyasmacchravaïavÃndu÷khamarhatÅti yojanà sÆcità bhavati /
idaæ ca vÃyuæ prati vidyÃdevatÃyà vacanam /
tadabhedinastasya harerjÅvÃdyabhedavÃdina÷ /
*10,172*
kathametacchativirodha ityata Ãha- ityÃdÅti //
%%
NYùYASUDHù:
smtiviruddhaæ ca dve«iïÃæ mok«akathanamityÃÓayavÃæstÃ÷ paÂhati- hiraïyakaÓipuÓceti //
*10,172f.*
%%
*10,173*
NYùYASUDHù:
vivik«urveÓanasambhÃvanÃvi«aya÷ /
ÃÓaÇkÃyÃmacetane«ÆpasaÇkhayÃnamiti vacanÃt /
Óvà mumÆr«atÅti yathà /
atyÃgÃttama÷ /
mama pità mahyaæ mannimittaæ tvamanindat /
mayi madvi«aye cÃghavÃnaparÃdhavÃn /
tasmÃdvi«ïuvai«ïavanindÃparÃdhajÃdaghÃnnityanirayÃt /
nindÃdikaæ ca dve«amÆlamiti prasiddhameva /
narahariæ prati prahlÃdasya vÃkyamidam /
tata÷ sthÃnÃt /
nindÃæ Óïvato yadÃdha÷pÃtastadà nindakasya kimu /
mÃnu«Åæ manu«yasadÓÅm /
ye mÃmavajÃnanti te moghÃÓÃdimanto bhavanti /
te«Ãæ sukhaleÓo 'pi na bhavati /
Ãtmaparadehe«u prerakatvena sthitam /
saæsarantyatreti saæsÃrà dehÃ÷ /
tasya vivaraïamÃsurÅ«vevetyÃdi /
loko janastasyÃntaÓcaï¬ÃlÃdistatparyantasya /
kathametatsmtivirodha ityata Ãha- ityÃdÅti //
%%
NYùYASUDHù:
j¤Ãyata iti Óe«a÷ /
tamo 'pi nirutthÃnamiti tuÓabda÷ /
ato yamÃdyaÇgamavaÓyÃnu«Âheyamiti siddham /
// iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ anubandhÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*10,177*
[======= JNys_3,3.IV: vidhyÃdhikaraïa =======]
// atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ vidyÃdhikaraïam //
// oæ vidyaiva tu nirdhÃraïÃt oæ //
yadyapÅdamadhikaraïamanubandhÃdibhya ityata÷ pÆrvaæ tathÃpyupÃsanasvarÆpÃvagame satyeva tatsÃtharkyasamarthanasyÃvasaro nÃnyatheti vyutkrameïa vyÃkhyÃtam /
tathÃhi /
na bhagavadupÃsanaæ kartavyaæ vaiyarthyÃt /
naca sÃk«ÃtkÃrÃrtham /
tasyÃpi vyarthatvÃt /
naca mok«aprayojano 'sÃviti vÃcyam /
cÃrvÃkadiÓÃ mok«asyaivÃbhÃvÃt /
bhÃve và jainÃdimatÃnusÃreïa sÃdhanÃntarasÃdhyatvÃditi prÃpte mok«asadbhÃvaæ tasyÃpi bhagavaddarÓanasÃdhyatvaæ ca sÃdhayitumidamÃrabhyate /
yadyapi samayapÃde cÃrvÃkÃdimatÃni nirÃktÃni /
tathÃpi mok«atatsÃdhanaviyadÆ«aïaviÓe«avyutpÃdanÃrtho 'yaæ prayatna÷ /
tatra cÃrvÃkamataæ tÃvadanuvadati- naiveti //
##
%%
NYùYASUDHù:
evaÓabda÷ svarÆpani«edhadyotanÃrtha÷ /
anyathà puru«aviÓe«Ãdisambandhena ni«edho 'pi j¤Ãyeta /
tasmÃdupÃsanaæ vyarthamiti Óe«a÷ /
*10,178*
tarhi ka÷ puru«Ãrtho 'stÅtyata Ãha- bhoga iti //
%%
NYùYASUDHù:
srakcandanÃdivi«ayasukhÃnubhavo bhoga÷ sa puru«Ãrtho 'stÅti prÃhuriti sambandha÷ /
bhogaÓcaihika eva na tu svargÃdigata ityÃha- ÓarÅreti //
%<... ÓarÅraparyantaæ ... // MAnuv_3,3.115c //>%
NYùYASUDHù:
ÓarÅrapÃtaparyantamityartha÷ /
kuta÷ svargÃpavargayorasattvamityata Ãha- bhasmÅbhÃva iti //
%<... bhasmÅbhÃvastato bhavet // MAnuv_3,3.115d //
iti ... // MAnuv_3,3.116a //>%
*10,179*
NYùYASUDHù:
tata÷ pÃtÃnantaraæ ÓarÅrasya bhasmÅbhÃvo bhavet /
idamuktaæ bhavati /
ÓarÅrapÃtottarakÃlamÃtmana÷ svargÃpavargau vaktavyau /
Ãtmà ca na ÓarÅrÃtirikto 'sti /
ÓarÅraæ ca pÃtottarakÃlaæ naÓyatyeva /
tata÷ kasya tau syÃtÃmiti /
iti prÃhuriti sambandha÷ /
ÓaÇkÃsamÃptau vetiÓabda÷ /
tadetatpramÃïÃbhÃvena dÆ«ayaæstÃvatpcchati- taditi //
%<... tat kena mÃnena d«Âaæ ... // MAnuv_3,3.116ab //>%
NYùYASUDHù:
mok«o naivÃstÅti vÃkyÃrthaæ taditi parÃmÓati /
kena mÃneneti /
pratyak«eïa và taditareïa vetyartha÷ /
d«Âamavagatam /
dvitÅyastÃvaccÃrvÃkeïa nÃÇgÅkartuæ Óakyata ityÃÓayavÃnÃha- pratyak«eti //
%<... pratyak«avÃdinà // MAnuv_3,3.116b //>%
NYùYASUDHù:
pratyak«amekameva pramÃïaæ nÃnyadityabhyupagacchatà /
pÆrveïa sambandha÷ /
Ãdyaæ nirÃkaroti- nahÅti //
%%
*10,179f.*
NYùYASUDHù:
anumÃnÃdikaæ tÃvatparasya mÃnaæ na bhavati /
yacca mÃnatvenÃÇgÅktaæ pratyak«aæ teneti yÃvat /
mok«o hi nÃma paramÃnandÃvÃptiviÓi«yÃtyantikÅ du÷khanivtti÷ /
tadabhÃvaÓcaivamavagantavya÷ /
nÃsti ko 'pi puru«a÷ paramÃnandÃnubhavÅ sarvo 'pi du÷khÅ ceti /
naca puru«ÃntaravartinÅ sukhadu÷khe tadabhÃvau và puru«Ãntarapratyak«avi«ayÃviti kathaæ mok«ÃbhÃva÷ pratyak«eïÃvasÅyeteti hiÓabdÃrtha÷ /
*10,181*
mà bhÆtpramÃïÃbhÃvena mok«ÃbhÃvaniÓcaya÷ /
tatsadbhÃvaniÓcayo 'trapa durghaÂa eva /
pramÃïÃbhÃvÃt /
tÃvattatra pratyak«aæ pramÃïam /
parapuru«avartino÷ paramÃnandadu÷khÃbhÃvayo÷ parapratyak«asya sÃmarthyÃbhÃvÃt /
svani«Âhastu tadabhÃva eva pratyak«eïok«yate /
nÃpi pratyak«Ãdanyat /
tatprÃmÃïyasiddhe÷ /
tataÓca sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃvÃdapratipattirnityasaæÓayo và mok«e syÃditi nopÃsanÃnu«ÂhÃnaæ sambhavatÅti /
maivam /
pratyak«eïa tÃvanmok«aniÓcayopapatte÷ /
*10,182*
nanÆktamatra pratyak«asya tatra sÃmarthyaæ nÃstÅti tatrÃha- ghaÂata iti //
%%
NYùYASUDHù:
yadyapi prÃktÃnÃæ pratyak«aæ na mok«aæ gocarayituæ k«amate /
tathÃpi mahattamapuru«apratyak«eïa mok«aniÓcayo yujyata eva /
tadÅyapratyak«ÃvagamaÓca pare«Ãæ tadvÃkyena bhavi«yatÅti bhÃva÷ /
nanu kartkarmaïo÷ ktÅtyatra «a«Âhayà bhavitavyaæ kathaæ ttÅyà /
Óe«avivak«ÃyÃæ «a«ÂhÅ vihità /
nacÃtra Óe«avivak«eti cenna /
asminyoge Óe«agrahaïasya nivttatvÃt /
ucyate /
hetÃve«Ã ttÅyà /
na kartari karaïe và /
mahÅyasà puru«eïa hetunà karaïena và tadÅyapratyak«eïeti yÃvat /
itare«Ãæ muktid«ÂirmuktisadbhÃvaniÓcayo ghaÂata iti /
yadvà muktivi«ayà pratyak«ad«ÂirghaÂate /
katham /
yato mahÅyasà puru«eïa«ak«yate mok«a iti vadÃma iti yojanà /
athavà kriyamÃïeti padÃdhyÃhÃre na do«a÷ /
*10,187*
evaæ tarhi mayÃpi vaktuæ Óakyata eva /
yadyapi parapuru«avartÅ mok«ÃbhÃvo 'smadÃdÅnÃæ na pratyak«a÷ /
tathÃpi mahÅyasa÷ puru«asya lokÃyatÃcÃryasya pratyak«a eva /
tadavagamaÓcÃsmÃkaæ tadvÃkyena bhavi«yatÅti /
tathÃca satpratipak«atayà punaraniÓcaya evetyata Ãha- netÅti //
%%
NYùYASUDHù:
kasminnapi puru«e vartamÃno 'nÃgato và mok«o nÃstyevetyahaæ pratyak«eïek«a iti vaktustviti sambandha÷ /
mahattvameva na vidyate kuto mahÅyastvamityevaÓabdÃrtho và tuÓabda÷ /
mahattvamiha bahuprakÃramapek«itam /
itarapuru«Ãpratyak«ÃrthasÃk«ÃtkÃritvaæ tadupayuktÃsÃdhÃraïadharmavattvaæ yathÃrthavÃditvaæ ceti /
tatraikaprakÃramapi na lokÃyatÃcÃryasya vidyate /
kutastena satpratipak«atÃÓaÇkà mok«avÃdinÃæ mahÃpuru«ÃïÃm /
kuta ityata Ãha- sÃdhayanniti //
%%
*10,187f.*
NYùYASUDHù:
dharmÃdyabhÃvapratipÃdanena sarve«Ãæ puæsÃæ samÃnatvaæ sÃdhayaællokÃyatÃcÃrya÷ kathamevetarebhyo 'tiÓayavÃnbhavati /
na katha¤cit /
etaduktaæ bhavati /
puru«ÃntarÃpratyak«asya parapuru«agatasya mok«ÃbhÃvasya sÃk«Ãtkaraïe lokÃyatÃcÃryasyetarebhyo viÓe«eïa bhÃvyam /
anyathetare«Ãmapi tatprasaÇgÃt /
na cÃsÃvasti /
tapasà yogena và janito dharmaviÓe«astathà /
sa cetare«Ãmiva svÃtmano 'pi nÃstÅti tenaiva sÃdhitam /
ata÷ kÃraïÃbhÃvÃditaravattasyÃpi parapuru«avartimok«ÃbhÃvasÃk«Ãtkaraïaæ nÃstyeveti niÓcÅyate /
tata evÃhaæ mok«ÃbhÃvaæ sÃk«ÃtkaromÅti tadÅyavacanamayathÃrthameva /
bhÆtapariïÃmaviÓe«a evÃtiÓayo 'stviti cet /
sa kiæ pratyak«o 'pratyak«o và /
nÃdya÷ /
anupalambhÃt /
yÃdÓatÃdÓasya praktaphalahetutve mÃnÃbhÃvÃt /
anyathÃtiprasakte÷ /
na dvitÅya÷ /
atÅndriyÃrthaæ nirÃkurvatà tenaivetaravadÃtmanyapi tadabhÃvasya sÃdhitatvÃditi /
*10,189*
yathà yu«mÃbhirabhidhÅyate nÃstyeva mok«ÃbhÃvasÃk«ÃtkÃrÅ mahÃpuru«a iti tathà ahamapi vadÃmi /
nÃstyevÃsau mahÅyÃnpuru«o ya÷ pratyak«eïa mok«amÅk«eta /
pramÃïÃbhÃvÃditi /
tathÃca punaraniÓcaya evetyata Ãha- dÓyanta iti //
%%
NYùYASUDHù:
na kevalameka iti bhÃva÷ /
loke 'sminneva bhÆmaï¬ale /
te ca vasi«ÂhÃdaya÷ /
te«Ãæ mahÅyastvamÃha- j¤Ãnavij¤ÃnapÃraj¤Ã iti //
atra vi«ayibhyÃæ vi«ayÃvupalak«yete /
sÃmÃnyaviÓe«ÃkÃrapÃraj¤Ã÷ /
na kevalaæ vartamÃnÃÓe«avida÷ kinnÃma parÃvaravido 'pi /
tatkimanumÃnÃdinà netyÃha- aparok«adÓaÓceti //
asmadÃdibhya÷ ko viÓe«aste«Ãmityata uktaæ yogani«ÂhÃÓcÃmalacak«u«a iti /
yogani«ÂhÃjanitaviÓi«yÃd«Âena divyad«Âaya÷ /
kintenaiva netyÃha- pratyak«amiti //
yogasÃmarthyena paradevatÃæ sÃk«Ãdupalabhya tanprasÃdÃsÃditaprakÃÓÃdyaiÓvaryavanta÷ /
vasi«ÂhÃdayo yogardhisampannayà divyayà d«Âayà paramapuru«avartinaæ mok«aæ sÃk«ÃtkurvÃïÃ÷ pratyak«eïaiva dÓyante 'to na mok«ÃniÓcaya iti /
asmadÃdibhiranupalabdhatvÃtte na santÅtyata Ãha- ni«iddhayanta iti //
%<... ni«iddhayante kathaæ nbhi÷ // MAnuv_3,3.120b //>%
NYùYASUDHù:
nbhirityanena mandabhÃgyai÷ parimità viviktadeÓaparicayavadbhiriti sÆcayati /
nahi te vaïigvÅthyÃæ vartante /
yena yu«mÃbhirupalabhyeran /
ato viprakar«ÃdanupalabhyamÃnà na ni«eddhuæ Óakyanta iti bhÃva÷ /
*10,190*
nanu puru«asvarÆpamÃtre na vipratipatti÷ /
te«Ãæ mahÅyastvaæ tu kuta ityata Ãha- dÓyate ceti //
*10,191*
na kevalaæ puru«Ã÷ kintu te«ÃmatimÃhÃtmyaæ mahÅyastvaæ ca dÓyate /
katham /
atimahaujasÃm /
etaduktaæ bhavati /
dÓyante tÃvadvindhyasthaganasamudrapÃnÃdÅni te«ÃmatimahÃntyojÃæsi /
tÃni ca mahaiÓvaryakÃryÃïi /
naca kÃryÃïi vinà kÃraïairbhavitumarhanti /
mahaiÓvarye«u ca sÃrvaj¤ÃparanÃmakaæ prÃkÃÓyamiti te«Ãæ mahÅyastvasiddhiriti /
*10,192*
nanu tadÅyaæ mok«avi«ayaæ pratyak«aæ pare«Ãæ kuta÷ siddham /
tadvÃkyÃditi cenna /
te«Ãæ vipralambhakatvopapatterityata Ãha- yadÅti //
%%
NYùYASUDHù:
vipralambho hi prayojanamÆlo bhavati /
naca te«Ãæ prayojanÃnusandhÃnaæ sambhavati /
ÃptasamastaiÓvayartvÃt /
prayojanÃntarasya cÃpramitatvÃt /
evaæbhÆtà api te yogino yadi vipralambhakà iti ni«iddhayante /
tadÅyaæ vÃkyaæ vipralambhamÆlatvena nirÃkriyata iti yÃvat /
tadà te tvadabhyupagatà lokÃyatÃcÃryokti÷ kiæ tathaiva na ni«idhyate /
sÃpi vipralambhamÆleti kalpayitvÃnÃdaraïÅyà syÃt /
aviÓe«Ãditi yÃvat /
etenaitadapi nirastam /
vipraka«arvaÓÃdasmÃbhiranupalabhyamÃnà api yoginastanmÃhÃtmyaæ tadÅyaæ svapratyak«avi«ayaæ vÃkyaæ cÃsmÃbhi÷ kuto 'vagantavyam /
itihÃsapurÃïebhya iti cenna /
te«ÃmapramÃïatvÃditi /
do«adarÓanena hi te«ÃmaprÃmÃïyaæ kalpyam /
naca tatra pramÃïamasti /
vÃkyatvenaiva prÃmÃïyaprati«edhe lokÃyatÃcÃryokterapi tatprati«edhaprasaÇgÃditi /
*10,193*
na lokÃyatÃcÃryoktirvipralambhaÓaÇkayà nirÃkriyate /
pratyak«asaævÃdena prÃmÃïyaniÓcayÃditi cetsamaæ prakte 'pÅtyÃha- yadukteti //
%%
NYùYASUDHù:
yairyogibhiruktÃnÃæ vÃkyÃnÃæ prÃmÃïyaæ pratyak«eïa pratyak«asaævÃdenopalabhyante te 'pÅti pÆrveïÃnvaya÷ /
kathamityata Ãha- varÃdayo 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
tairyogibhirdattà varÃ÷ ÓÃpÃÓca sadÃvyabhicÃreïa satyà bhavanti /
hi yasmÃttasmÃditi pÆrveïaiva sambandha÷ /
te prasannÃ÷ santastavedaæ bhadraæ bhavi«yatÅti và kupitÃ÷ santastavedamabhadraæ bhavi«yatÅti và yadÃhustattathaiva bhavatpratyak«eïopalabhyata iti /
syÃdetat /
pratyak«ayogyÃrthe bhavatu tatsaævÃdena tadÅyaæ vÃkyaæ pramÃïam /
atÅndriye tu mok«Ãdau kathamiti /
evaæ tarhi lokÃyatÃcÃryavacanamapi pratyak«ayogyÃrthe tatsaævÃdena pramÃïamastu /
atÅndriye tu mok«ÃbhÃvÃdau kathamiti samÃnam /
atha manyase pratyak«ayogyÃrthe tÃvattadÅyaæ vacanaæ pratyak«asaævÃdyevopalabdham /
tenÃtÅndriyÃrthavi«aye 'pi tatra viÓvasima÷ /
loke tathopalambhÃditi /
tadidaæ prakte 'pi samÃnam /
tadidamuktamanuktasamuccayÃrthenÃpipadena /
*10,194*
evaæ satpratipak«atÃnirÃsÃya yoginÃæ mok«apratyak«avÃdasya prÃmÃïyam, aprÃmÃïyaæ ca lokÃyatÃcÃryasya mok«ÃbhÃvapratyak«okterupapÃditam /
hetvantareïÃpi tadaprÃmÃïyamupapÃdayati- aprÃmÃïyamiti //
%%
NYùYASUDHù:
hetusamuccaye caÓabda÷ /
vthÃvÃceti bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷ /
vthÃtvÃdityevokte tïÃdidarÓane vyabhicÃra÷ syÃt /
tadarthaæ vÃggrahaïam /
kathaæ lokÃyatÃcÃryoktervthÃtvamityata Ãha- na hÅti //
%%
NYùYASUDHù:
paralokasya mok«ÃdernivÃraïÃt nÃstitvapratipÃdanÃllabhyaæ ki¤citprayojanaæ nÃstÅtyetatprasiddhameva /
tathÃhi /
tadukterad«Âaæ và prayojanaæ syÃdd«Âaæ và /
na tÃvadad«Âam /
paralokanivÃraïÃt /
ad«Âaæ hi svargÃdÃvupabhogyaæ và syÃddehÃntareïehaiva và /
nÃdya÷ /
svargÃde÷ paralokasya pareïa prati«iddhatvÃt /
na dvitÅya÷ /
dehÃtmavÃdinÃsyÃtmana÷ paralokasya dehÃntarasya nivÃraïÃt /
nÃpi d«Âam /
pratipÃdakapratipÃdyayorarthakÃmalÃbhÃnupalambhÃditi /
*10,195*
vaidikÃnÃæ dharmÃdharmavyavasthÃpakairvavacanairuparuddhakÃmabhogÃnÃæ prÃïinÃæ dharmÃdyabhÃvÃpratipÃdanena kÃmopabhogoparodhanivttirÆpaparopakÃrastÃvadÃcÃryasya prÃïinÃæ dharmÃdyabhÃvapratipÃdanena kÃmopabhogoparodhanivttirÆpaparopakÃrastÃvadÃcÃryasya prayojanamasti /
yadyapyupakÃro na svarÆpeïa prayojanam /
nÃpyad«Âahetutvena /
tathÃpyupakartÃraæ pratyupakurvantyeva /
vineyÃnÃæ ca kÃmopabhogoparodhanivttirevÃsti prayojanam /
tatkathaæ vthÃtvamityata Ãha- vthà vÃcamiti //
%%
NYùYASUDHù:
atra vthÃvÃcamiti sÃdhyanirdeÓa÷ /
evamapi vthÃvÃktvaæ na parihÃryamiti /
ad«ÂaprayojanarahitavÃcamiti và /
yadi kaÓcittamÃcÃryaæ vineyaæ và vthaiva hanyÃttadà taæ prati tasya kimuttaram /
na ki¤cit /
etaduktaæ bhavati /
na sta eva dharmÃdharmau, atastvayà niraÇkuÓena kÃmopabhoga÷ karaïÅya ityÃcÃryeïa bodhito 'ntevÃsÅ tadÅyakamanÅyakÃntÃdyapahÃrÃrthaæ taæ hanyÃdeva, tadÃsya kà pratikriyà /
upakarturapakÃro mahÃpratyavÃyaheturiti chÃndasoktestenaiva tyÃjitatvÃt /
upakartÃraæ pratyupakurvantÅtyetadapi dharmÃdivÃsanÃyÃæ satyÃmeva /
sà tu tenaiva niÓÓe«ità /
ato nÃstyevÃcÃryasya prayojanam /
pratyuta svajÅvanahÃnilak«aïo 'nartha eva evaæ vineyÃnÃmapyanyonyadhanavanitÃdyapahÃrÃyaparasparavadhÃdÃveva pravtti÷ na tu kÃmopabhogÃvasara÷ /
mahatÃnarthenÃkrÃnto 'lpÅyÃnkÃmopabhogo 'nartha eveti /
*10,196*
astvevaæ lokÃyatÃcÃryoktervthÃtvamanarthahetutvaæ ca /
tathÃpyaprÃmÃïyaæ kuta ityata Ãha- sveti //
%%
NYùYASUDHù:
svaÓabda÷ pare«Ãmapyupalak«aka÷ /
vyarthaæ ceti Óe«a÷ /
vyarthÃnarthahetuvÃktvena lokÃyatÃcÃryasyÃprek«ÃvattvamanumÅyate /
tatastadvacanasyÃprÃmÃïyamiti Óe«a÷ /
uktaÓcÃyamartha÷ prayojanÃdhikaraïe /
*10,197*
uktamarthaæ buddhayÃrohÃya saÇk«ipyÃha- prÃmÃïyaæ iti //
%%
*10,198*
NYùYASUDHù:
(atra) prÃmÃïyaÓabdenÃptatvamucyate /
kimityÃk«epe /
apiÓabdo garhÃyÃm /
svetyupalak«aïam /
d«Âasya darÓanayogyasyÃpi bahorarthasya /
caÓabdo viÓe«aïasamuccaye /
devoktÅtyatÅndriyÃntarasyÃpyupalak«aïam /
svoktaæ sarvaæ pratyak«asaævÃdena lokÃnubhavaæ lokÃÓvÃsaæ prÃpayan /
ya÷ svajÅvanaviruddhoktitvÃdiviÓe«aïo lokÃyatÃcÃryo yaÓcÃtÅndriyadevoktiÓrottvÃdiviÓe«aïo yogÅ tayorapi puru«ayo÷ prÃmÃïye saæÓaya÷ syÃtkiæ, na syÃdeva /
kintvÃdyasyÃprÃmÃïyameva dvitÅyasya prÃmÃïyameva niÓcÅyata iti yojanà /
*10,199*
evaæ nimittÃbhÃvenÃsambhÃvitÃtÅndriyaj¤Ãnasya kÃmukatvÃdinà sambhÃvitavipralambhasya lokÃyatÃcÃryasya yogardhisampadà sambhÃvitasÃrvaj¤ÃvÃptasamastaiÓvaryavattvÃdinÃtyantÃsambhÃvitava¤cakatvÃtpratyak«asaævÃdivacaso yogina÷ prati, pratipak«atvÃsambhave (na) tadvacanÃvagatena tatpratyak«eïa mok«a÷ siddhayatÅtyuktam /
idÃnÅæ vedenÃpi taæ si«Ãdhayi«ustatprÃmÃïye vipratipannaæ prati kiæ saævÃdarahitatvÃdvedasyÃprÃmÃïyamucyate /
uta vÃkyatvÃdunmattavÃkyavat /
athavonmattavÃkyÃdaniÓcitaviÓe«atvÃdatha(vÃ) bÃdhitatvaditi vikalpyÃdye 'pi kiæ sarvasya saævÃdo nÃsti utaikadeÓasyeti vikalpyÃdyaæ nirÃca«Âe- ata iti //
%%
NYùYASUDHù:
vaidikÃnu«ÂhÃnavatÃæ tatphalasiddherd«ÂatvÃdityartha÷ /
pratyak«agamyatvÃt pratyak«asaævÃdena siddhatvÃt /
pramÃïasamuccaye caÓabda÷ /
vedena ca mok«asiddhiriti /
anena sarvasyÃpi vedasya pramÃïÃntarasaævÃdo nÃstÅtyetadasiddham /
aiÓvaryÃdisÃdhanatayà yogÃdikamupadiÓato vedabhÃgasya saævÃdadarÓanÃdityuktaæ bhavati /
mok«apratipÃdakÃni ca vedavÃkyÃni tatra tatrodÃhtÃnyeva dra«ÂavyÃni /
phalavisaævÃdo 'pi vedasya dÓyata iti cenna /
tasya kartkarmÃdivaiguïyahetutÃyÃ÷ prÃguktatvÃt /
tadidamuktaæ sphuÂamiti /
Ãdye dvitÅyaæ dÆ«ayati- yadÅti //
%%
NYùYASUDHù:
yadi bhÃgaviÓe«asya saævÃdÃbhÃvena ktsnasyÃpi Ãgamasya no mÃnatvam apramÃïatvamityucyate tarhi ak«ajasya pratyak«amÃtrasya tathà apramÃïatvaæ bhavet /
asthÃtsukhÃdivi«ayasya pratyak«asya saævÃdÃbhÃvÃt /
yadi ca saævÃdarahitasyaiva vedabhÃgasya no mÃnatvamityucyate tadÃsmatsukhÃdivi«ayasya pratyak«asyÃprÃmÃïyaæ bhavedeveti /
yadyapi yogipratyak«asaævÃ(do 'sti tathÃ)da÷ prÃguktastathÃpi taditarapramÃïÃpek«ayedamuditaæ veditavyam /
syÃdetat /
pratyak«aæ svata eva pramÃïaæ tatra kiæ saævÃdenetyata Ãha- yadyak«ajasyeti //
*10,200*
%%
NYùYASUDHù:
yadi saævÃdena vinÃk«ajasya svata eva pramÃïatvaæ syÃttarhi Ãgamasya tat svata eva prÃmÃïyaæ kathaæ na bhavet- aviÓe«Ãdbhavedeva /
*10,201*
dvitÅyaæ nirÃkaroti- yadyÃgamasyeti /
yadi vÃkyatvamÃtreïonmattavÃkyavadÃgamasya na mÃnatvamityucyate /
tarhyak«ajatvena ÓuktirajatÃdivi«ayÃk«ajavatstatstambhÃdyak«ajasyÃpyaprÃmÃïyaæ syÃdaviÓe«Ãt /
nirde«atvÃtstambhÃdivi«ayamak«ajaæ pramÃïamityata Ãha- yadyak«ajasyeti //
yadi nirde«atvÃtstambhÃdivi«ayasyÃk«ajasya pramÃïatvaæ syÃttarhyÃgamasyÃpi tata eva kathaæ na bhavet /
na hyapauru«eyasya sado«atà sambhavati /
veda ityupakramÃttathaiva vaktavye yadÃgamasyeti vadati tadanenaiva nyÃyena pauru«eyÃgamasyÃpi prÃmÃïyaæ sÃdhanÅyamiti sÆcayitum /
*10,202*
ttÅyaæ nirÃkaroti- loketi //
%%
NYùYASUDHù:
unmattÃdivÃkyÃt /
viÓe«o vedasya /
avyabhicÃreïa bÃdharÃhityena /
nahi vaidiko 'rtha÷ pratyak«asiddho yena tattatra bÃdhakatayÃvakÃÓaæ labheta /
etena caturtho 'pi nirasta÷ /
tadevaæ pratyak«ÃgamÃbhyÃæ mok«aæ sÃdhayatehÃmutra phalabhogavairÃgyavatÃæ yoginÃæ pravtti÷ saphalà prek«ÃvatpravttitvÃtsammatavadityanumÃnamapi sÆcitam /
anumÃnaprÃmÃïyaæ ca prÃgeva samarthitam /
*10,203*
apare purananumimate /
du÷khasantatiratyantamucchidyate santatitvÃddÅpajvÃlÃsantativaditi /
tadasat /
sakalajÅvagatadu÷khasantatipak«ÅkÃreæ'Óe bÃdhitatvÃt /
nityasaæsÃriïÃæ ke«Ã¤citsattvasya tairapyaÇgÅktatvÃtsamarthayi«yamÃïatvÃcca /
tadvayatiriktajÅvagatadu÷khasantatipak«ÅkÃre tu tatraiva vyabhicÃrÃt /
pÃrthivaparamÃïurÆpÃdisantÃne vyabhicÃrÃcca /
sarvamuktipak«e phalamÆlayorabhÃvena so 'pyatyantamucchidyata eveti cenna /
sarvamuktipak«asyaiva nirÃkari«yamÃïatvÃt /
kÃlak«aïasantÃne vyabhicÃrÃcca /
ki¤ca du÷khasantatiÓabdena du÷khÃnyevocyante uta taddharma÷ kaÓcit /
Ãdye siddhasÃdhanatà /
mok«amanaÇgÅkurvatÃpi du÷khÃnÃæ vinÃÓitÃbhyupagamÃt /
ata evÃtyantamityuktamiti cet /
ko 'syÃrtha÷ /
kiæ sarvÃïyapi du÷khÃnyucchidyanta iti /
uta ni÷Óe«atayocchidyanta iti /
athavà tatra du÷khÃntarÃnutpÃdeneti /
na prathama÷ /
siddhasÃdhanatÃnistÃrÃt /
sarve«Ãmapi du÷khÃnÃæ pareïÃnityatÃyÃ÷ svÅktatvÃt /
ata eva na dvitÅya÷ /
na hi du÷khaæ sÃvayavadravyam /
yena saÓe«amucchidyata iti ÓaÇkayeta /
na ttÅya÷ /
d«ÂÃntasya sÃdhyavikalatvÃt /
nahi dÅpajvÃlÃsantatirevamucchidyate /
tatraiva punarjvÃlÃntarodayasambhavÃt /
na dvitÅya÷ /
du÷khadharmo hi jÃtirvà tadanyo và /
Ãdye 'pasiddhÃnta÷ /
jÃternityatvÃÇgÅkÃrÃt /
na dvitÅya÷ /
ÃÓrayÃsiddhe÷ /
guïe«u jÃtivyatiriktadharmÃnaÇgÅkÃrÃt /
aÇgÅkÃre 'pyarthÃntaratà syÃt /
nahi du÷khadharmasya kasyacidvinÃÓasiddhau mok«asiddhiriti /
*10,206*
Ãtmà kadÃciddhvastÃÓe«aviÓe«aguïo vibhutve sati kÃryaviÓe«aguïavattvÃt mahÃpralayÃvasthÃyÃmÃkÃÓavaditi cÃsat /
sarvÃtmapak«ÅkÃre parameÓvarÃtmani bÃdhÃt /
asiddheÓca /
jÅvÃtmapak«ÅkÃre 'pi saæsÃryekasvabhÃvÃnÃæ jÅvÃnÃæ svayamevorarÅktatvena tatra bÃdhÃt /
tadatiriktajÅvapak«ÅkÃre tatraivÃnaikÃntyÃt /
jÅvÃtmanÃæ vibhutvÃbhÃvenÃsiddheÓca /
Ãtmatvaæ kadÃciddhvastÃÓe«aviÓe«aguïadravyani«Âhamiti pratij¤Ãrtha iti cenna /
tathà sati hetorasiddhiprasaÇgÃt /
jÃtitvaæ heturiti cenna /
pÆrvÃnumÃnado«ÃparihÃrÃt /
ghaÂatvÃdÃvanaikÃntikatvÃcca /
aÓe«aviÓe«aguïaÓÆnyadravyani«Âhamiti pratij¤Ãrtha iti cenna /
saguïÃnÃmeva dravyÃïÃmutpÃdasya samarthitatvÃt /
vibhukÃryaviÓe«aguïavadvttijÃtitvasya hetutvÃnna ko 'pi do«a iti cenna /
kÃryaviÓe«aguïavatpadasya vaiyarthyÃt /
tattyÃge 'pyarthÃntaratvÃt /
aÓe«aviÓe«aguïadhvaæso na mok«a iti vak«yamÃïatvÃt /
*10,212*
etena devadatto devadattÃdharmasamÃnakÃlÅnadevadattagatatvÃnadhikaraïadu÷khadhvaæsÃdhikaraïaæ du÷khitvÃdyaj¤adattavaditi viÓi«yavyatirekyanumÃnamapi nirastam /
arthÃntaratÃparihÃrÃdityÃstÃæ prapa¤ca÷ /
*10,213*
idÃnÅæ jainoktamok«asÃdhanaæ dÆ«ayitumanuvadati- astÅti //
%%
*10,214*
NYùYASUDHù:
yadidaæ mok«Ãstitvaæ samarthitaæ tatsÃdhviti jainÃ÷ prÃhuriti sambandha÷ /
aÇgÅktaÓcenmok«asadbhÃvastadà tatsÃdhanamapi ki¤cidaÇgÅkÃyarmeva /
tathÃca kà vipratipattirityÃÓayavÃnpcchati- apÅti //
kiæ tarhÅtyartha÷ /
uttaramÃha- dharmeïeti //
labhyata ityÃhu÷ /
apicÃvitaretarasamuccaye /
yadyapi mok«aæ tatsÃdhanaæ cÃbhyupayanti jainÃstathÃpi tadviÓe«e vipratipadyante /
yata÷ samyagj¤ÃnasamyakcÃritryasamuccayasÃdhyaæ mok«amÃhurityÃÓaya÷ /
samyagdarÓanaæ yadyaparok«aj¤Ãnaæ tadà yathÃrthagrahaïenaiva ghÅtam /
yadi ca svasamayaparipÃlanaæ tadà dharmagrahaïeneti pthaggrahaïaæ vyarthamiti sÆcayituæ dvayoreva grahaïam /
dharmaj¤ÃnasamuccayasÃdhyatvaæ mok«asya katha¤cidasmÃbhirapyaÇgÅkriyate /
ato vipratipattyanantaraæ darÓayati- prÃmÃïyamiti //
%%
NYùYASUDHù:
jina Ãpto 'ssvalitavÃkyatvÃdityÃdyanumÃyÃ÷ /
caÓabdÃjjinadarÓinÃæ vÃkyasya ca /
tadvÃkyÃt jinavÃkyÃt /
iti ca jainÃ÷ prÃhu÷ /
anumÃ(nÃ)dyavagatÃptabhÃvajinavÃkyÃnmok«asÃdhanasiddhimÃhu÷ /
natu svata÷ pramÃïÃdvedÃdityÃÓaya÷ /
mok«asÃdhanavi«ayÃæ vipratipattiæ darÓayitumupakramya pramÃïavipratipattipradarÓanamasaÇgatamiti cenna /
sÃdhanaj¤ÃpakasyÃpi sÃdhanatvÃt /
dharmaj¤ÃnasvarÆpe 'pi vipratipattiæ darÓayati- dharma iti //
%%
NYùYASUDHù:
ahiæsà parà pradhÃnabhÆtà yasminsa tathokta÷ /
etadasmÃkamapi sammatamityata uktamanyo hiæsÃsahito yaj¤Ãdirna dharma iti /
ÃtmaviviktatvÃdirÆpeïa pudgalasya dehasya darÓanam /
yadvà pudgalasyÃtmano dehÃdiviviktatayà darÓanam /
atrÃpi nÃnyadyatsiddhÃntinà vivak«itamityanuvartate /
*10,217*
dƫayati- kathamiti //
%<... kathaæ tat syÃt pramÃïamanumÃnata÷ // MAnuv_3,3.129ab //>%
NYùYASUDHù:
tajjinavÃkyamanumÃnena pramÃïamiti pratipattavyaæ kathaæ syÃt /
anumÃnena vÃkyena ca jinasyÃptatvamavadhÃryÃptavÃkyatvÃnumÃnena mok«asÃdhanaæ dharmaæ j¤Ãnaæ ca pratipÃdayato jinavÃkyasya prÃmÃïyÃvadhÃraïaæ yaduktaæ tannopapadyata ityartha÷ /
kuto nopapadyata ityato hetuæ vaktumupodghÃtatvena pratyak«ÃnumÃnÃgamasvarÆpaæ krameïa tÃvadÃha- vi«ayÃniti //
%%
NYùYASUDHù:
vi«ayÃnnirde«Ãnprati sthitaæ tai÷ sannik«Âamak«amadu«yamindriyam /
jÃtÃvekavacanam /
yasyendriyasya yo vi«ayo 'nvayavyatirekÃbhyÃmavagatastenÃdo«eïa sannik«Âamadu«yaæ tatpratyak«amityartha÷ /
anena prÃdisamÃso 'yaæ nÃvyayÅbhÃva iti sÆcitam /
tathà sati pratyak«asyeti «a«ÂhÅ na ÓrÆyeta /
yadyapi pratisthitamak«aæ pratyak«am /
tathÃpi yogyatayà vi«ayÃïÃæ sambandha iti hiÓabdenÃca«Âe /
*10,218*
pratyak«aÓabdÃnusÃrÃt /
pratyak«ÃgamÃnusÃreïaiva mÃnatvam /
anusaraïaæ ca tadghÅtadharmyÃdimattvaæ tadabÃdhitÃpratibaddhavi«ayatvaæ ca /
prakÅrtitÃnumeti Óe«a÷ /
yÃnumà prasiddhà sÃsmÃnnimittÃdanumeti prakÅtirtà /
yadyapyanustà mÃnumà tathÃpi sÃmarthyÃtpratyak«Ãdisambandha÷ /
anumÃnamÆlÃnumÃpyantata÷ pratyak«ÃdimÆlaivetyuktaæ prÃk /
à ityanuvÃdena samantÃditi vyÃkhyÃnam /
samyak cetyapi grÃhyam /
gamayati j¤Ãpayati /
karaïe karttvopacÃra÷ /
grahavdniÓcigamaÓcetyakartari kÃrake bhÃve và apo vidhÃnÃt /
anupramÃïavi«ayaæ cedaæ vyÃkhyÃnaæ j¤Ãtavyam /
yacca dharmÃdibhyo 'nyadatÅndriyamapiÓabdÃdananumitaæ ca /
tuÓabdo 'vadhÃraïe /
tenaiveti sambaddhayate /
yadyapyà samyak samantÃtsarvaæ gamyate anenetyÃgama÷ /
tathÃpi pratyak«ÃnumÃnÃgate 'rthe tasya vaiyarthyÃdatÅndriyamapÅtyuktam /
tasya vivaraïaæ dharmetyÃdi /
ya Ãgama÷ prasiddho 'sau /
JOSHI-24
*10,225*
nirvacanamÃtramevaitatpratyak«ÃdiÓabdÃnÃm /
naca nirvacanalabhyo 'rtho 'tivyÃptiparihÃreïÃvaÓyambhÃvÅtyasti niyama÷ /
vyÃghraparïyÃdi«vabhÃvÃditi na mantavyamityÃÓayavÃnÃha- eteneti //
*10,226*
%%
NYùYASUDHù:
tattanmÃnatvaæ pratyak«ÃdÅnÃæ pratyak«Ãditvaæ pratyak«ÃdiÓabdavÃcyatvami«yate prÃmÃïikai÷ /
pratyak«Ãdi«u pratyak«ÃdiÓabdapravttau nimittamevaitat /
natu nirvacanamÃtralabhyo 'rtha ityartha÷ /
kuta ityata Ãha- svarÆpaæ hÅti //
%%
NYùYASUDHù:
tat nirde«avi«ayasannik«Âanirde«endriyatvÃdikam ete«Ãæ pratyak«ÃdÅnÃæ svarÆpaæ lak«aïaæ hi ityartha÷ /
lak«aïaæ hi Óabdapravttinimittaæ bhavati /
etadapi kuta ityata Ãha- anyatheti //
%<... anyathÃsiddhimÃnata÷ // MAnuv_3,3.131d //>%
NYùYASUDHù:
anyathÃsiddhiÓca tanmÃnaæ ca /
prakÃrÃntareïa pratyak«Ãdilak«aïÃnÃæ nirÆpayitumaÓakyatvÃdityartha÷ /
tathÃcoktam /
*10,227*
tata÷ kiæ yadyevaæ pratyak«ÃdisvarÆpamityata Ãha- ata iti //
%%
NYùYASUDHù:
anumetyanumÃnÃvagataprÃmÃïyaæ jinavÃkyamucyate /
cÃpiÓabdÃvitaretarasamuccaye /
darÓayet pratipÃdayet /
idamuktaæ bhavati /
jinavÃkyÃddharmÃdisiddhiriti vadatà kiæ pramÃïamuktaæ bhavati /
Ãgama iti cenna /
samyak pratyak«Ãdyana(vaga)dhigatÃrthapratipÃdakasyaivÃgamatvÃt /
jinavÃkyasya ca tadasiddhe÷ /
jino hi pramÃïenÃrthamupalabhya vÃkyaæ praïÅtavÃnanyathà và /
dvitÅye pauru«eyasya nirmÆlasyonmattavÃkyavatsamyaktvaæ durlabham /
Ãdye pratyak«eïÃnumÃnena vÃvagatau tadanadhigatÃrthÃr(thatÃ)'sambhava÷ /
vÃkyÃntareïa cedandhaparamparÃpattyà punarasamyaktvameva /
*10,229*
etena vimataæ pramÃïamÃptavÃkyatvÃt, jina Ãpto 'sskhalitavÃkyatvÃdityanumÃnaæ jinadarÓinÃæ vÃkyaæ ca pratyuktam /
tathà hi /
Ãptatvavi«ayaæ vÃkyaæ tÃvannirmÆlaæ cedasamyageva /
vÃkyÃntaramÆlatve 'pi tathà /
naca pratyak«aæ mÆlam /
vi«ayÃnprati sthitasyÃk«asya pratyak«atvÃt /
nacÃptatvarÆpÃparacittavttiraparok«avi«ayatÃmaÓnute /
ato 'sskhalitavÃktvÃdyanumÃnamÆlamityeva vaktavyam /
nacaitadanumÃnam /
pratyak«ÃdyanusaraïenÃrthagamakasyÃnumÃnatvÃt /
nacaitatprakte asti /
ÃptavÃkyatvÃdityasya hi yathÃÓrutÃrthatve kvacidÃptasya vipralambhakasyÃj¤asya vÃkye vyabhicÃra÷ /
ÃptimÆlavÃkyatvÃdityabhiprÃye viÓe«aïÃsiddhi÷ /
tattvaj¤ÃnÃdilak«aïà khalu Ãpti÷ /
tatra dharmÃdivi«ayaæ tattvaj¤Ãnaæ tÃvanna jinasya pratyak«ajanyam /
vi«ayÃnprati sthitasya ak«asya pratyak«atvÃt /
dharmÃdeÓcÃk«Ãvi«ayatvÃt /
tathÃtve vÃnye«Ãmapi tadadhigatiprÃpte÷ /
ata eva nÃnumÃnajanyam /
vÃkyÃntarÃbhyupagame tvandhaparamparaiva /
evamavipralipsÃpi duradhigamà /
ata evÃptatvasÃdhakamanumÃnaæ kÃlÃtyayÃpadi«yam /
Ãpteruktavidhayà bÃdhitatvÃt /
anye«Ãmapratyak«e 'rthe 'sya pratyak«aæ pravartata ityato na virodha iti cenna /
puru«atvÃdinà satpratipak«atvÃt /
asskhalitavÃkyaæ ca kvacidvà prakte và sarvatra và /
nÃdya÷ /
ya÷ kvacidasskhalitavÃgasau vi«ayaviÓe«a Ãpta iti vyÃptyabhÃvÃt /
na dvitÅya÷ /
nirdhÃraïopÃyÃbhÃvÃt /
phalaprÃptyanumeyaæ khalvetat /
ata eva na ttÅyo 'pi /
yattu ni÷svedatvÃdikaæ liÇgamucyate tattÃvatsandigdhÃsiddham /
au«adhÃdinà sambhavadanyathÃsiddhaæ ca /
nacÃyaæ manvÃdivÃkye«vapi prasaÇga÷ /
apauru«eyatayà mÆlÃnapek«avedamÆlatvÃt /
"yadvai ki¤cana manuravadattadbhe«ajam' ityÃdivedenaivÃptatvÃdiniÓcayÃcca /
ata÷ pratyak«ÃdÅnÃmuktalak«aïatvÃjjinataddarÓitapratyak«e paropanyastÃnumÃne jinÃdivÃkye ca tadabhÃvÃdanumÃnÃdisiddhÃptabhÃvajinavÃkyÃddharmÃdisiddhirityasaditi /
*10,231*
na kevalaæ jinasyÃsskhalitavÃktvaæ niÓcÃyakÃbhÃvÃdisiddham /
kintu sskhalanadaÓarnÃdapÅtyÃÓayenÃha- svarÆpa iti //
*10,232*
%%
NYùYASUDHù:
vi«ayasaptamÅyam /
apudgalaÓabdena ta¤ivayuktanyÃyena pudgalÃddehÃdanyastatsadÓaÓcÃtmocyate pudgalaÓabdenaiva và /
uktÃ÷"evaæ cÃtmà kÃtsnaryam' ityÃdinà /
ayamartha÷ /
jinenÃtmasvarÆpaæ ÓarÅraparimÃïaæ rÆpavaccoktam /
tatprÃgdÆ«itamiti skhalitavÃgasÃviti /
yadyapi saptabhaÇginayo 'pi tadukto dÆ«itastathÃpi mok«asÃdhanaæ yatpudgaladaÓarnamuktaæ tatraiva skhalanapradarÓanÃyeyamukti÷ /
nanu etadapi pÆrvavÃkyena siddham /
satyam /
prapa¤cÃrtha uttarabandha ityado«a÷ /
*10,233*
prakÃrÃntareïÃtmasvarÆpe jinavacanaskhalanaæ darÓayati- Ãnandameveti //
%<... Ãnandameva ca /
na manyate pudgalaæ sa ... // MAnuv_3,3.132de //>%
*10,233f.*
NYùYASUDHù:
atrÃpyapudgalapudgalaÓabdÃbhyÃmÃtmocyate /
tattvavida ÃtmÃnamÃnÃndamevÃnandenÃtyantÃbhinnaæ manyante /
sa jinastamÃnandameva na manyante /
bhinnatvÃdinà saptaprakÃraæ bravÅti /
tatsaptabhaÇgÅnayanirÃsena puæstvÃdivadityÃtmana÷ sukhÃdyatyantÃbhedasÃdhanena ca nirastam /
ataÓca skhalitavÃgasÃviti bhÃva÷ /
*10,234*
itaÓca tathetyÃha- du÷kheti //
%<... du÷khÃbhÃva÷ sukhaæ tviti // MAnuv_3,3.132f //>%
NYùYASUDHù:
tuÓabda ÃtmavyÃvttyartha÷ /
itiÓabdo hetau /
pÆrveïaiva sambandha÷ /
yasmÃdÃtmà bhÃva÷ /
sukhaæ tu du÷khÃbhÃva÷ /
naca viruddhasvabhÃvayoratyantÃbhedo d«Âa÷ /
tasmÃdÃtmà na sukhÃtyantÃbhinna iti jino brÆte /
taccÃyuktamityata÷ skhalitavÃgasau /
kutastadayuktamityata Ãha- mÃtreti //
%%
NYùYASUDHù:
mÅyanta iti mÃtrÃ÷ ÓabdÃdyà vi«ayÃ÷ /
bhogo 'nubhava÷ /
upalak«aïaæ caitat /
vi«ayabhogÃlpatvena sukhÃlpatvadarÓanatvÃdityapi grÃhyam /
sukhaæ bhÃvastÃratamyopetatvÃddu÷khÃdivaditi pramÃïaviruddhatvÃtsukhasya du÷khÃbhÃvatvavacanamayuktamityartha÷ /
sukhasya tÃratamyopetatvasamarthanÃya darÓanÃditi sÃk«Å tatra pramÃïatvena darÓita÷ /
yastu tatrÃpi vipratipannastaæ pratyani«yaprasaÇgaæ sÆcayituæ mÃtrÃbhogÃtirekeïetyuktam /
yadi sukhaæ niratiÓayaæ syÃttadà prek«ÃvatÃæ vi«ayabhogÃtirekopÃdanaæ vyarthaæ syÃt /
dÓyate ca taditi /
*10,235*
nanu na sukhaæ tÃratamyopetaæ kintu du÷khaæ bhÃvabhÆtaæ tÃratamyopetaæ tadabhÃvaÓca sukham /
tad yÃvadyÃvannivartate tÃvattÃvatsukhamiti pratÅyate /
naca pratiyogarÆpopÃdhinimittà tÃratamyopalabdhistÃttvikaæ tadupapÃdayitumÅ«ye /
vi«ayabhogÃtirekopÃdÃnaæ ca du÷khÃtirekavyÃvttyartham /
vi«ayabhogasÃdhyatvÃddu÷khÃbhÃvasyetyata Ãha- sukhasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
bhavedetatpratÅtyÃderaupÃdhikatvavarïanam /
yadi sukhasyÃbhÃvatà pramÃïena siddhà syÃt /
sukhasyÃbhÃvatà kena na kenÃpi pramÃïena siddhetyartha÷ /
evameva pratÅtyÃderaupÃdhikatvavarïane bÃdhakamÃha- naceti //
%<... naca syÃt kiæ viparyaya÷ // MAnuv_3,3.133d //>%
*10,235f.*
NYùYASUDHù:
yadi nirnibandhanameva sukhatÃratamyadaÓarnÃderaupÃdhikatvaæ kalpyate /
tadà sukhaæ bhÃvarÆpaæ du÷khaæ tadabhÃva÷ /
tatra tÃratamyadarÓanaæ pratiyogisukhopÃdhinimittam /
sukhanivttyarthÃni cÃhikaïÂakÃdÅnÅti paroktavipayaryaÓca kinna syÃt /
syÃdeva /
ato dvayorapyanupalabhyamÃnaviÓe«atvÃtsvÃbhÃvikatÃratamyorbhÃvatvamaÇgÅkartavyamiti /
*10,236*
sukhamabhÃvo vastutvÃtsammatÃbhÃvavaditi pramÃïasadbhÃvÃtkathaæ sukhasyÃbhÃvatà kenetyuktamiti cet /
kimevaævÃdino mate kaÓcidbhÃvo vidyate /
uta sarve 'pyabhÃvÃ÷ /
Ãdye do«amÃha- yadÅti //
%%
NYùYASUDHù:
vastutvena sukhasyÃbhÃvatÃmanumimÃnasya mate yadi kaÓcitpadÃrtho bhÃvo 'pi syÃt /
tarhi tasya sukhasyaivÃbhÃvatà kuta÷ /
api tu bhÃvatvenÃÇgÅktasyÃpi padÃrthasyÃbhÃvatà syÃt /
anyathà vastutvasya tatra vyabhicÃrÃpatte÷ /
nanu sarve 'pi padÃrthà abhÃvà bhavantyevati nokto do«a÷ /
yadyapi ghaÂÃdÅnÃmanÃditvÃdyÃpattyà prÃk pradhvaæsÃtyantÃbhÃvatvamanupapannam /
tathÃpyanyonyÃbhÃvatvaæ yujyata eva /
ghaÂe hi paÂÃdyanyonyÃbhÃva÷ pramÃïasiddha÷ /
nacÃnyonyÃbhÃvo dharmiïo 'nyo 'sti /
ato ghaÂa eva paÂÃdyanyonyÃbhÃva÷ /
evaæ paÂÃdayo 'pÅti dvitÅyaæ ÓaÇkate- yadi sarve 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
sarve'pi padÃrthà anyonyÃbhÃvÃ÷ syuriti yadi manyasa ityartha÷ /
uttaramÃha- bhÃvateti //
%<... bhÃvatà // MAnuv_3,3.134d //
abhÃvÃbhÃvatà yat syÃt kiæ naÓchinnaæ tadà bhavet // MAnuv_3,3.135ab //>%
*10,237*
NYùYASUDHù:
tadaivaæ sarvapadÃrthÃnÃmanyonyÃbhÃvatvavyutpÃdanena no 'smÃkaæ kiæ chinnaæ bhavet /
na kimapi /
katham /
yato 'bhÃvÃbhÃvatà bhÃvataiva syÃt /
idamuktaæ bhavati /
sukhasya vastutvena sÃdhyamÃnamabhÃvatvaæ kiæ prÃgabhÃvÃditrayÃnyatamatvam /
athavÃnyonyÃbhÃvatvam /
uta sÃmÃnyam /
Ãdye prÃguktado«aparihÃra÷ /
dvitÅyattÅyayo÷ siddhasÃdhanam /
asmÃbhirapi sukhÃdÅnÃæ sarvapadÃrthÃnÃmanyonyÃbhÃvatÃsvÅkÃrÃt /
naca bhÃvatvÃÇgÅkÃravirodha÷ /
sukhaæ hi svÃnyonyÃbhÃvadu÷khÃ(dya)nyonyÃbhÃva÷ /
abhÃvÃbhÃvaÓca bhÃva eva /
evambhÆtaæ cÃbhÃvatvaæ sukhasya nÃtmasvarÆpatÃæ viruïaddhi /
Ãtmano 'pi tathÃtvÃditi /
*10,239*
abhÃvÃbhÃvatà bhÃvataiva syÃdityuktam /
tadupapÃdayituæ bhÃvÃbhÃvasvarÆpaæ tÃvadÃha- bhÃvatvamiti //
%%
NYùYASUDHù:
bhÃvatvaæ nÃma vidhirÆpatvamabhÃvatvaæ nÃma ni«edhatvamiti yojanà /
Óabdapravttinimittani«kar«Ãrthaæ bhÃvapratyaya÷ /
anyathendra÷ purandara itivatsyÃt /
tata÷ kimityata Ãha- ni«edhasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
yasmÃdabhÃvo nÃma ni«edhastasmÃdabhÃvasyÃbhÃva iti ni«edhasyÃpi ni«edha ityuktaæ syÃt /
sa ca vidhireva syÃt /
darÓanabalÃt /
d«Âo hi"neyaÇuvaÇsthÃnau' iti ni«edhasyÃstrÅti ni«edho vidhi÷ /
vak«yate caitat /
vidhiÓca bhÃva evetyuktam /
tasmÃdabhÃvÃbhÃvatà bhÃvataiveti yuktam /
*10,240*
evaæ tarhi dravyÃdayo bhÃvÃ÷ prÃgabhÃvÃdayo 'bhÃvà ityanyatroktaniyamo na syÃt /
ghaÂasyÃpi na paÂa iti ni«edharÆpatÃyÃ÷ prÃgabhÃvasyÃpi prameya iti vidhirÆpatÃyà darÓanÃdityata÷ prÃguktaæ smÃrayati- prathameti //
%%
NYùYASUDHù:
ktavyÃkhyÃnametat /
*10,241*
evaæ jinasya skhalitavÃktvapradarÓanena taduktasya mok«asÃdhanasyÃprÃmÃïikatvamuktam /
yuktiviruddhatvaæ ca darÓayannÃtmaj¤Ãnasya yanmok«asÃdhanatvamuktaæ tatkiæ sÃk«ÃdutÃtmaprasÃdadvÃreti vikalpyÃdyaæ tÃvannirÃkaroti- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
Ãtmavij¤Ãnaæ mok«adaæ na bhavati acetanatvÃtpaÂavaditi Óe«a÷ /
asya vyÃptimucapapÃdayati- kvaciditi //
neti vartate /
mok«adamiti ca /
tacca bhÃvapradhÃnam /
nahi kvacidapyacetane mok«adatvaæ d«Âam /
yena vyÃptirna syÃt /
karmaïastathÃtvaæ nirÃkari«yate /
j¤Ãnaæ tu caitanyameva na cetanamiti prasiddhameva /
*10,242*
Ãtmà j¤Ãta÷ prasanno mok«aæ dadÃtÅti dvitÅyaæ dÆ«ayati- asvÃtantryÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
j¤Ãta ÃtmÃpi sukhado mok«ado na bhavati /
kuta÷ pudgalasyÃtmano 'svÃtantryÃt /
hiÓabdena paÂÃdau vyÃpti÷ sphuÂeti sÆcayati /
asvÃtantryaæ cÃnupadameva j¤Ãsyate /
Ãtmana÷ sukhamÃtradÃnaæ nopapadyate /
kimutÃnantasukhamok«adÃnamiti sÆcayituæ sukhada ityuktam /
pak«advayaæ hetvantareïa nirÃkaroti- na hÅti //
*10,243*
%%
NYùYASUDHù:
Ãtmaj¤ÃnamÃtyantikadu÷khanivttiheturna bhavati du÷khij¤ÃnatvÃddevadattaj¤Ãnavat /
jainenÃpi svÃtmaj¤Ãnameva mok«asÃdhanamucyate nÃtmaj¤ÃnamÃtram /
ÅÓvaraj¤Ãne vyabhicÃranirÃsÃya du÷khÅtyuktam /
tasyÃpi sÃk«Ãnmok«asÃdhanatvÃbhÃvavivak«ÃyÃæ j¤ÃnatvÃdityeva vaktavyam /
yadvÃ'tmà du÷khaæ nivartayitumaÓakta÷ /
du÷khitvÃdyo yadanarthavÃnnÃsau tannivartate Óakto yathà daridro dÃridrayanivartane iti tÃtparyÃthar÷ /
du÷khitvoktyÃsvÃtantryaæ samarthitaæ svÃtantrye hi jÃtu na du÷khÅ bhavediti /
*10,244*
syÃdetat /
nÃtmaj¤Ãnaæ devadatto gÃmiva mok«aæ dadÃti /
kintu prakÃÓo 'ndhakÃramiva virodhÃd du÷khaæ nivartayati /
tatra kimacaitanyaæ kari«yati /
svÃtmaj¤Ãnameva ca svadu÷khavirodhi nÃtmaj¤ÃnamÃtramiti dvitÅyaheturapyaprayojaka ityÃÓaÇkayÃha- yadÅti //
%%
*10,244f.*
NYùYASUDHù:
katha¤cana du÷khÃtmaj¤Ãnayorviruddhatvena /
tarhi j¤ÃnÃduttarakÃlaæ dehavÃnapi sadà nirantaramadu÷khÅ kinna syÃt, syÃdeva /
etaduktaæ bhavati /
prakÃÓa÷ khalvandhakÃravirodhitvÃttannivartayan utpattyanantarameva nivartayati na tu vilambena /
vilambe virodhasyaivÃnirvÃhÃt /
tathÃtmatattvaj¤Ãnaæ yadi du÷khÃdyanarthavirodhitvÃttannivartyÃtmÃnaæ muktaæ kuryÃt /
tarhi jinÃdayastattvaj¤Ãnasampannà j¤Ãnotpattyanantarameva muktÃ÷ syu÷ /
na caivam /
dehÃdimattvenopalambhÃt /
tathÃvidhÃnÃæ ca du÷khÃderavarjanÃditi /
i«yÃpattinirÃsÃya sadetyÃdyuktam /
ayamatra prayoga÷ /
du÷khÃdikamÃtmatattvaj¤Ãnavirodhi na bhavati bahulaæ kÃlaæ tena saha sthitatvÃtsammatavaditi /
ki¤cÃtmatattvaj¤Ãnaæ na tÃvadÃmok«Ãdekam /
j¤ÃnÃnÃæ k«aïikatvadarÓanÃt /
tathÃca yadanantaraæ mok«o 'bhila«Âate tajjinasya caramaj¤Ãnaæ na mok«asÃdhanamÃtmaj¤ÃnatvÃtprathamÃdij¤Ãnavat /
anyathà prathamameva mok«aæ sÃdhayedaviÓe«Ãditi /
*10,246*
nanu bhavadbhirÅÓvaraj¤Ãnaæ mok«asÃdhanamabhyupeyate /
tatrÃpi samÃnamidaæ dÆ«aïamityata Ãha- ÅÓeti //
%<ÅÓakÊptyanusÃreïa syÃt kÃlÃdÅÓavÃdina÷ // MAnuv_3,3.139ab //>%
*10,247*
NYùYASUDHù:
ÅÓavÃdino mama mate tadicchÃviÓe«ÃnusÃreïa kÃlÃtka¤cana kÃlamativÃhya mukti÷ syÃt /
ayamabhisandhi÷ /
na vayamÅÓvaraj¤Ãnaæ mok«asÃdhanamÃcak«mahe /
kinnÃma prasanna÷ parameÓvara eva /
j¤Ãnaæ tu prasÃdasÃdhanatvÃnmok«asÃdhanamiti gÅyate /
sa ca cetana÷ kÃmapi kÃlakalpanÃæ karoti /
asminsamaye 'muæ muktaæ kari«yÃmÅti /
tatkalpanÃnusÃreïa bhavatyevÃsau mukta iti na kaÓciddo«a÷ /
yathà brÃhmaïasya vidyÃcaraïÃdinà prasanno 'pi prabhuÓcetasà kalpayati /
ÃgÃmini sÆryoparÃge 'smai gÃæ dÃsyÃmÅti /
sa brÃhmaïasya vidyÃcaraïÃdinà prasanno 'pi prabhuÓcetasà kalpayati /
ÃgÃmini sÆryoparÃge 'smai gÃæ dÃsyÃmÅti /
sa tadanusÃreïa tasmÃdgÃæ labhate tathaiveti /
evamÃtmaj¤Ãnasya mok«asÃdhanatvaæ nirÃktya dharmasyÃpi taæ nirÃca«Âe- karmeti //
*10,248*
%%
NYùYASUDHù:
karmaïà hetutvaæ karmahetutvaæ mok«aæ prati /
yadvà karmahetutvamiti bahuvrÅhi÷ /
mok«asyeti Óe«a÷ /
tuÓabdo 'vadhÃraïe /
naiveti sambandha÷ /
niÓcaitanyÃtkarmaïa÷ /
vimataæ karma na mok«asÃdhanaæ bhavati acetanatvÃtpaÂavadityartha÷ /
vyÃptimupapÃdayati- nahÅti //
netyubhayatra sambaddhayate /
nahi kvacidacetane mok«asÃdhanatvamÃvayo÷ sammatam /
yenÃtra vyÃptirna syÃdityartha÷ /
nanvacetanatve 'pi viÓi«yaæ karmedaæ mok«asÃdhanaæ kinna syÃditi cet /
kimÃmok«aprÃpte÷ kriyamÃïamekameva karmotÃnekÃni /
nÃdya÷ /
kriyÃïÃmanekatvadarÓanÃt /
pratikriyaæ karmotpatte÷ /
ekatve ca jÃtasyaiva janma và kriyÃïÃæ vaiyarthyaæ và viramyavyÃpÃro vÃ'padyeta /
abhyupagamyaikatvaæ bÃdhakamÃha- aÓe«eti //
*10,249*
%%
NYùYASUDHù:
yathedÃnÅæ prathamakriyottarakÃlaæ jÃtaæ karmÃÓe«adu÷khavilaye mok«asya kÃraïaæ na bhavati /
tathottarakÃlaæ vivak«itakÃle 'pi mok«akÃraïaæ na syÃt /
karmatvÃditi Óe«a÷ /
ekasyÃpi karmaïa÷ kÃlabhedena bhedÃtpak«asapak«atvaæ yujyate /
vipak«e tÆtpattyanantarameva mok«aæ sÃdhayedaviÓe«Ãditi /
dvitÅye 'pi bÃdhakaæ pramÃïamÃha- aÓe«eti //
atredÃnÅmitÅdÃnÅntanÅ karmavyaktirucyate /
uttaramityantimà /
anyatsamÃnam /
nacÃntimakarmavyatiriktÃnÃæ karmaïÃæ mok«asÃdhanatvamasti /
tathà sati tadanantarameva mok«aprasaÇgÃt /
naca pÆrvasahaksyÃntimasya karmaïo mok«asÃdhanatvaæ vÃcyam /
iyattÃbhÃvenÃniyatakÃraïakatvÃpatte÷ /
nahi j¤ÃnodayÃnantaramiyataiva kÃleneyantyeva karmÃïi ktvÃpavrajyata iti niyama÷ pramÃïavÃn /
naca jainairi«yate /
jinÃnÃæ vi«amakÃlatvÃbhyupagamÃt /
*10,254*
ÃbhÃsoddhÃraæ karoti- d«ÂÅti //
%<... d«ÂipÆrvÃnumà yata÷ // MAnuv_3,3.140d //>%
NYùYASUDHù:
yasmÃdiyaæ d«ÂipÆrvà pramÃïaghÅtavyÃptyÃdimatÅ /
tato 'numà na tvÃbhÃsa ityartha÷ /
yaduktamÅÓakÊptyanusÃreïeti tadasat /
j¤ÃnÃdÅÓvaraprasÃdastato muktirityatra pramÃïÃbhÃvÃditi cenna /
Órute÷ sadbhÃvÃt /
tatprÃmÃïyasya sÃdhitatvÃt /
ÃbhÃsÃdanuddharanneva(vÃ) cÃnumÃnamapyÃha- d«ÂÅti //
%<ÓaktasyÃnyasya vij¤Ãnaæ tatprÅtijanakaæ yadi /
tayaiva bandhahÃni÷ syÃditi kiæ nÃma dÆ«aïam // MAnuv_3,3.141 //>%
NYùYASUDHù:
ÓaktasyÃnyasya vij¤Ãnaæ viÓi«yaj¤Ãnaæ guïotkar«Ãdij¤Ãnamiti yÃvat /
tatprÅtijanakamiti yadyanumÅyate /
yadi ca tayà tatprÅtyaiva bandhahÃni÷ syÃdityanumÅyate /
tadà kinnÃma dÆ«aïam /
na kimapi /
kuta÷ /
yato d«ÂipÆrvà pramÃïaghÅtavyÃptyÃdimatÅyamanumetyartha÷ /
arthamÃtramidamuktam /
e«Ã tu prayogaprakriyà /
saæsÃrabandhahÃni÷ samarthapuru«ÃntaraprÅtinibandhanà bandhahÃnitvÃt rÃjaprasÃdÃdhÅnabhtyaniga¬abandhahÃnivat /
yaÓcÃsau puru«a÷ sa eveÓvara÷ /
vipratipannà prÅtirguïotkar«Ãdij¤Ãnajà anijaprÅtitvÃdrÃjaprÅtivat /
karmÃdinà bhavannÅÓvaraprasÃdo 'pi guïotkar«Ãdij¤Ãne satyeveti na do«a÷ /
yadveÓvaravi«ayaæ guïotkar«Ãdij¤ÃnatvÃtsaæmatavat /
naceÓvarasiddhayà do«a÷ /
prathamÃnumÃnena tasya siddhatvÃt /
tadidamuktaæ ÓaktasyÃnyasyeti /
*10,255*
nanvetadviparÅtamapi mayÃnumÅyate /
tata÷ satpratipak«ateti cet /
kiæ vimatà bandhahÃni÷ svaj¤ÃnanibandhanetyanumÅyate uta paraprasÃdanibandhanà na bhavatÅti /
Ãdye do«amÃha- svaj¤ÃnÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
dÓyata ityetatkÃkvà na dÓyata iti vyÃkhyeyam /
tathÃca vyÃptyabhÃva iti bhÃva÷ /
dvitÅye tu bandhahÃnitvÃde rÃjaprasÃdÃdhÅnaniga¬abandhahÃnyÃdau vyabhicÃra÷ /
paraprasÃdanirapek«aiva kÃcidbandhahÃnirdÓyate /
tatra bhavatÃmapi vyabhicÃra iti cenna /
pak«atulyatvÃt /
sarvÃpyani«yanivttirÅÓvaraprasÃdÃdhÅneti hi tattvavidÃæ panthÃ÷ /
*10,257*
yaduktaæ dharmaj¤Ãnayormok«asÃdhanatve tadaiva mok«a÷ syÃditi tadasat /
karmaïa÷ pratibandhakasya sadbhÃvÃt /
nahi pratibandhakavaÓÃtkÃryamakurvÃïo heturaheturbhavati /
atiprasaÇgÃt /
anekavidhaæ khalu kamar /
tatra yadyapi j¤ÃnÃvaraïÃ(ïÅyÃ)dikaæ j¤ÃnÃdeva nivttam /
tathÃpyÃyurÃdikÃraïamastyeveti cet /
syÃdidaæ pratibandhakasadbhÃvakalpanaæ yadi"ahiæsÃdirÆpo dharma÷, ÓarÅraparimÃïatvÃdinÃ'tmaj¤Ãnaæ ca tattvaj¤Ãnam, ete ca dharmaj¤Ãne mok«asÃdhane' itye«o 'rtha÷ pramito bhavet /
nacaivam /
evameva kalyane 'tiprasaÇga ityÃÓayavÃndharmÃdisvarÆpe tÃvatpramÃïaæ nÃstÅtyÃha- ahiæsÃyÃÓceti //
%%
NYùYASUDHù:
caÓabdo j¤ÃnasaÇgrahÃrtha÷ /
yadvà saptaghaÂikÃbhojanÃdisamuccayÃrtha÷ /
j¤ÃnaviÓe«asya copalak«aïam /
jinavÃkyenÃvagamyata iti cenna /
tatprÃmÃïyasÃdhakÃbhÃvasyoktatvÃt /
*10,260*
satpratipak«aæ ca jinavÃkyamityÃha- hiæsÃyà eveti //
%%
NYùYASUDHù:
atrÃpi pÆrvavadupalak«aïaæ j¤Ãtavyam /
jinavÃkyÃdahiæsÃyà dharmatvaæ pratipannasya bhinnakÃcÃryeïa hiæsÃyà eva dharmatvamityakte kimuttaraæ syÃnna kimapi /
tathÃca na dharmaniÓcaya÷ syÃt /
bhinnakÃcÃryo nÃpta iti cet /
jino 'pi kathamÃpta÷ /
(sÃrvaj¤agu)sarvaguïopetatvÃditi cet /
bhinnakÃcÃrye 'pi tulyametat /
aprÃmÃïikÃstatra te guïà iti cet /
jine 'pi kiæ pramÃïasiddhÃ÷ /
jinadarÓinÃæ vacanena te«Ãæ tatra siddhiriti cenna /
samÃnamanyatrÃpi /
bhinnakÃcÃryadarÓino bhrÃntÃ÷ pratÃrakà veti cet /
jinadarÓino 'pi kuto na tatheti /
*10,261*
idÃnÅæ dharmÃdermok«asÃdhanatvamapyaprÃmÃïikamityÃha- dharmasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
sukhaæ mok«a÷ /
jinavÃkyenÃvasÅyata iti vadata÷ pÆrvavatsatpratipak«atetyÃha- hatyÃyà iti //
%%
NYùYASUDHù:
mok«ahetutvaæ kenacidÃcÃryeïoktamiti Óe«a÷ /
hanasta cetyatra supÅti nÃnuvartate /
brahmahatyÃdayastu «a«ÂhÅsamÃsÃ÷ /
ato hatyeti sÃdhu÷ /
"santi khalvak«ayaæ ha vai cÃturmÃsyayÃjina÷ suktaæ bhavati' ityÃdiÓrutimanustya hiæsÃtmakasya yÃgasya mok«ahetutvaæ vadanta ityayuktameva jainÃnÃæ mok«asÃdhanamiti /
*10,264*
adhunà bauddhÃbhimataæ mok«asÃdhanaæ nirÃkurvÃïa÷ ÓÆnyavÃdyuktaæ tÃvadapÃkaroti- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
ÓÆnyameva tattvaæ samastaæ tatrÃdhyastamiti parij¤Ãnam /
tathaiva ÓÆnyabhÃvanayÃ ÓÆnyadhyÃnena /
apicÃvanyonyasamuccaye /
mok«o na bhavediti sambandha÷ /
kathaæ ca netyanenedamÃca«Âe /
ÓÆnyaparij¤ÃnÃdikaæ mok«asÃdhanamityatra pramÃïÃbhÃvÃttatraiva bandhahÃni÷ syÃdityuktapramÃïavirodhÃcceti /
yadvÃ ÓÆnyaparij¤ÃnÃdikaæ kiæ svayameva mok«aæ sÃdhayati kiævÃ ÓÆnyaprasÃdajananena /
nÃdya÷ /
acetanatvÃtpaÂavat /
na dvitÅya÷ /
ÓÆnyasya prasÃdaguïÃnaÇgÅkÃrÃt /
anyathÃ ÓÆnyatvavyÃghÃtÃditi /
*10,265*
syÃdetat /
bandhastÃvatsaævvinÃmakÃj¤Ãnanimitto 'dhyÃsa÷ /
saævtiÓca virodhinÃ ÓÆnyaj¤Ãnena nivartyate /
tatastanmÆlo bandhÃdhyÃso 'pÅti kimacetanatvÃdikaæ kari«yati /
naca evambhÃvanÃvaiyarthyam /
asambhÃvanÃviparÅtabhÃvanÃnivttyarthatvÃditi /
maivam /
bandhasyÃdhyastatÃyà nirastatvÃt /
aÇgÅktya do«amÃha- yadÅti //
%<... yadÅdÃnÅæ kathaæ na sa÷ // MAnuv_3,3.144d //>%
NYùYASUDHù:
ÓÆnyaparij¤ÃnÃdityÃdikaæ sarvamanuvartate /
ÓÆnyaj¤Ãnena katha¤caneti ÓaÇkitarÅtyà mok«o bhavediti yadyucyate tarhi sa mok«a÷ kathamidÃnÅæ j¤ÃnodayÃnantarak«aïe na bhavet /
tadaiva bhavitavyamityÃÓaya÷ /
nahi pradÅpasya virodhyandhakÃranivartane vilambo 'sti /
aÇgÅkriyante ca ÓÆnyaj¤Ãnasamanantaramapi saæsaranta÷ puru«Ã÷ pareïa /
asambhÃvanÃviparÅtabhÃvanÃsadbhÃvÃdvilamba iti cet /
te kiæ saævtikÃrye na và /
dvitÅye ÓÆnyavadanivttireva /
Ãdye saævtau nivttÃyÃæ kathaæ tadanivtti÷ /
anyathà saævtyanivttirvà tadakÃryatvametayorvà syÃt /
saævteranivttau ca kathaæ j¤Ãnavirodhitvam /
paÓcÃdapi kathaæ nivtti÷ /
*10,266*
nanu yathà bhavanmate j¤ÃnodayÃnantaramapi saæsÃrÃvasthÃnaæ tathÃsmanmate 'pi kiæ na syÃdityato vai«amyamÃha- pareti //
%%
NYùYASUDHù:
anu«ÂhitasvaktyasyÃpi tena paraprasÃdanecchostu phalÃvÃptau vilambo nÃma yujyate /
loke tathà darÓanÃt /
mok«asya puru«ÃntaraprasÃdÃdhÅnatà no cedÃsthÅyate kevalaæ ÓÆnyaj¤Ãnaæ bandhavirodhitvÃdbandhaæ nivartayatÅtyaÇgÅkriyate tadà j¤ÃnodayÃnantaraæ mok«asya vilamba÷ kiæ nibandhano bhavet /
pratibandhakatvena kalpyamÃnasya saævtikÃyartvena j¤ÃnavirodhitvÃt /
nahi prabodhÃnantaraæ svÃpnabandhanivttervilambo 'sti /
paraprasÃdÃnapek«e«vapi kÃrye«u vilambo 'sti /
trivnmÆlÃbhyavaharaïÃdau kte 'pi virecanÃdevirlambadarÓanÃt /
tatkathamucyate pumicchÃdhÅnatÃbhÃve vilambo na bhavediti /
tatrÃha- anyatrÃpÅti //
%%
NYùYASUDHù:
mok«Ãdanyatra /
etÃvatà kÃlenedaæ bhavatvitÅÓecchaiva nimittaæ tata÷ /
kuto 'treÓvarecchÃnimittaæ kalpyata ityata Ãha- anyatheti //
%%
*10,267f.*
NYùYASUDHù:
ÅÓvarecchÃyà akalpane kÃraïaæ syÃccettrivnmÆlÃdanÃdimÃtraæ virekÃde÷ kÃraïaæ yadi bhavettadà tasya sadbhÃvÃtkÃryaæ virekÃdikaæ kasmÃnnopajÃyate /
upajÃyetaiva /
kÃryÃnudayenaiva sÃmagrÅvaikalyaæ kalpyate /
na(cÃd«Âavai)ca d«Âasya vaikalyamatrÃstÅti parameÓvarecchaiva kalpyà /
naca dharmavaikalyaæ kalpayituæ yuktam /
uttarakÃlamapi kÃryÃnudayaprasaÇgÃt /
nahi tanmadhye kaÓciddharmo 'nu«ÂhÅyate / vidyamÃna eva prÃgalabdhavttirdharma iti cet /
keyaæ vttirnÃma /
kiæ kÃryakÃraïamuta sahakÃrisÃhityam /
nÃdya÷ /
karaïameva kuto nÃstÅti vicÃryamÃïatvÃt /
dvitÅye tadeva sahakÃrÅÓvarecchaivocyate /
au«adhasya ÓarÅrÃÓayavyÃptyabhÃvÃtkÃryÃnudaya iti cenna /
tasyÃpÅÓvarecchÃmantareïÃnupapatteriti /
*10,269*
ki¤ca prÃptasÃdhanÃbhimatÃnÃmapi mok«avilambe sÃmagrÅvaikalyaæ và pratibandhakasadbhÃvo vÃnyairvÃdibhi÷ katha¤cicchakyate vaktum /
natu bauddhenetyÃÓayavÃnÃha- kÃraïe satÅti //
%%
NYùYASUDHù:
asya bauddhasya mate kÃraïe sati kÃryasyotpÃda÷ suniyato na tvanye«ÃmivÃpratibaddhakÃraïasÃmag«Ãæ satyÃm /
samarthasya k«epÃyogÃditi tadvacanÃditi hiÓabdÃrtha÷ /
ata÷ ÓÆnyavij¤ÃnÃdikaæ na mok«asÃdhanamiti siddham /
vij¤ÃnavÃdyuktaæ mok«asÃdhanaæ dÆ«ayati- vij¤Ãneti //
%%
*10,269f.*
NYùYASUDHù:
dvitaiva dvaitam /
svÃrthiko 'ï /
na dvaitamadvaitam /
vij¤ÃnasyÃdvaitaæ vij¤ÃnÃdvaitam /
vij¤Ãnamekameva tattvaæ na tato 'nyadastÅti vedanÃt /
vij¤ÃnabhÃvanÃt vij¤ÃnÃdvaitadhyÃnÃt /
ÃdyaÓcaÓabdo vÃdisamuccaye /
dvitÅya÷ sÃdhanasamuccaye /
evaÓabdo naiva ghaÂata ityÃdya÷ sambaddhayate /
dvitÅyastu sÃdhananiyamÃrtha÷ /
vij¤ÃnavÃdina iti tenai(tÃbhyÃæ)va tÃbhyÃæ sÃdhanÃbhyÃæ bhavatÅti pratipÃdita÷ /
sÃmarthyÃdvij¤ÃnÃdvaitavedanÃdikaæ vij¤ÃnavÃdinoktaæ mok«asÃdhanaæ naivopapadyata ityartha÷ /
yadvà vij¤ÃnavÃdina iti tena pratipÃditÃdvij¤ÃnÃdvaitavedanÃdikÃnmok«o naiva ghaÂate naiva sampadyata iti yojanà /
kuta ityata÷ pÆrvoktaæ sarvaæ smÃrayituæ kvacitkÃle hyasau, natu j¤ÃnodayottarakÃla eva bhavatÅtyuktam /
*10,271*
vaibhëikasautrÃntikÃbhimataæ mok«asÃdhanaæ parÃca«Âe- antariti //
%%
NYùYASUDHù:
ÓarÅrÃnta÷sthitasya j¤Ãnasya /
upalak«aïametat /
vij¤ÃnavedanÃsaæj¤ÃsaæskÃrÃïÃæ bÃhye sthitasya rÆpasya ca yatk«aïikatvaæ tasya vedanÃt /
uktamÃrgeïa k«aïikatvena /
na mucyate puru«a÷ /
kuto 'trÃrthe mÃnÃbhÃvÃt /
aktÃbhyÃgamaktavipraïÃÓÃdayo do«Ã÷ sphuÂà eveti nokta÷ /
*10,272*
evaæ vedabÃhyamatÃni nirÃktya vaidikÃni nirÃkurvÃïa÷ sÃÇkhayokte÷ mok«asÃdhanaæ tÃvadanuvadati- prakteriti //
%%
NYùYASUDHù:
prakteranta÷karaïÃdirÆpÃyÃ÷ puru«asya svÃtmana÷ viveka÷ svarÆpato dharmataÓca bhedadarÓanaæ sÃÇkhayÃ÷ prÃhu÷ /
dƫayati- na ceti //
*10,273*
etasmiæÓcÃrthe mÃnaæ nÃsti /
kathaæ nÃsti /
"ya enaæ vetti puru«aæ praktiæ ca guïai÷ saha /
sarvathà vartamÃno 'pi na sa bhÆyo 'bhijÃyate /
k«etrak«etraj¤Ãyorevamantaraæ j¤Ãnacak«u«Ã /
bhÆtapraktimok«aæ ca ye viduryÃnti te param' ityÃdyÃgamÃnÃæ sattvÃdityata uktam- ÅÓÃprasÃdata iti //
%<... na caitasmin mÃnamÅÓÃprasÃdata÷ // MAnuv_3,3.149cd //>%
NYùYASUDHù:
ÅÓaprasÃdena vinà kevalaæ praktipuru«aviveko mok«asÃdhanamityasminnarthe mÃnaæ nÃstÅtyartha÷ /
ayamabhisandhi÷ /
bhavatyeva praktipuru«aviveko mok«asÃdhanam /
kintu bhagavatprasÃdasÃdhanatvena /
praktipuru«aviveke hi puru«asya vairÃgyaæ sampadyate /
viraktasya bhaktyÃdidvÃrà bhagavatprasÃda iti /
tadarthÃni caitÃni vÃkyÃni /
nirÅÓvareïa tu sÃÇkhayena sÃk«Ãnmok«asÃdhanatvaæ praktipuru«avivekasyocyate /
naca tasminviÓe«e pramÃïamastÅti /
nanvetÃni vÃkyÃni praktipuru«avivekasya mok«asÃdhanatvaæ tÃvatpratipÃdayanti /
naca pÃramparyakalpane kÃraïamasti /
ata ete«Ãmeva sÃk«ÃtsÃdhanatve prÃmÃïyamityata Ãha- Órutaya iti //
%<Órutaya÷ smtayaÓcaiva yadÅÓasya prasÃdata÷ /
vadanti niyamÃnmuktiæ tamte 'ta÷ kuto bhavet // MAnuv_3,3.150 //>%
NYùYASUDHù:
yasya prasÃdÃdityÃdyÃ÷ Órutaya÷ /
aj¤ÃnÃæ j¤Ãnado vi«ïurityÃdyÃÓca smtaya÷ /
evaÓabdasya na prÃktapuru«avÃkyÃnÅtyartha÷ /
yadà yasmÃt /
niyamÃtmasÃdhaÓrÃntaravyavacchedena /
nÃpareïa /
sa evaika iti vacanÃt /
taæ prasÃdam /
bhavenmukti÷ /
balavadbÃdhakasadbhÃvÃt lÃÇgalena vayaæ jÅvÃma itivat pÃramparatvameva te«Ãæ vÃkyÃnÃæ yuktamiti bhÃva÷ /
*10,274*
vaiÓe«ikÃdyuktaæ mok«asÃdhanaæ nirÃkaroti- kaïÃdeti //
%%
NYùYASUDHù:
yogaÓabdena yogÃnuÓÃsanasya praïetà pata¤jalirupalak«yate /
anupapannabhëiïa iti Óe«a÷ /
na kevalaæ sÃÇkhayÃdyà ityaperartha÷ /
nanvete trayo 'pÅÓvaraprasÃdasÃdhyÃæ muktiæ bruvate /
tathà hi vaiÓe«ikeïa yadyapi dravyÃdipadÃrthÃnÃæ sÃdharmyavaidhamyartattvaj¤Ãnaæ ni÷Óreyasaheturityuktam /
tathÃpi na sÃk«Ãt /
kintu dharmadvÃraiva /
anyathà yato 'bhyudayani÷Óreyasasiddhi÷ sa dharma iti sÆtravirodhÃt /
naca dharmo 'pi sÃk«Ãnmok«ahetu÷ /
api tvÅÓvaraprasÃdasahakta eva /
yathoktam /
tacceÓvaracodanÃbhivyaktÃddharmÃdeveti /
spa«Âaæ ca"tu«yermocayato baddhÃnatu«yerbadhnata÷ puna÷ /
kÃrÃgÃramidaæ viÓvaæ yasya vande tamÅÓvaram' iti /
*10,280*
ak«apÃdo yadyapi pramÃïÃdi«o¬aÓapadÃrthatattvaj¤ÃnÃnni÷ÓreyasÃdhigama ityÃha- tathÃpi pramÃïÃdipa¤cadaÓapadÃrthatattvaj¤ÃnasyÃtmÃdidvÃdaÓavidhaprameyatattvaj¤Ãnahetutvameva /
ÃtmaÓarÅrendriyÃtharbuddhimana÷pravttido«apretyabhÃvaphaladukhÃpavargÃstu prameyamiti tuÓabdakaraïÃt /
ÃtmÃdij¤Ãnamapi na sÃk«Ãnmok«asÃdhanam /
kinnÃma parameÓvaraprasÃdopetameva /
"svargÃpavargayormÃrgamÃmananti manÅ«iïa÷ /
yadupÃstibhasÃvatra paramÃtmà nirÆpyate' iti sampradÃyavidvacanÃt /
atha kathamanupapannabhëiïa ityata Ãha- ÅÓasyeti //
%<... ÅÓasya prasÃdata÷ /
muktiæ bruvÃïà apyÃhur ... // MAnuv_3,3.151bc //>%
NYùYASUDHù:
ÅÓa(sya)prasÃdato muktiæ bruvÃïà apyete ki¤cidayuktamÃhuryato 'nupapannabhëiïaityartha÷ /
*10,284*
tathÃhi /
yadyapi vaiÓe«ikairÅÓvaraprasÃdo 'ÇgÅktastathÃpi dharmasahakÃritvenaiva /
ÅÓvaracodanÃbhivyaktÃditi vacanÃt /
evaæ pata¤jalirapi tapa÷svÃdhyÃyÃdisamÃnakak«yatÃmeveÓvarapraïidhÃnasyÃha /
naiyyÃyikà apyÃtmatattvaj¤Ãnameva mok«asÃdhanamÅÓvaraprasÃdastu sahakÃrimÃtramityÃsthitÃ÷ /
dvitÅyasÆtre tathaiva vyutpÃditatvÃt /
Órutismtayastu dharmÃdikaæ samastaæ sÃk«Ãtparamparayà và bhagavatprasÃdasÃdhanam /
bhagavatprasÃdastvananyÃpek«a÷ sÃk«Ãdeva mok«asÃdhanamityÃcak«ate /
"sarvaæ tadantarÃdhÃya muktaye sÃdhanaæ bhavet /
na ki¤cidantarÃdhÃya vimok«ÃyÃparok«adk' ityÃdyÃ÷ /
ata÷ kathaæ nÃnupapannavÃdina iti /
*10,286*
itaÓcÃnupapannabhëiïa ityÃha- bhogÃdeva ceti //
JOSHI-25
%<... bhogÃdeva ca karmaïÃm /
k«ayaæ prÃhu÷ ... // MAnuv_3,3.151de //>%
NYùYASUDHù:
vaiÓe«ikÃdayastattvavida iva j¤ÃnÃtpÆrve«Ãæ karmaïÃæ j¤ÃnÃdeva vinÃÓaæ na manyante /
kintu samÃdhimahimnÃparimitadehavyÆhanirmÃïenÃnantÃnyapi vi«amavipÃkasamayÃnyapi karmÃïi piï¬Åktya tatphalasukhadu÷khabhogenaiva j¤Ãnino vinÃÓayantÅti prÃhurato 'pyanupapannabhëiïa ityartha÷ /
nanvetadasaÇgatam /
mok«asÃdhanavicÃrasya prastutatvÃditi /
maivam /
avidyÃkÃmakarmÃdilak«aïo hi bandha÷ /
atastannivttirmok«a iti kathaæ kamark«ayo na mok«a÷ /
vak«yati ca /
karmak«ayastathotkrÃntirityÃdi /
ato mok«asÃdhanavi«ayaiveyaæ cinteti /
tathÃbruvÃïà api kathamanupapannabhëiïa ityato 'syÃrthasyÃprÃmÃïikatvÃdityÃha- kutaÓceti //
*10,287*
%<... kutaÓcaitat prasanne jagadÅÓvare // MAnuv_3,3.151ef //>%
NYùYASUDHù:
j¤Ãnino 'pi karmaïÃæ phalabhogenaiva k«aya ityetatkuta eva pramÃïÃtpratipattavyam /
na kutaÓcit /
ak«ÅïakarmaïÃæ mok«Ãnupapattestatk«ayahetoÓcÃnyasyÃbhÃvÃdatyantasukhadu÷khasaæj¤Ãnameva tatk«ayakÃraïamiti kalpyata ityata Ãha- prasanna iti //
kuta etaditi vartate /
j¤Ãnena prasanno bhagavÃnevÃbhuktaphalÃnyeva karmÃïi vinÃÓayatÅtyanyathaivopapatte÷ kuta etatkalpyata ityÃÓaya÷ /
bhagavÃnapi kathamadattaphalakarmak«ayasye«ya iti na ÓaÇkanÅyam /
tadaiÓvaryasya kvÃpyapratihatatvÃditi bhÃvenoktaæ jagadÅÓvara iti /
sambhÃvitamevaitanna tu pramitam /
tatkathamanyathaivopapattirityata Ãha- bhidyata iti //
%%
NYùYASUDHù:
hdayagranthiravidyà /
parà apyavarà yasmÃtsa parÃvara÷ /
ÃtmanyÃtataguïe jagadÅÓvare /
Ãdyaæ kaÂhaÓrutivacanam /
dvitÅyaæ bhÃgavatavacanam /
Ãdipadena vak«yamÃïÃnÅtihÃsavacanÃni ghyante /
anyathà phalabhogena vineÓvaraprasÃdenaiva karmaïÃæ gaterapagatervinÃÓaniÓcayÃdanyathaivopapattiriti /
*10,288*
nanvatra parameÓvare d«Âe karmÃïi k«Åyanta ityucyate natu darÓaneneti /
to bhogeneti vyÃkhyÃne 'pi na virodha iti cenna /
tathà sati hdayagranthibhedanasaæÓayacchedanayorapyanyasÃdhyatÃsvÅkÃrÃpÃtÃt /
d«Âa evetyevaÓabdavirodhÃcca /
bhogena k«ayasya sarvasÃdhÃraïyÃddarÓanaviÓe«aïasya vaiyarthyÃcca /
*10,288f.*
aj¤o na sarvÃïi karmÃïi bhogena k«eptuæ k«amate /
bahutaratvÃdvi«amavipÃkasamayatvÃcca /
j¤ÃnÅ tu samÃdhisÃmarthyÃtkÃyavyÆhaæ nirmÃya sarvÃïi samÃhtya phalabhogena vinÃÓayatÅtyato viÓe«aïopapattiriti cetkuta e«Ã kalpanà /
uktÃrthÃpattyaiveti cenna /
asmadudÃhtavacanÃnÃmanyathÃvyÃkhyÃnasthitÃvarthÃpattisthiti÷ /
tatsthitau ca vacanÃnÃmanyathÃvyÃkhyÃnasthitiriti parasparÃÓrayÃpatte÷ /
vacanÃnÃmanyathÃvyÃkhyÃnanirÃse satyarthÃpattinirÃsastannirÃse (satyanya)nÃnyathÃvyÃkhyÃnanirÃsa iti bhavatÃmapi parasparÃÓrayÃpattiriti cenna /
avadhÃraïÃdinà niravakÃÓasyoktatvÃt /
"bhinatti karmasaÇghÃtaæ prasanno bhagavÃnhari÷' ityÃdÅnÃmatyantÃnavakÃÓÃnÃmanyatrodÃhtatvÃcca /
ata eva"nÃbhuktaæ k«Åyate karma kalpakoÂiÓatairapi' ityÃdisÃmÃnyavacanamaj¤Ãnivi«ayam /
j¤ÃninÃmapi prÃrabdhakarmavi«ayam /
"Ãtmano vai ÓarÅrÃïi bahÆni manujÃdhipa /
prÃpya yogabalaæ kuryÃttaiÓca sarvÃæ mahÅæ caret /
bhu¤jÅta vi«ayankaiÓcitkaiÓcidugraæ tapaÓcaret /
saæharecca punastÃni sÆryastejogaïÃniva' ityÃdikaæ j¤ÃninÃæ prÃrabdhakarmavi«ayam /
viÓe«avacanabalena prÃrabdhakarmavinÃÓasya vak«yamÃïatvÃt /
ata eva"j¤ÃnÃdevÃÓe«akamark«aye tadaiva mukti÷ syÃt /
nacaivam /
jÅvanmuktÃnÃmupÃlabdhe÷' ityanavakÃÓaæ codyam /
*10,291*
vimataæ karma phalabhogavinÃÓyaæ karmatvÃtsampratipannakarmavadityanumÃnaæ tu ktaprÃyaÓcittakarmaïyanaikÃntikam /
prÃyaÓcittaæ na karmak«ayaheturityetaduttaratra nirÃkari«yÃma÷ /
aktaprÃyaÓcittakarmatvaæ heturiti cetkimidaæ prÃyaÓcittaæ nÃma /
pÃpanivttyarthatvena vihito vrataviÓe«a iti cet /
tarhi mahÃnubhÃvÃnÃmanugrahÃdinà vina«Âe karmaïi vyabhicÃra÷ /
pÃpanivttihetumÃtraæ prÃyaÓcittaæ vivak«itamiti cenna /
tathÃpi mahadavaj¤Ãdinà vina«Âe puïye vyabhicÃra÷ /
k«ayahetvantararahitakarmatvaæ heturiti cet /
tatkiæ vidhireva hetutvaæ gamayati /
tathà sati samÃdherapi kÃyavyÆhanirmÃïÃdau hetutvaæ na syÃt /
ÃrthavÃdikaæ phalamaviruddhaæ svÅkriyata iti cet /
samaæ prakte 'pi /
na hyatra kaÓcidvirodho 'stÅtyuktam /
alaukikatvaæ tÆbhayatrÃpi samÃnam /
*10,293*
ki¤cÃsminmate na kadÃpi karmak«aya÷ /
bhogakÃle 'pi puna÷ karaïÃt /
na karotÅti cÃsambhÃvitam /
"nahi kaÓcitk«aïamapi' ityuktatvÃt /
kriyamÃïÃpi pravttirnÃd«ÂajananÅti cenna /
ÓrutismtivirodhÃt /
j¤ÃninÃæ j¤ÃnasÃmarthyÃttathetyanyavi«ayaæ ÓrutyÃdikam /
"tadyathà pu«karapalÃÓe',"brahmÃïyÃdhÃya karmÃïi' ityÃdiÓrutismtibalÃditthaæ kalpyata iti cet /
prÃktanakarmasvapyayaæ prakÃra÷ kuto nÃbhyupagamyate /
rÃgadve«ayorabhÃvÃnna pravttirad«ÂakÃraïam /
yathoktam /
"na pravtti÷ pratibandhÃya hÅnakleÓasya' iti /
maivam /
prÃmÃdikabrahmahananÃdÅnÃmadharmahetutvÃbhÃvaprasaÇga ityalam /
*10,294*
pÃÓupatÃdyuktaæ mok«asÃdhanaæ nirÃkaroti- naceti //
%%
*10,295*
NYùYASUDHù:
pÃÓupataÓabdena caturvidhà api ghyante /
Ãdipadena skÃndasaurÃdaya÷ /
dvitÅyenÃdipadena skÃndÃdaya÷ /
anugrahÃnmok«o bhavatÅti Óe«a÷ /
nanu ca pÃÓupatÃdyukteti tÃvannÃnugrahasya viÓe«aïam /
asÃmarthyena samÃsÃnupapatte÷ /
tathà sati pÃÓupatÃdyuktÃditi syÃt /
ata eva na mok«asya viÓe«aïam /
tathà sati pÃÓupatÃdyukta iti bhavet /
ÓivÃdiviÓe«aïatve tu vaiyarthyamiti /
ucyate /
astu tÃvadanugrahaviÓe«aïam /
tatra ÓivÃdÅnÃmanugraha iti samÃsa eva /
«a«Âhayà ÃkroÓa iti «a«Âhayà aluk /
"j¤Ãtvà Óivaæ ÓÃntimatyantameti' ityÃdiÓrutivirodhaparihÃraÓca tatprayojanam /
ya÷ saæsÃradharmairÅ«adapyasp«Âa÷ paramaÓivastatprasÃdÃnmuktiri«yata eva /
yastvaj¤ÃnÃdyupetastathà pramitastadanugrahÃnmok«o netyucyata iti /
"mok«o j¤Ãnaæ ca kramaÓo muktigo bheda eva ca /
uttare«Ãæ prasÃdena nÅcÃnÃæ nÃnyathà bhavet' ityÃdivÃkyavirodhaparihÃrÃya pÃÓupatÃdyuktetyanugraho viÓe«ita÷ /
aÇgÅkriyata eva ÓivÃdyanugraho bhagavatprasÃdasÃdhanabhÆto mok«ahetu÷ /
natu pÃÓupatÃdyukta÷ svatantrasÃdhanabhÆta iti /
yadvà pÃÓupatÃdyuktetyapi bhinnaæ padam /
supÃæ sulugiti pa¤camyà luk /
yadvà prathamÃyà luk /
mok«asya cedaæ viÓe«aïam /
tatra vÃdinirdeÓaprayojanaæ vaktameva /
yadvÃstu yathÃÓrutaæ ÓivÃdÅnÃmeva /
ye ÓivÃdaya÷ pÃÓupatÃdibhi÷ svÃtantryeïopÃsyà uktÃste«Ãæ (ya)tathopÃsitÃnÃmanugraha eva nÃsti pratyuta ko«a eva /
ato 'nugrahÃnmok«o dÆranirasta iti bhÃva÷ /
*10,298*
kuta÷ ÓivÃdÅnÃmanugrahÃnmok«o netyata Ãha- nÃnya iti //
%%
NYùYASUDHù:
tamevamiti Órutau sahasraÓÅr«Ã puru«a iti prakatapuru«aj¤Ãnato 'nyani«edhenÃmtatvamuktaæ hi yasmÃttasmÃtpuru«ottamÃnugraha eva j¤Ãnenerito mok«aheturna ÓivÃdyanugraha iti /
nanu puru«asÆkte paÓupuru«a eva pratipÃdyate na vi«ïustatkathaæ vi«ïuj¤Ãnasya mok«asÃdhanatve mantro 'yamudÃhta÷ /
paÓupuru«aj¤Ãnamapi paÓupateranugrahe paramopayogÅti mok«asÃdhanamucyate /
nÃnya iti ca na viruddham /
sÃdhanavatsÃdhanasÃdhanasya parityÃge 'pi phalÃnudayÃditi cet /
kimetatpuru«aÓabdasya vi«ïau ÓaktyabhÃvÃtkalpane /
tÃtparyaj¤ÃpakÃbhÃvÃdvà /
bÃdhakasadbhÃvÃdvà /
nÃdya÷ /
nÃrÃyaïÃnuvÃke puru«aÓabdasya harau prayogÃdityÃha- sarva iti //
%%
NYùYASUDHù:
na kevalaæ puru«aj¤Ãnato 'mtatmuktam /
kintu puru«aÓabdaÓca harau prayukta÷ /
vidyuta÷ puru«Ãdityukto 'pi paÓupuru«a eva kinna syÃdityata uktamabdhiÓaya iti ambhasya pÃre, yamanta÷samudre ityasminpuru«e 'bdhiÓayatvasya ÓravaïÃt /
mahodadhiÓayontaka ityÃdinà tasya vi«ïuliÇgatvÃvagamÃt /
*10,299*
itaÓcÃyaæ nÃrÃyaïo na paÓupatirityÃha- na tasyeti //
%%
*10,299f.*
NYùYASUDHù:
tasya puru«asya /
ÅÓe Å«ye vyatyayo bahulamiti vacanÃt /
adhÅgarthadaye«Ãæ karmaïÅti «a«ÂhÅ /
mahaditi yaÓaÓceti tasya puru«asya nÃma /
Órutau nÃrÃyaïÃnuvÃke na tasyeti vÃkyena tasya puru«asyÃdhipati÷ svayaæ mukhata eva prati«iddha÷ /
paramaÓcÃsÃvaÓceti paramÃstaæ paramÃm /
liÇgavyatyayena paramamiti và /
viÓvaæ pÆrïam /
nÃrÃyaïÃnuvÃka eva viÓvata iti Órutau tasya puru«asya sarvÃdhikatvoktyà saso 'pi vinivÃrita÷ /
nahi sarvÃdhikasya samo yujyate /
*10,301*
tata÷ kimityata Ãha- sameti //
%%
NYùYASUDHù:
samÃdhikasyeti dvandvaikyavadbhÃva÷ /
asau nÃrÃyaïÃnuvÃkokta÷ /
upa samÅpe cÃro yasyÃsau pradhÃnasyopasarjanabhÆta upacÃrapumÃn paÓupuru«o netyartha÷ /
nÃrÃyaïanÃmÃdinà harirevÃyamiti Ói«yaireva j¤Ãtuæ Óakyata iti noktam /
*10,302f.*
adhipatirÃhityasarvÃdhikatvayostato 'vagatasya samÃdhikarÃhityasya ca paÓÃvanupapatterna tadvi«ayo 'yaæ puru«aÓabda÷ /
kintu nÃrÃyaïÃdinÃmnÃbdhiÓayatvÃdiliÇgena ca vi«ïuvi«aya evetyastu /
na tÃvatà puru«aÓabdasya vi«ïau vÃcakatvaÓakti÷ siddhayati /
prayogasyÃmukhyayà vttyÃpyupapatterityata Ãha- sameti // asau vi«ïurupacÃreïa puru«aÓabdavi«ayo na bhavati kintu mukhyavttyaiva /
kuta÷ /
mukhyÃsambhave hyupacÃra÷ kalpyate /
puru«aÓabdasya mukhyÃrtha÷ pÆrïatvam /
tacca vi«ïoreva samÃdhikarÃhityÃdyujyata iti /
*10,303*
astvevaæ puru«aÓabdasya vi«ïau vÃcakatvaÓaktistathÃpi puru«asÆkte j¤ÃpakÃbhÃvÃttatparatvaæ nÃstÅti dvitÅyaæ nirÃkaroti- puru«a eveti //
%%
*10,304*
NYùYASUDHù:
yadbhÆtaæ yacca bhavyaæ yacca bhavadamuktaæ viÓvamidaæ sarvaæ puru«a eva /
puru«ÃdhÅnameva /
yata evamannenÃnnamadanÅyamamuktavargamatirohati atikrÃmati /
amuktÃdhipatirita yÃvat /
tasmÃdamtatvasyota bhÃvabhavitrorabhedÃnmuktavargasyÃpÅÓÃna÷ /
saæsÃre svÃdhÅnaæ jagadyadi muktau svÃdhÅnatvaæ jagadyadi muktau svÃdhÅnatvaæ jahyÃttadà prek«ÃvÃnna mocayet /
ato muktÃvapi tadadhÅnameveti sà Óruti÷ puru«asÆktamantrastasya muktÃmuktapareÓatvamÃha /
tacca muktÃnÃæ paramà gatirityÃdinà vi«ïorevÃvagataæ paÓostvasambhÃvitamevetyata÷ puru«asÆktaæ vi«ïuparameveti j¤Ãyate /
nanu ca puru«a evedaæ sarvamiti puru«asyÃtra sar(vatvar)vÃtmakatvamevoditam /
tatkathaæ muktÃmuktapareÓatvamÃha Órutiriti tatrÃha- amteti //
%%
NYùYASUDHù:
ÅÓÃneti bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷ /
uttarÃrdhe mukteÓÃnatvasyoktatvÃtpÆrvÃrdhe 'muktasya sarvasyeÓÃnataivodità j¤Ãtavyà /
natu sarvatvam /
nahi ko 'pi vÃdÅ muktau bhedamamuktÃvabhedamaÇgÅkaroti /
nÃpi yujyate /
abhinnasya paÓcÃdbhedÃdarÓanÃt /
*10,305*
hetvantaramÃha- yadÅti //
%%
NYùYASUDHù:
pÆrvÃrdhe yadi puru«asya sarvatvamuditaæ syÃttattarhyuttarÃrdhe 'mtatvasyoteÓÃna ityutaÓabdo vthà syÃt /
tatkathamityata Ãha- utaÓabda iti //
%%
NYùYASUDHù:
uttarÃrdhastha utaÓabdo yasmÃdÅÓatvasya samuccayaæ vadet /
arthÃntarasyÃsambhavÃt /
naca dvayorÅÓatvayoranuktau tatsamuccayokteravakÃÓo 'sti /
tasmÃdutaÓabdo vthaiveti /
yuktyantaramÃha- puru«eïaiveti //
%%
NYùYASUDHù:
puru«a evedaæ sarvamiti puru«eïaivedaæ sarvaæ vyÃptamÃtïÃdÃkarÅ«Ãtsarvaæ bhagavÃniti mithyÃd«Âireveti ÓÃkhÃntarabrÃhmaïaæ ca taæ mantraæ prati pravttaæ tasya mantrasya vyÃkhyÃnarÆpamevÃha ataÓca na sarvatvamartha÷ /
vyÃptaæ vaÓÅktam /
etena dharma(rmi)samuccayÃrtha utaÓabda ityapi parÃstam /
*10,306*
itaÓca sarveÓatvameva pÆrvÃrdhÃrtho natu sarvatvamityÃha- etÃvÃniti //
%%
NYùYASUDHù:
iti vacanÃditi Óe«a÷ /
asya puru«asyaitÃvÃnmahimà ya÷ pÆrvavÃkyokta ityuttaravÃkyabalÃt tat puru«a evedamityetatpuru«asya mahimno vÃcakaæ vaca iti tÃvajj¤Ãyate /
tataÓca mahimapratipÃdakaæ yathà syÃttathà vyÃkhyeyam /
na ca sarvÃtmatvaæ mahimà /
apaka«arhetutvÃt /
kintu sarvÃdhipatyameva /
naca tadatirikta(ktaæ)mahimno vacanam /
saÇkoce kÃraïÃbhÃvÃt /
*10,307*
ito 'pyetadevamityÃha- so 'mtasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
iti bhÃgavatavacanÃditi Óe«a÷ /
anÆdya yadannenÃtirohatÅti vacanena hetutayeti Óe«a÷ /
vidhatte Óruti÷ /
ayamartha÷ /
uttarÃrdhe tÃvadamuktÃdhipatyaæ hetutvenopÃdÃya muktÃdhipatyaæ prati jÃnÅte Órutiriti j¤Ãyate /
puru«asÆktavyÃkhyÃnaprasaÇge so 'mtasyeti bhÃgavatavacanenottarÃrdhasya tathaiva vyÃkhyÃtatvÃt /
ata eva"annena divyabhogena yadatirohatyadhirohatyedhate tasyÃmtatvasya devatvasyeÓÃna÷' iti vyÃkhyÃnamayuktam /
bhÃvabhavitrorekatvÃbhiprÃyeïÃmtatvasyetyetadamtasyeti hi vyÃkhyÃtam /
devavyÃvttyarthameva cÃbhayasyetyuktam /
anneneti ttÅyà ca dvitÅyÃrthetyabhihitam /
annaæ ca na prasiddhamiti martyamityuditam /
so 'yamuttarÃrdhÃrtha÷ pÆrvÃrdhasyÃsmadvayÃkhyÃna eva yujyate /
pÆrvÃrdhe 'muktÃdhipatyaæ vihitam /
uttarÃrdhe tatpÆrvÃrdhoktamamuktÃdhipatyaæ hetutvenÃnÆdya puru«asya muktigeÓatÃæ vidhatte Órutiriti /
parakÅyavyÃkhyÃne tu parasparavyÃghÃtenÃnupapanna eveti /
*10,308*
etena"puru«aÓabdasya vi«ïuvi«ayatve sarvÃtmakatvaæ bÃdhakam /
nahi vi«ïo÷ sarvÃtmakatvaæ bhavadbhirapyabhyupagamyate /
paÓostu dehayogavaÓÃdbhÆtatvÃdikaæ yujyate' iti ttÅyapak«o 'pi nirasta÷ /
upasaæharati- ata iti //
*10,309*
%%
NYùYASUDHù:
parij¤ÃnÃtparij¤ÃnoditÃtprasÃdÃt /
anyata÷ ÓivÃdÅnÃmanugrahÃt /
pÃÓupatà api j¤Ãnino bhogenaiva karmak«ayamÃcak«ate /
tadapyanupapannamityÃha- tadyatheti //
"tadyathe«ÅkÃtÆlamagnau protaæ padÆyetaivaæ haivÃsya sarve pÃpmana÷ pradÆyante' iti Órute÷ /
"i«yake«Å kÃmÃlÃnÃæ citatÆlabhÃri«u' iti hrasvatà ÓrutitvÃnna bhavati /
protaæ pravi«yam /
pradÆyeta paritaptaæ bhavedbhasmÅbhavet /
iti tannidarÓanaæ yathà /
asya j¤Ãnina÷ /
pradÆyante vinaÓyantÅtyathar÷ /
caÓabda÷ pÆrvodÃhtavÃkyasamuccayÃrtha÷ /
tata eva vi«ïuparij¤ÃnÃdeva /
*10,310*
nanvasyÃæ Órutau j¤Ãnina÷ karmaïÃæ paritÃpa÷ ÓrÆyate natu j¤Ãnena vinÃÓa iti vivak«ito 'rtha ityato bhagavadvÃkyasamÃkhyÃmÃha- yatheti //
%%
NYùYASUDHù:
yadyapyatra j¤Ãnasya kÃraïatvaæ sphuÂaæ pratÅyate /
tathÃpi karmaïÃæ bhasmasÃtkaraïaæ nÃma mukhyÃsambhavÃtkiæ kalpanÅyamiti na j¤Ãyate 'tovÃkyÃntaraæ paÂhati- sarveti //
%%
NYùYASUDHù:
dharmÃnavai«ïavÃnkÃmyÃrthÃæÓca /
ÓaraïaprÃptiÓca"sarvottamatvavij¤ÃnapÆrvam' ityÃdinÃnyatra bhagavatpÃdaireva vyÃkhyÃtà /
tata÷ prasanno 'ham /
mà Óuca÷ /
na Óoci«yasi mukto bhavi«yasi /
Ãdipadena"gatasaÇgasya muktasya' ityÃde÷ saÇgraha÷ bhagavadvÃkyaiÓceti sambandha÷ /
tadyatheti ÓruteruktÃrtha÷ bhagavadvÃkyairavasÅyata iti và /
*10,311*
bhÃÂÂÃnÃæ mok«asÃdhanamanuvadati- nityeti //
%%
*10,312*
NYùYASUDHù:
nityaæ nÃma yadakaraïe pratyavÃyo, brÃhmaïyÃdikameva ca nimittamupÃdÃya vihitaæ taducyate /
yathà sandhyÃvandanÃdi /
naimittikaæ nÃma yadakaraïe pratyavÃya÷ pitmaraïÃdyÃgantukaæ ca nimittamupÃdÃya vihitaæ taducyate /
yathà pitÓrÃddhÃdi /
anyatkÃmyaæ ni«iddhaæ ca /
tatra yatkÃraïe phalamakaraïe na pratyavÃya÷ /
kÃmÃnanimittaæ tatkÃmyÃt /
yathà jyoti«yomÃdi /
prati«iddhaæ ni«iddham /
yathà brahmahatyÃdi /
upÃttaæ ca karma bhogena k«apayanniti caÓabdÃrtha÷ /
ayamÃÓaya÷ /
sukhadu÷khatatkÃraïarÆpo hi saæsÃra÷ /
sa ca karmanimitta eva /
nityanaimittikayorakaraïe tvadharmapravacayena du÷khatatsÃdhanÃvÃptirasya bhavati /
ni«iddhakaraïe 'pi tathà /
kÃmyakaraïe tu dharmotpÃdanena sukhatatsÃdhanÃvÃptirjÃyate /
mumuk«ustu nityaæ naimittikaæ ca nityameva karoti /
parityajati ca ni«iddhamiti na duritopacaya; /
kÃmyamapi parityajatÅti na dharmopacaya÷ /
evamanÃgatayordharmÃdharmayoranutpÃde prÃgupÃttau ca bhogena k«apayannirbÅjÃyÃ÷ saæstermucyata iti /
yathoktam /
"mok«ÃrthÅ na pravarteta tatra kÃmyani«iddhayo÷ /
nityanaimittike kuryÃtpratyavÃya javÃæsayÃ' iti /
naca pa¤camÅ karmavidhÃsti /
yatkaraïe 'karaïe và dharmÃdharmodaya÷ syÃditi /
*10,314*
nirÃkaroti- etadapÅti //
%<... etadapyetena nirÃktam /
vidyaivetÅmamevÃrthaæ svayamevÃha vedarÃÂ // MAnuv_3,3.166d-f //>%
NYùYASUDHù:
etena nÃnya÷ panthà iti Órautena bhagavajj¤Ãnavyatiriktamok«asÃdhanani«edhena /
api ca nityanaimittikakarmaïÃæ niyamena samyaganu«ÂhÃnaæ tÃvadaÓakyameva /
"caranti devà vihitaæ samastamardhameva munayo daÓÃæÓato manu«yÃ÷' ityÃdiÓrute÷ /
nÃpi ni«iddhÃkaraïaæ sambhÃvitam /
prÃmÃdikÃnÃæ mÃnasavÃcikakÃyikÃnÃmaparihÃryatvÃt /
prÃyaÓcittÃttatk«aya iti cenna /
prÃyaÓcittasyÃpi samyaganu«ÂhÃtumaÓakyatvÃt /
pÆrvopÃrjitakarmaïÃæ bhogena k«ayastvatyantÃsambhÃvita eva /
anantatvÃdityalam /
nanvetatsarvaæ sÆtrÃnuktaæ kasmÃdvarïyata ityata Ãha- vidyaiveti //
%%
*10,314f.*
NYùYASUDHù:
vidyaiva tu nirdhÃraïÃditi sÆtreïa /
svayameva na tvarthata÷ /
"vÃjasaneyino 'dhÅyate /
«aÂtriæÓatsahasrÃïyapaÓyadÃtmano 'gnÅnarkÃnmanomayÃnmanaÓcita÷' ityÃdi /
tatra saæÓaya÷ /
kimete 'gnaya÷ kriyÃnupraveÓinastacche«abhÆtà uta svatantrÃ÷ kevalavidyÃtmakà iti /
kriyÃmayasyÃgne÷ prakaraïÃttadvi«aya evÃyamupadeÓa iti prÃpte 'bhidhÅyate /
vidyÃtmakà evaite 'gnayo na kriyÃÓe«abhÆtÃ÷ /
te haite vidyÃcita eveti nirdhÃraïÃt /
iti pare«Ãæ vyÃkhyÃnamasadeveti bhÃvenoktamimamevÃrthamiti /
viphalatvÃdasyÃÓcintÃyÃ÷ /
pak«advaye 'pyabhyudaya eva hyasya prayojanam /
yastu nityÃnityavastuvivekavächamadamÃdisampanna÷ sarvabhogavairÃgyopeto mumuk«urathaÓabdenottaramÅmÃæsÃyÃmadhikÃrÅ sÆcita÷ sa kathametÃsu phalgucintÃsu pravartata iti /
*10,316*
evaæ sÆtraktà pÆrvapak«itÃni matÃni nirÃktyedÃnÅæ ye sÆtrÃïÃæ vttikÃrà anyathà bhëante te«Ãæ matÃni nirÃkurvÃïa÷ samuccayaniyamavÃdinÃæ mataæ tÃvadapÃkaroti- vineti //
%%
*10,316f.*
NYùYASUDHù:
saæsÃranivttimÃtraæ kevalena j¤Ãnena bhavati /
Ãnandavddhistu kamarsÃpek«eïaiva j¤Ãneneti bhagavata÷ panthÃ÷ /
yadvak«yati sahakÃritvena ceti /
ato j¤ÃnakarmabhyÃæ mok«a ityanuktvà karma vinà kevalaj¤Ãnena na mok«a÷ kintu karmasahitenetyuktam /
ityetadapi mataæ saiva sÆtraghÅtaiva nÃnya÷ panthà iti Óruti÷ spa«Âaæ nivÃrayati /
tamevaæ viditveti j¤ÃnamÃtrasya mok«asÃdhanatvamuktvà punarnÃnya÷ panthà itrata vacanÃdÃdaro 'vagamyate /
naca samuccayaniyame kimapi pramÃïamasti /
andhantama÷ praviÓantÅtyÃdÅnÃmanyÃrthatvÃt /
"yathÃnnaæ madhusaæyuktaæ madhu cÃnnena saæyutam /
evaæ tapaÓca vidyà ca saæyukte bhe«ajaæ mahad' ityÃdÅnÃæ parok«aj¤Ãnavi«ayatvÃt /
aparok«aj¤Ãnavi«ayatve 'pyÃnandavddhayarthatvÃt /
*10,319*
mÃyÃvÃdino vadanti /
dvividho mok«a÷ parÃparabhedÃt /
tatrÃparo vaikuïÂhasatyalokÃdiprÃptilak«aïa÷ /
parastvavidyÃstamaye satyadvaitabrahmÃvasthÃnarÆpa÷ /
pratÅkÃdivi«ayamanyathopÃsanamaparasya sÃdhanam /
parasya tvekatvaj¤Ãnamiti /
tatrÃnyathopÃsanasya vaikuïÂhÃdiprÃptisÃdhanatvaæ tÃvadapÃkaroti- anyatheti //
%%
NYùYASUDHù:
evaæ yathÃsthitenaiva prakÃreïa na tvanyatheti vadantÅ ÓrutiranyathopÃsanamapi puru«ÃrthasÃdhanaæ nivÃrayati /
na kevalaæ paramapuru«aj¤Ãnavyatiriktapak«Ãn /
tamityanena yathÃrthaj¤Ãnaæ labdhameva /
saprakÃrasya praktasya parÃmarÓopapattÃvekadeÓavi«ayatvakalpanÃnupapatte÷ /
tathÃpi yadevamiti vadati tadÃ'darasÆcanÃrthamiti /
paramamok«avi«ayeyaæ Órutirastu /
aparastu puru«Ãrtho 'nyathopÃsanena bhavi«yatÅtyata Ãha- neti //
%<... na pratÅka iti prabhu÷ // MAnuv_3,3.168d //>%
NYùYASUDHù:
"na pratÅke na hi sa÷' iti sÆtrakÃro 'nyathopÃsanasya sarvathÃpyakartavyatvaæ vak«yati /
ato na tatpuru«ÃrthaleÓahetu÷ /
*10,320*
sÆtrasyÃrthÃntaraæ vak«yÃmÅti vadantaæ prati ÓrutivirodhamÃha- andhamiti //
%%
NYùYASUDHù:
puru«ÃtharsÃdhanamiti Óe«a÷ /
Órutistvanyatra smtisammatipradarÓanena vyÃkhyÃtà /
*10,321*
idÃnÅmekatvaj¤Ãnasya paramok«asÃdhanatvaæ nirÃkaroti- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
co 'vadhÃraïe /
ekatvavij¤ÃnÃdapi puru«a÷ saæsÃrÃnna mucyate /
kuta÷ /
uktanyÃyena"tamevaæ vidvÃn' itrata sahasraÓirastvÃdimahÃmahimopetasya bhagavato j¤ÃnamamtatvasÃdhanamabhidhÃya"nÃnya÷ panthÃ÷' iti sÃdhanÃntarÃbhÃvasyoktatvÃt /
"puru«a evedaæ sarvam' ityuktamekatvamevaæÓabdena parÃmÓyata iti cenna /
uktanyÃyena tasya vÃkyasyaikatvavi«ayatÃyà abhÃvÃt /
"tadyo yo devÃnÃæ pratyabuddhayate' ityÃdiÓrutayastu tadguïasÃratvÃdityuktanyÃyena naikyaj¤Ãnasya mok«asÃdhanatÃæ vadanti /
ki¤caikyaj¤ÃnamanyathÃj¤Ãnamiti pthagupadeÓÃdityuktanyÃyena siddham /
mithyÃj¤Ãnaæ cÃnarthasÃdhanamityuktam /
*10,322*
api cÃdvaitaj¤Ãnasya na tÃvadyÃgÃdivadrÃjasevÃdivadvà mok«asÃdhanatvam /
kintu avidyÃvirodhitvena /
virodhinÃdvaitasÃk«ÃtkÃreïÃvidyÃyÃæ nivttÃyÃæ tadupÃdÃnako bandha÷ svayameva nivartata iti /
tathÃca sÃk«ÃtktÃdvaitÃnÃmuttarak«aïa eva dehÃdidvaitadarÓanÃbhÃva÷ prÃpnoti /
aÇgÅkriyate ca jÅvanmukti÷ /
j¤ÃnenÃvidyÃyÃæ nivttÃyÃmapi tatsaæskÃreïa dvaitadarÓanÃnuvttirbhavatÅti cenna /
saæskÃrasyÃvidyÃkÃryatve 'vasthÃnÃnupapatte÷ /
na hyupÃdÃne nivtte kÃryamavasthitaæ d«Âam /
anyathà satyatvaprasaÇga÷ /
j¤Ãnodaye 'pyanivttasya tasya nivartakÃntarÃbhÃvÃtsarvadÃ('niv)nuvttau na kadÃpi dvaitadaÓarnanivtti÷ syÃt /
asaÇgasyÃtmano vinaivÃvidyÃsambandhena saæskÃrÃÓrayatvaæ cÃyuktameva /
etena prÃrabdhakarmavaÓÃd dvaitadarÓanÃ('niv)nuvttirityapi nirastam /
j¤Ãnena nivttÃpyavidyà dagdhapaÂanyÃyena ki¤citkÃlamavati«Âhate /
tena dvaitadarÓanÃnuvttirghaÂata iti cenna /
Ãtyantikanivttau kÃraïÃbhÃvena dvaitadarÓanÃnuparamaprasaÇgÃt /
etena avidyÃleÓÃvasthÃnapak«o 'pi pratik«ipta÷ /
leÓaÓca paÂasya tanturivÃvayavo và syÃtpradeÓo và dharmo và /
nÃdya÷ /
akÃryatvÃdavidyÃyÃ÷ /
na dvitÅya÷ /
pradeÓÃnaÇgÅkÃrÃt /
pradeÓino nivttau pradeÓÃvasthÃnÃsambhavÃcca /
na ttÅya÷ /
dhamiïo 'pagame dharmÃnapagamÃnupapatte÷ /
*10,324f.*
atha matam /
saæsÃramÆlakÃraïabhÆtÃvidyà yadyapyekaiva /
tathÃpi tasyÃ÷ santyeva bahava ÃkÃrÃ÷ /
tatraiko bandhasya paramÃrthasatyatvavibhramahetu÷ /
dvitÅyo 'rthakriyÃsamarthavastukalpaka÷ /
ttÅyastvaparok«yapratibhÃsavi«ayÃkÃrakalpaka÷ /
tatrÃdvaitasya satyatvÃdhyavasÃyena samastadvaitasatyatvakalpaka ÃkÃro nivartate /
arthakriyÃsamarthaprapa¤copÃdÃnaæ mÃyÃkÃrastattvasÃk«ÃtkÃreïa vilÅyate /
aparok«apratibhÃsayogyÃrthÃsajanakastu mÃyÃleÓo jÅvanmuktasya nivtta÷ samÃdhyavasthÃyÃæ tirohito 'nyadà dehÃbhÃsajanakÃbhÃsahetutayÃnuvartate /
prÃrabdhakarmaphalopabhogÃvasÃne tu nivartata iti /
tadayuktam /
asyÃ÷ kalpanÃyÃ÷ ni«pramÃïakatvÃt /
indro mÃyÃbhi÷ pururÆpa Åyata iti Órutiratra pramÃïamiti cenna /
atra pÃrameÓvaraÓaktipratipÃdanÃt /
j¤ÃnabÃdhyÃnirvÃcyamÃyÃkÃrapratipÃdanÃpratibhÃsanÃt /
"tasyÃbhidhyÃnÃdyojanÃttattvabhÃvÃd bhÆyaÓcÃnte viÓvamÃyÃnivttiriti ÓvetÃÓvataramantre 'pi bhÆyobhÆyastasminmanaso yojanÃdyo jÃyate tattvabhÃvastattvaj¤Ãnaæ tasmÃduditÃttasya parameÓvarasyÃbhidhyÃnÃdanugrahÃtkarmak«ayÃnte viÓvabandhakamÃyÃnivttirbhavatÅtyucyate na tvanirvÃcyavidyÃkÃrÃïÃæ krameïa nivttirbÃdhalak«aïà /
ki¤ca yo 'pi mÃyÃkÃro 'nuvartata ityucyate tattvaj¤Ãnaæ tasya virodhi na và /
Ãdye kathaæ na nivartate /
dvitÅye j¤Ãnena na nivarteta /
tathÃca satya÷ syÃt /
karmak«aye sati nivartata iti vadatà karmaïÃæ tatkÃraïatvamuktaæ syÃt /
anyathà tannivttau nivtteranupapatte÷ /
*10,327*
atha manyase /
j¤ÃnamevÃvidyaleÓasya nivartakam /
kintu prabalena prÃrabdhakarmaïà pratibaddhaæ na nivartayati /
phalabhogena tu pratibandhake k«Åïe nivartayatÅti /
tadapyayuktam /
nirupÃdÃnakarmÃvasthÃnÃnupapatte÷ /
sa evÃvidyÃleÓa÷ karmopÃdÃnamiti cenna /
karmÃvasthÃne 'vidyÃleÓÃvasthÃnaæ tadavasthÃne ca karmÃvasthÃnamiti parasparÃÓrayatvÃpatte÷ /
utpattyÃdÃvivÃvasthÃne 'pi tasya do«atvÃt /
ki¤cÃsyÃrthasya na ki¤citsphuÂaæ j¤ÃpakÃntaramasti /
tato mà nÃma bhÆdavasthitÃvitaretarÃÓrayatvam /
j¤aptau tu bhavatyeva /
jÅvanmuktyanyathÃnupapattyaivai«o 'rtha÷ kalpyata iti cenna /
paramapuru«Ãnugraheïaiva mok«a ityasya sakalaÓrutÅtihÃsapurÃïÃdisiddhasyÃrthasyÃÇgÅkÃreïaiva sarvasyopapattÃvasyÃ÷ kalpanÃyà anavakÃÓÃditi /
*10,328*
adhikaraïÃrthamupasaæharati- iti sarvamiti //
%%
*10,328f.*
NYùYASUDHù:
nÃstyeva mok«a÷ sattve và sÃdhanÃntarasÃdhya ityetadanupapannam /
kinnÃma ni«kÃmabhagavadarthaÓrutyÃdivihitakarmÃnu«ÂhÃnena ÓuddhÃnta÷karaïasya rÃgÃdido«ak«aye jÃtabhagavadbhakte÷ ÓravaïamanananididhyÃsanÃbhyÃsavata÷ paramabhÃgavatasya bhagavatsÃk«ÃtkÃre jÃte prasanno bhagavÃnaprÃrabdhÃni karmÃïi vinÃÓya bhÃgavatadharmapravttaye j¤Ãninaæ kamapi kÃlaæ vyavasthÃpayaæstadarthaæ prÃrabdhÃni karmÃïyavaÓe«ya tatphalopabhoge sati tÃnyapi vinÃÓya praktibandhÃnmocayatÅti sarvaæ pratij¤Ãya guïaireva natu so 'rodÅdityÃdinà pratÅtairapyaguïairiti samÃne ceti sÆtrakhaï¬asyÃrthamanuvadati /
yuktamiti Óe«a÷ /
svayogyata eva natu yogyatÃtikrameïeti prÃpteÓce(tyÃdisÆ)ti sÆtrÃrthÃnuvÃda÷ /
prayojanaæ cottareïa saÇgatisÆcanamiti /
*10,329*
svayogyata ityuktam /
tÃmeva yogyatÃæ vivïoti- brahmeti //
%%
*10,330*
NYùYASUDHù:
brahmaiveti sambandha÷ /
sarvairvedoditai÷ /
caÓabda÷ kriyÃdravyasamuccayÃthar÷ /
harimupÃsÅteti vartate /
vedoktasamastaguïakriyopetatayÃnantarÆpaæ harimupÃsituæ brahmaiva yogya ityartha÷ /
castvartha÷ /
sarasvatÅ tu kriyÃsÃmÃnyata÷ kriyÃsaÇkocenopÃste /
sakalavedoktaguïopetatayÃnantarÆpaæ harimupÃste /
trivikramatvÃdikriyÃstu nityavikrÃntyÃdi«vantarbhÃvayatÅtyartha÷ /
guïasÃmÃnyata÷ samastarÆpÃïyupÃste /
guïÃnkriyÃæÓca saÇkocayatÅtyartha÷ /
pare ÓakrÃdaya÷ /
dravyÃïi rÆpÃïi guïakriyÃsaÇkocastu siddha eva /
etena"samÃna evaæ cÃbhedÃt' ityadhikaraïatÃtparyamuktaæ bhavati /
vidyaiva tu nirdhÃraïÃdityata÷ pÆrvamevedamadikaraïam /
tatkuto vyatyÃsena vyÃkhyÃnam /
ucyate /
prakaraïaÓuddhau prameyaæ sugrahaæ bhavatÅtyata÷ kramabhaÇga÷ /
tathÃhi /
upÃsanasvarÆpÃniÓcaye na ko 'pi vicÃro 'vakÃÓaæ labhata iti tatsvarÆpamÃdau darÓitam /
tatastasya kartavyatà samarthità /
anantaraæ taditikartavyatÃjij¤ÃsÃyÃæ yogyatÃdivicÃra iti /
// iti vidyÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*10,332*
[======= JNys_3,3.V: yÃvadadhikÃrÃdhikaraïa =======]
// atha yÃvadadhikÃrÃdhikaraïam //
// oæ yÃvadadhikÃramavasthitirÃdhikÃrikÃïÃm oæ //
etadyathà yathetyÃdinà bhëye vyÃkhyÃtam /
tadavispa«Âam /
adhikÃraviÓe«asya kÃraïatvÃnabhidhÃnÃt /
muktÃvityuktyà saæsÃre naivamiti pratÅte÷ /
ÃnandamÃtragrahaïÃdguïÃnantaravyÃvttiprÃpte÷ /
dharmiïÃmanirdeÓÃcca /
ata÷ spa«Âaæ vyÃca«Âe- adhikÃreti //
##
%%
NYùYASUDHù:
adhikÃro yogyatà /
atra sÃmÃnyoktyà muktau saæsÃre ceti gamyate /
tarhi muktÃviti kasmÃduktamityata Ãha- mok«e ceti //
%<... mok«e caiva viÓe«ata÷ // MAnuv_3,3.172d //>%
NYùYASUDHù:
castvartha÷ /
viÓe«atastu mok«a evetyanvaya÷ /
saæsÃre vik«epavaÓÃdyogyatÃnusÃritvaæ ki¤cidvihanyate /
mok«e tadabhÃvÃdyogyatÃnusÃryeva niyamena bhaktyÃdikaæ bhavatÅtyato muktÃvityuktamiti /
evaæ tarhi muktÃnÃæ parasparaæ dve«er«yÃdiprasaÇgena muktatvavirodha÷ syÃdityÃÓaÇkÃparihÃrÃrthaæ sÆtram"ak«aradhiyÃæ tvavirodha÷ sÃmÃnyatadbhÃvÃbhyÃmaupasadavattaduktam' iti /
etadapyaviÓadam /
do«ÃbhÃvasÃmyÃdityatra sÃmyapadaprayojanÃdarÓanÃt /
uttamebhyo 'nye«Ãæ bhÃvÃdityasyotpatteriti pratÅte÷ /
Ói«yavaditi cÃyuktam /
kvacicchi«yasyÃpi gurau dve«ÃdidarÓanÃta /
ato vyÃkhyÃti- neti //
##
*10,333*
%%
NYùYASUDHù:
tÃvatà parasparamasÃmyena dve«ÃdiprasaÇgena muktatvavirodho 'sti /
sÃmyaÓabdasyÃrtha÷ samastaÓa iti /
uttamebhya ityasya vivaraïamÃbhÃsatvÃditi /
tadavarÃïÃæ sarve«Ãæ parÃbhÃsatvÃcceti yojanà /
etadeva vivïvand«ÂÃntaæ vyÃkhyÃti- yata iti //
%%
NYùYASUDHù:
gurau sacchi«yasyevetyartha÷ /
etaccottaratra sphuÂÅkari«yatyÃcÃrya÷ /
*10,324*
cirantanÃstu vttikÃrÃ÷ sÆtradvayamidamanyathà vyÃcak«ate /
vidu«Ãæ kiæ j¤ÃnodayÃnantarameva mukti÷ kiævà neti saæÓaye pÆrvasminpak«e satÅdamucyate /
ÃdhikÃrikÃïÃæ parameÓvaradattÃdhikÃre vartamÃnÃnÃæ vidu«Ãmapi devÃdÅnÃæ yÃvadadhikÃraæ saæsÃre 'vasthiti÷ /
na tadaiva mukti÷ /
tathà ÓrutyÃdi«u darÓanÃt /
satyÃmapi sÃdhanasampattau yadi na mok«astadà na te«Ãæ kadÃpi mok«a÷ syÃdityÃÓaÇkÃparihÃrÃya dvitÅyaæ sÆtram /
brahmavidÃæ na mok«ÃbhÃvarÆpo virodha÷ /
kuta÷ /
sÃmÃnyatadbhÃvÃbhyÃæ sÃmÃnyaviÓe«abhÃvÃbhyÃm /
yadyapi k«Åyante cÃsya karmÃïÅti sÃmÃnyata÷ sarvakarmaïÃæ j¤Ãnena k«ayo 'bhihitastathÃpi tasya tÃvadeva ciramiti viÓe«avacanÃtprÃrabdhakarmaïÃmavaÓe«o gamyate /
etaduktaæ bhavati /
aprÃrabdhÃni karmÃïi nivartante /
prÃrabdhasya tu bhogenaiva k«aya÷ /
atastatphalabhÆte 'dhikÃre sthitvà tatk«aye pravrajyanta iti /
mÃyÃvÃdinastu prathamasÆtrasyaivÃyaæ samasto 'rtha iti varïayanto 'k«aradhiyÃmityetadadhikaraïÃntaraæ vyÃcak«ate /
JOSHI-26
*10,336*
trÃdyaæ mataæ nirÃkaroti- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
saæsÃrÃvasthÃnasya kÃleyattà kÃlamaryÃdà prÃrabdhakarmaphalabhogÃvasÃnarÆpà sà parà uddeÓyà pratipÃdyà yayoste tathokte /
kuto netyata Ãha- hÅti //
%<... hyÃrabdhamÃtrasya bhogenaiva k«ayo dhruva÷ // MAnuv_3,3.175cd //
anÃrabdhakÃrye bhogena tvitare iti codita÷ // MAnuv_3,3.176ab //>%
NYùYASUDHù:
yasmÃdanÃrabdhasya j¤Ãnenaiva k«aya ÃrabdhamÃtrasya bhogenaiva k«ayo dhruva itye«o 'tha"anÃrabdhakÃrye eva tu pÆrve tadavadhe÷' iti sÆtreïa,"bhogena tvitare k«apayitvÃtha sampatsyate' iti ca sÆtreïodita÷ /
tasmÃnneti sambandha÷ /
evamuditatve 'pi kuto netyÃÓaÇkÃæ pariharannapavyÃkhyÃnirÃsasya prayojanamÃha- paunaruktyeneti //
%%
NYùYASUDHù:
etena mÃyÃvÃdinÃmapi (vyÃkhyÃnaæ) mataæ nirastam /
tÃtparyabhedÃtprapa¤canabhÃvÃdvà na paunaruktyamiti cet /
syÃdevam /
yadyasaÇkÅrïaæ vyÃkhyÃnÃntaraæ na syÃt /
tadidamuktam- iti niÓcaya iti //
// iti yÃvadadhikarÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*10,340*
[======= JNys_3,3.VI: iyadÃmananÃdhikaraïa =======]
// atha iyadÃmananÃdhikaraïam //
// oæ iyadÃmananÃt oæ //
ye«Ãæ j¤ÃnayogyÃnÃmidaæ muktisaæsÃrayostÃratamyaæ samarthitam /
te chandogÃnÃmupani«adi nÃmavÃgÃdikrameïa prÃïÃntà uktÃ÷ /
tatra kiæ prÃïa evÃdhikÃritÃratamyasyÃvadhi÷ utÃdhiko 'pyastÅti saæÓaye satÅyadeva devatÃtÃratamyamiti siddhÃntitam /
tatra na j¤Ãyate kÃstà nÃmÃdyà devatà iti /
kathaæ ca pa¤cadaÓaiva adhikÃnÃmapi bhÃvÃdityÃÓaÇkÃnirÃsÃrthaæ bhatsaæhitÃvacanameva paÂhati- u«Ã iti //
##
%%
NYùYASUDHù:
u«Ã aÓvinorbhÃryà /
svÃhÃgnerbhÃryà /
parjanyo mitraÓcÃdityau /
pravaho marut /
aniruddha÷ kÃmasuta÷ /
ete muktigà saæsÃragÃÓca sarvairguïairuktamevottarata eva vartanta ityartha÷ /
*10,340*
adhikasadbhÃvaÓaÇkÃnirÃsÃyaite«Ãæ samÃnantarÃvasthitÃæÓcÃha- sÆryetyÃdinà //
*10,341*
%%
NYùYASUDHù:
tatheti Óe«a÷ /
sÆryadharmau somasamÃnau /
manvÃdaya÷ pa¤cÃniruddhasamÃnÃ÷ /
manuratra svÃyambhuvo vivak«ita÷ /
tÃrà bhaspatibhÃryà /
castvartha÷ /
mitreïa tulyaæ vartata iti mitravat /
ÓatarÆpà svÃyambhuvasya patnÅ somavat /
sÆryadharmÃvityatraiveyaæ vaktavyà /
satyam /
patÅnÃmuktau idÃnÅmÃsÃæ prastutatvÃtpthagukti÷ /
prasÆtirdak«apatnÅ vahnivat /
virìaniruddhabhÃryà parjanyavat /
varuïasyeyaæ vÃruïÅ /
puæyoge tu varuïÃnÅti syÃt /
indravaruïeti smaraïÃt /
saæj¤Ã sÆryabhÃryà /
rohiïÅ somabhÃryà /
dharmasyeyaæ dharmÅ /
vÃruïÅ saæj¤Ã rohiïÅ dhÃrmÅ ca tathaiva parjanyavadeva /
pravahasyeyaæ pravÃhÅ tu mitravadeva prakÅrtità /
aÓvinau vighnapavittapau mitraparjanyamadhyasthÃviti pratyekaæ sambandha÷ /
ete catvÃra÷ parasparaæ samà mitrÃdadhamÃ÷ /
parjanyÃduttamà ityathar÷ /
bhguragnisama iti vak«yamÃïasyÃpavÃda÷ /
brahmaputrà marÅcyÃdyà mitratanmadhye mitrÃgnyormadhye /
parasparaæ samà mitrÃduttamà agneradhamà ityartha÷ /
tatra te«u brahmaputre«u nÃrado varuïÃgnyantarà vÃruïÃdadhamo 'gneruttama ityartha÷ /
tathÃca dak«abhgunÃradÃnÃæ pthaguktatvÃdbrahmaputrakà marÅcyÃdyÃ÷ saptaiva /
prÃyagrahaïene«annyÆna÷ /
suparïÅ garu¬abhÃryà /
viÓvÃmitra÷ kasÆnuvat brahmaputrairmacÅcyÃdyai÷ samÃna÷ /
vaivasvato manuÓca kasÆnuvaditi sambandha÷ /
*10,342*
svÃyambhuvÃdvaivasvatÃdbhagavadavatÃrÃttÃpasÃccÃnye manavastato vaivasvatÃdavarÃ÷ /
te 'ÓvibhyÃæ paÓcÃtparjanyÃduttamÃ÷ /
cyavanÃdyÃÓca tadvat /
ekÃdaÓamanusamÃnÃ÷ /
atraite«vapi viprarÃjanyatvanimitta÷ kaÓcana viÓe«o 'sti /
muktÃvapi vipratvÃderbhÃvÃt /
atra cyavanocathyau viprau /
anye rÃjanyÃ÷ priyavrato 'pi tat avaramanuvadeva /
tadanyà uktebhyo 'nyÃ÷ ÓatadevatÃ÷ somÃrhadevatÃ÷ ÓatÃntaragatÃ÷ parjanyamitrÃntarÃle /
parjanyÃduttamà mitrÃdadhamà aÓvino÷ samÃnà ityartha÷ /
tadanye uktebhyo 'nye tu devÃstata÷ ÓatÃntargatadevatÃbhyo 'varÃ÷ /
avaramanusamÃnà ityartha÷ /
*10,350*
nanu mahÃlak«mÅ÷ prÃïÃdapyuttamÃsti /
tatkathaæ prÃïÃvasÃnatvamadhikÃriïÃmityata Ãha- etebhya iti //
%%
NYùYASUDHù:
yadyapi ÓrÅretebhyo viÓe«ato 'bhyadhikà /
tathÃpi sadà muktà bandharahiteti nÃdhikÃrivarge ghyate /
tasyÃ÷ samo nÃstÅti svarÆpakathanam /
etena kÃmÃditaratra tatra cÃyatanÃdibhya ityadhikaraïasya tÃtparyamuktaæ bhavati /
paramo harireva na cÃpara ityanena"vyatihÃro viÓiæ«anti hÅtaravat'"saiva hi satyÃdaya÷' ityadhikaraïadvayasya tÃtparyamuktaæ veditavyam /
*10,351*
nanÆpani«adi nÃmÃdyÃ÷ prÃïÃntÃ÷ pa¤cadaÓoktÃ÷ /
atra co«Ã÷ svÃhetyÃdinà caturdaÓaÓaiva tatkathaæ na visaævÃda ityato bhatsaæhitÃvacanenÃnuktamekaæ svayamÃha- prÃïa iti //
%<... prÃïa ÃhaÇkÃrika eva ca /
indrÃdanantaro ... // MAnuv_3,3.186c-e //>%
NYùYASUDHù:
taijasÃhaÇkÃrÃdutpanna÷ prÃïaÓcÃparo 'sti /
sa cendrÃdanantaraæ evÃniruddhÃduttamo j¤Ãtavya÷ /
paraprÃïavyÃvttyarthamÃhaÇkÃrika evetyuktam /
ayamatra saÇgraha÷ /
pu«karo nÃma sarvÃvaro deva÷ /
"kalÃbhyaÓcÃnyÃdevebhya÷ karma pratyavaraæ yata÷ /
kÃlÃbhya÷ pthaguktaæ tatpu«kara÷ karma cocyate' ityanyatroktatvÃt /
tataÓÓanaiÓcaro 'dhika÷ /
pthivyÃtmà ÓaniÓceti vacanÃt /
tata u«Ã÷(upÃ) /
tato budha÷ /
udakÃtmako budhaÓceti vacanÃt /
tata÷ svÃhà /
tata÷ parjanyo vÃruïÅ saæj¤Ã rohiïÅ dhÃrmÅ virà/
tata ekÃdaÓa manaÓcyavanocathyavainyaÓaÓabinduhaihayapriyavratagayà anuktadevÃÓca /
"priyavrato gayaÓcaiva karmadevasamau matau' ityanyatroktatvÃt /
tato 'Óvinau vighneÓavittapau vi«vaksenaÓca /
vi«vakseno vÃyuja÷ svena tulya iti vacanÃt /
tato mitro nirtistÃrà prÃvahÅti ca /
tato marÅciratryaÇgirÃ÷ pulastya÷ pulaha÷ kraturvasi«Âho viÓvÃmitro vaivasvatamanuÓca /
tato 'gnirbhgu÷ prasÆtiÓca /
tato nÃrada÷ /
tato varuïa÷ /
*10,352*
tataÓcandrasÆryadharmÃ÷ ÓatarÆpà ca /
tata÷ pravaha÷ /
tato 'niruddhasvÃyambhuvabhaspatidak«Ã÷ ÓacÅ ratiÓca /
tata ÃhaÇkÃrika÷ prÃïa÷ /
tata indrakÃmau /
tata umà suparïÅ umÃtmakatvÃcche«abhÃryà ca /
tato jÃmbavatyÃdyà bhagavanmahi«ya««a /
anyatroktatvÃt /
anyatroktatvÃt /
tato rudrÃtmakatvÃcche«aÓca /
tato bhÃratÅ tadÃtmakatvÃtsarasvatÅ ca /
tato mukhyavÃyustadÃtmakatvÃdbrahmà ca /
tato mahÃlak«mÅ÷ /
tato bhagavÃniti /
// iti iyadÃmanÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*10,354*
[======= JNys_3,3.VII: darÓanabhedÃdhikaraïa =======]
// atha darÓanabhedÃdhikaraïam //
// oæ praj¤Ãntarapthaktvavadd«ÂiÓca taduktam oæ //
etadvayÃkhyÃtaæ bhëye upÃsanÃbhedavaddarÓanabheda iti /
tadaspa«Âam /
darÓanabhede mÆlakÃraïasyÃnuktatvÃt /
tato vyÃkhyÃti- d«Âiriti //
##
%<... d«Âirapi yogyÃnusÃrata÷ // MAnuv_3,3.186d //>%
NYùYASUDHù:
nÃnÃvidheti Óe«a÷ /
// iti darÓanabhedÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*10,355*
[======= JNys_3,3.VIII: pradÃnÃdhikaraïaguruprasÃdÃdhikaraïa =======]
// atha pradÃnÃdhikaraïaguruprasÃdÃdhikaraïau //
// oæ pradÃnavadeva taduktam oæ //
atra prak«Âaæ dÃnaæ pradÃnam /
praÓabdo na sphuÂaæ vyÃkhyÃto bhëye /
ata÷ sÆtrÃrthamÃha- samyagiti //
##
##
%%
NYùYASUDHù:
na kevalaæ ÓravaïÃdi kintu samyagguruprasÃdaÓca /
samyak prasÃdapÆrvakaæ guroryadvidyÃdÃnaæ tacca bhagavadd«Âe÷ kÃraïamityartha÷ /
nanu"praj¤Ãntarapthaktvavat' iti sÆtraæ pradÃnavadevetyata÷ paÓcÃttanaæ tatkuto vyutkrama÷ /
ucyate /
yogyatÃcintÃsaÇgataæ taditi prakaraïaÓuddhaye pÆrvameva vyÃkhyÃtamiti na do«a÷ /
// oæ liÇgabhÆyastvÃttaddhi balÅyastadapi oæ //
atra gurupra(sÃda)dÃnasya balavattvamuktam /
tadayuktam /
ÓravaïÃdito hi balavattvam /
tacca pradÃnaÓabdÃrthÃntargatameva /
nahi svasmÃdeva svaya balÅya iti sambhavatÅtyato vyÃca«Âe- samyagiti //
mukhyata÷ ÓravaïÃdyapek«ayÃtiÓayena /
ayamabhisandhi÷ /
pradÃnaÓabdena hi samyagguruprasÃdapÆrvakaæ dÃnaæ praktam /
tatra samyagguruprasÃdamÃtraæ taditi atra parÃmÓyata iti /
liÇgabhÆyastvÃdityuktam /
yÃsvÃkhyÃyikÃsu liÇgÃni dÓyante tatra guruprasÃdenaiva j¤ÃnaprÃptiÓravaïÃt ÓravaïÃdikaæ na karaïÅyamiti ÓaÇkà syÃttÃæ nivÃrayituæ tadapÅtyuktam /
tadvayÃkhyÃti- ÓravaïÃdi ceti //
%<ÓravaïÃdi ca kartavyaæ nÃnyathà darÓanaæ kvacit // MAnuv_3,3.187cd //>%
*10,355f.*
NYùYASUDHù:
kuta ityata Ãha- nÃnyatheti //
anvayavyatirekÃbhyÃæ Órutyà ca pramÃïÃnÃmeva prameyÃdhigatisÃdhanatvaniÓcayÃditi bhÃva÷ /
ÃkhyÃyikÃsvapi ÓravaïÃdÅnÃmanuktimÃtram /
na punarabhÃvoktirasti //
iti pradÃnÃdhikaraïaguruprasÃdÃdhikaraïau //
___________________________________________________________________________
*10,358*
[======= JNys_3,3.IX: pÆrvavikalpÃdhikaraïa =======]
// atha pÆrvavikalpÃdhikaraïam //
// oæ pÆrvavikalpa÷ prakaraïÃtsyÃtkriyÃmÃnasavat oæ //
kiæ prathamaprÃpta eva gururuta taæ parityajyÃnyo 'pi svÅkartuæ Óakyata iti saæÓaye"gurumantraparityÃgÅ rauravaæ narakaæ vrajet' iti guruparityÃge do«asmaraïÃtprathamaprÃpta eveti prÃpte vikalpa ucyate /
sa hÅnasamottame«u kiævi«aya iti na j¤Ãyate /
do«asmaraïasya kà gatirityato vyaktaæ vyÃkhyÃti- guïÃdhikamiti //
##
%%
NYùYASUDHù:
kvacitprayojanaviÓe«e 'pi /
do«asmaraïaæ tadvi«ayamiti bhÃva÷ /
evaæ tarhi sautro vikalpo 'dhikaguruprÃptivi«aya÷ kimiti netyÃha- viparyayastviti //
%%
NYùYASUDHù:
adhamaguruparityÃgenottamagurusvÅkÃra ityartha÷ /
anyathà daivÃdÃdÃvalpaæ guruæ prÃptasya Ói«yasya praj¤otkar«avato jÃtayo÷ saæÓayaviparyÃsayoraj¤Ãnasya ca nivttirna syÃt /
tadidamuktaæ Óubhamicchateti /
evaæ tarhyanupadiÓata uttamasya tyÃgenopadiÓato 'dhamasya svÅkÃro 'pi kartavya÷ syÃt /
satyam /
prati«edhavacanena tatrÃpodito 'yaæ nyÃya÷ /
tarhi sautrasya vikalpasya ko vi«aya ityata Ãha- sama iti //
*10,359*
%%
NYùYASUDHù:
pÆrvasvÅktena guruïà same gurau svayameva prÃpte sati svÅkÃrasya vikalpa eva syÃt /
na tu niyama÷ /
sama eveti và sambandha÷ /
do«asmtervi«ayÃntaraæ ca darÓayitumÃha- pÆrveti //
%<... pÆrvÃnuj¤Ã ca sarvathà // MAnuv_3,3.189b //>%
NYùYASUDHù:
samagurvantarasvÅkÃre pÆrvasyÃnuj¤Ã ca sarvathà bhÃvyà /
vinÃnuj¤ayà samÃnapÆrvaparityÃgavi«ayaæ do«asmaraïamiti bhÃva÷ /
*10,360*
pÆrvÃnuj¤Ã cetyetadgurvantaraprÃptimÃtravi«ayamiti mandapratÅtinirÃsÃyÃha- taduttameti //
%%
NYùYASUDHù:
taditi pÆrvaprÃptasya parÃmarÓa÷ /
tasmÃduttamasya guro÷ prÃptyai pÆrvasyÃnuj¤Ã na mÃrgaïÅyà /
guruprasÃda÷ sarvathà bhÃvya iti sÆtraktoktam /
tadvidyÃdevatayorapi prasÃdasyopalak«aïamiti vivak«urguruvidyÃdevatÃsvarÆpaæ tÃvadÃha- gururiti //
%%
*10,361*
NYùYASUDHù:
ye«Ãæ te«Ãmiti viÓe«aæ vihÃya sarve«Ãmeva /
tata÷ kimityata Ãha- taditi //
%%
NYùYASUDHù:
na kevalaæ guruprasÃdena kintu vidyÃdevatayorapÅtyartha÷ /
muktiriti j¤ÃnÃderupalak«aïam /
sÃdhÃraïagurumuktvÃsÃdhÃraïÃnÃha- syottamÃstviti //
%%
*10,362*
NYùYASUDHù:
krameïaiveti sÃk«Ãduttamo garustato 'pyuttamo gurutara ityÃdi /
evaæ vidyÃviÓe«e taddevatÃviÓe«o 'pi j¤Ãtavya÷ /
nanvastu vidyÃtvaæ vidyÃbhimÃnitvÃtsarasvatyÃdÅnÃm /
devatÃtvaæ ca vidyÃpratipÃdyatvÃdvi«ïo÷ /
brahmaïo gurutvaæ tu kuta÷ /
vidyopade«ytvaæ hi gurutvam /
naca sarvÃnprati brahmaïastadastÅtyata Ãha- upadeÓa iti //
%%
NYùYASUDHù:
iha janmÃntare và hiraïyagarbhopadeÓena vinà na kasyÃpi muktirityatastasya gurutvamupapannam /
taditare«ÃmapyuttamÃnÃæ vidyÃsampradÃyapravartakatvÃdgurutvamapravartakÃnÃæ tvanugrÃhakatvÃdineti /
// iti pÆrvavikalpÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*10,364*
[======= JNys_3,3.X: tÃdvidyÃdhikaraïa =======]
// atha tÃdvidyÃdhikaraïam //
// oæ pareïa ca Óabdasya tÃdvidhvaæ bhÆyastvÃttvanubandha÷ oæ //
bhaktirevainaæ nayatÅtyÃdiÓruterbhaktireva mok«ÃdisÃdhanaæ na paramÃtmà /
yathaikalavyasya gurubhaktireva vidyÃprÃptisÃdhanaæ na gururityevaæ prÃpte idamuktam /
tatra bhëyam /
pradhÃnasÃdhanatvÃdbhakti÷ karaïatvenocyata iti /
tatrapraktatvÃdbhagavadapek«ayaiva bhakte÷ prÃdhÃnyamiti pratÅti÷ sayÃttÃæ nivÃrayitumÃha- sÃdhanebhya iti //
##
%%
NYùYASUDHù:
mok«asÃdhanebhyo j¤ÃnÃdibhya÷ /
etadapi tÃdgeva bhagavato 'pi mok«asÃdhanatvÃdityata Ãha- naiveti //
%<... naivÃnyat tÃdÓaæ kvacit // MAnuv_3,3.192b //>%
NYùYASUDHù:
kvacinmuktau j¤ÃnÃdau và bhagavatonyatsÃdhanaæ bhaktisadÓaæ naivÃstÅtyartha÷ /
bhaktiriti sÃmÃnyenoktaæ na j¤Ãyate kiævi«ayà kathaæ ceti /
ata Ãha- bhaktiÓceti //
%%
NYùYASUDHù:
harÃveva mukhyà sarvÃdhikà na tathÃnyatra /
anyatrÃpi yathÃkramameva na tu sÃmyenÃkrameïa vetyartha÷ /
tadiyattÃmÃha- svÃdhiketi //
*10,365*
%%
NYùYASUDHù:
sÃk«Ãtsvottame svÃdhikaiva kartavyà /
anyatra svottame«u taduttamatvakrameïetyartha÷ /
yadyapye«o 'thar÷ prÃguktastathÃpi tÃtparyÃtiÓayadyotanÃya punarukta÷ /
bhakti÷ sÃdhanaæ cenmuktiprÃptyanantaraæ nÃstÅti pratÅti÷ syÃt /
phalaprÃptau sÃdhananivttidarÓanÃt /
tannivttyarthamÃha- anuvartate ceti //
*10,366*
%%
NYùYASUDHù:
premaviÓe«o hi bhaktirnÃma /
upakÃrakatvaj¤ÃnÃjjÃtà hi premà ktamahopakÃre nitarÃæ vardhata ityeva khalu yuktaæ na tu hÅyata iti /
tadetat astÅtyanuktvÃnuvartata iti vadatà sÆcitam /
tarhi tasyÃ÷ phalamapi ki¤citsyÃdityata Ãha- ÃnandarÆpiïÅti //
prÃkkartavyatayà praktà /
ata÷ sÃdhanarÆpà /
muktau tu svabhÃvabhÆtÃvirbhÆtÃphalarÆpaiva /
pÃdÃrthamupasaæharati- taditi //
%%
NYùYASUDHù:
bhaktipÆrvà /
evamiti yogyatÃde÷ /
guïairupetasya hare÷ /
// iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasukteranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà ktÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapadavÃkyÃrthavivtau
ttÅye 'tropÃsÃvi«ayacaraïa÷ paryavasita÷ //
*************************************************************************************************
*11,1*
[======= JNys_3,4.I: puru«ÃrthÃdhikaraïa =======]
// atha puru«ÃrthÃdhikaraïam //
j¤ÃnasÃmarthyamasminpÃda ucyata iti pÃdapratipÃdyaæ bhëye 'bhihitam /
saÇgatistu prÃguktaiva /
nanu ca j¤Ãnasya svÃtantryeïa
mok«asÃdhanatvaæ sÃmarthyam /
tacca vidyaivetyuktam /
kimaparamavaÓi«yate /
yadarthaæ pÃdÃrambha÷ /
ucyate /
siddhe(ddhaæ) svatantrasyaiva j¤Ãnasya mok«asÃdhanatve(tvam) /
vi«ayÃntare tu samarthyate /
yadyapi sÃdhakena mok«Ãrthamevedaæ sÃdhitaæ tathÃpi svabhÃvabalÃyataæ tatsÃmarthyamupapadyate /
yathà dahanÃrthamutpÃdito 'pi dahana÷ svabhÃvavaÓÃtprakÃÓayatyapÅti /
oæ puru«Ãrtho 'ta÷ ÓabdÃditi bÃdarÃyaïa÷ oæ //
kiæ karmÃnupraveÓena j¤Ãnaæ mok«asÃdhanaæ kiæ và svatantrameveti saæÓaye svatantrasyaiva j¤Ãnasya mok«asÃdhanatvamanena samarthyata iti kecidvayÃcak«ate /
tadasat /
vidyaivetyatraivÃsyÃrthasya samarthitatvÃt /
kintu j¤Ãnaæ kiæ mok«ameva sÃdhayatyutÃnyamapi puru«Ãrthamiti saæÓaye j¤ÃninÃæ puru«Ãntare rÃgÃbhÃvÃnmok«asyaiva sÃdhakaæ j¤Ãnamiti prÃpte satÅdamucyata ityÃÓayavÃnpuru«Ãrtho 'ta ityetÃvadvayÃca«Âe- evamiti //
##
%%
*11,2*
NYùYASUDHù:
ata iti j¤ÃnaparÃmarÓo nopapadyate /
pÆrvatra prÃdhÃnyenopÃsanasyaiva praktatvÃdityata uktamevamutpanneti /
na khalÆpÃsanaæ svÃtantryeïa praktaæ kinnÃma bhagavaddaÓarnÃrthatvena /
ata÷ sÃdhyatayà tadapi praktameveti bhÃva÷ /
evamuktarÆpopÃsanotpannÃt /
bhagavato nirde«atvasaÇkÅtarnaæ tadupapÃdanÃya pÃtanikÃrthaæ j¤Ãtavyam /
yadvà bhagavaddarÓanÃdityevokte daityÃdÅnÃæ yadavatÃradarÓanaæ tasyÃpi puru«Ãtharhetutvaæ syÃt /
evamutpannetyanenaiva tatparihtamiti cenna /
tasya praktatÃpradarÓana eva caritÃrthatvÃt /
tanna te«Ãæ bimbadarÓanamiti cet /
mà bhÆt /
tasya mok«ÃrthatvÃt /
atra tu puru«ÃrthÃntarasya prastutatvÃt /
ato nirde«ÃdbhagavaddarÓanÃdityuktam /
bhagavadgrahaïenÃdvaitaj¤Ãnamatra ghyata iti nirÃca«Âe /
sÃda j¤Ãnodayak«aïÃdÃrabhya svodayÃtphaladaæ j¤Ãnamiti vacanÃt /
apek«itaphalaprÃptirbhavatÅti mok«amÃtraæ vyÃvataryati /
*11,4*
nanvetadasat /
j¤ÃninÃmapyabhiprÃyasya kadÃcinmoghatvadarÓanÃdityata Ãha- Ãrabdhasyeti //
%<... ÃrabdhasyÃnatikramÃt // MAnuv_3,4.1d //>%
NYùYASUDHù:
prÃrabdhakarmaïo 'tikramamavidhÃyeti pÆrveïaiva sambandha÷ /
prÃrabdhapratibaddhaæ hi j¤Ãnaæ mok«amapi na karoti /
atastatpratibandha(ka)vaÓÃjj¤ÃninÃmÃpyabhiprÃyà moghÃ÷ syu÷ /
j¤Ãnasya puru«Ãrthahetutve 'pi viÓe«o 'stÅtyÃha- deveti //
%%
NYùYASUDHù:
jÃtiÓabdenÃtra yogyocyate /
apek«itaphalaprÃptirbhavatÅti sambandha÷ /
etena nÃviÓe«ÃdityasyÃpi tÃtparyamukataæ bhavati /
*11,5*
atra na j¤Ãnaæ svatantrameva svargÃdisÃdhanaæ kintu karmaiva /
j¤Ãnaæ tu karmaÓe«atvÃttatsÃdhanatvenocyate /
Óe«atvaæ ca karmaïaiva siddhayati puru«Ãrthe 'tiÓayÃdhÃyakatvamiti Óe«atvÃtpuru«ÃrthavÃdo yathÃnye«viti jaiminirityÃdisÆtrai÷ pÆrvapak«ayitvÃdhikopadeÓÃttu bÃdarÃyaïasyaivaæ taddarÓanÃdityÃdinà svatantrasyaiva j¤Ãnasya svargÃdisÃdhanatvaæ puna÷ siddhÃntitam /
tatra pÆrvapak«yupanyastapramÃïanirÃsa÷ sphuÂo bhëye /
jaiminimatavirodhaparihÃrastu kathamityata Ãha- jaiminyuktamiti //
%%
NYùYASUDHù:
j¤ÃnaÓe«asya karmaïa eva svargÃdisÃdhanatvaæ mÃnu«aj¤Ãnivi«ayam /
na kevalaæ jaiminyuktaæ kintu svargÃdaya÷ karmaïaiva nÃnyenetyapare vidu÷ /
"ad«Âameva j¤Ãnena d«Âaæ naivopalabhyate /
iti kecidvida÷ prÃhu÷' ityÃdinoktÃstadviÓe«Ã jaiminimataikadeÓà ye kecana te 'pi mÃnu«ÃïÃm /
kathamete«Ãæ jaiminimataikadeÓatvamiti cet /
svatantrasya j¤Ãnasya ca svargÃdisÃdhanatvamityetÃvatyaæÓe sÃmyÃditi brÆma÷ /
mÃnu«Ã apyuttamamadhyamÃdhamabhedabhinnà iti yathÃyogyaæ vicitramatavi«ayà bhavanyeva /
*11,8*
evaæ jaiminimatavi«ayamuktvà sÆtrakÃramatavi«ayaæ darÓayati- sÃmÃnyamiti //
%%
NYùYASUDHù:
j¤Ãnaæ sakalapuru«ÃrthasÃdhanaæ bhavatÅti sÃmÃnyameva bhagavatà proktam /
natu puru«aviÓe«ani«Âhaæ j¤Ãnamiti /
ata÷ sÃmÃnyaviÓe«aniyatatvÃnnaitayormatayorvirodha÷ /
nanu sÃmÃnyenÃpi kvacidviÓe«e 'vasthÃtavyam /
tadidamapi kvÃvati«Âhata ityata Ãha- devÃdÅnÃmiti //
%<... devÃdÅnÃæ viÓe«ata÷ // MAnuv_3,4.3b //>%
NYùYASUDHù:
bhagavanmataæ viÓe«ato 'pavÃdairapoditaæ devÃdivi«ayaæ vyavati«Âhate /
yadyapyayamartho lokata eva siddha÷ /
yadapavÃdavi«ayaæ parityajya sÃmÃnyaæ vyavati«Âhata iti /
tathÃpi mandaprabodhanÃyÃcÃryairabhihita÷ /
*11,9*
prakÃrÃntareïa matayorvi«ayabhedaæ darÓayati- balavaditi //
%%
NYùYASUDHù:
atrÃpi sÃmÃnyaæ bhagavatproktamiti vartate /
bhagavatà j¤Ãnaæ sakalapuru«ÃrthasÃdhanamiti sÃmÃnyenoktam /
jaiminyÃdayastu balavatpratibandhakakarmasadbhÃve j¤Ãnasya puru«ÃrthÃsÃdhanatvamabhipretya na svatantraj¤ÃnÃtsvargÃdiprÃptirbhavatÅtyuktavanta÷ /
tataÓca sÃmÃnyaviÓe«avi«ayatvÃnna virodha÷ /
tathà cÃpratibaddhaj¤Ãnavi«ayaæ bhagavanmataæ vyavati«Âhate /
yathoktam /
ÃrabdhasyÃnatikramÃditi /
nanu nÃyaæ jaiminyÃdimatasya vi«ayo vaktuæ Óakyate /
balavadvirodhasadbhÃve karmaïo 'pi svargÃdisÃdhanatvÃnupapatte÷ /
maivam /
nahi yajj¤Ãnasya pratibandhakaæ kamar tatkarmaïo 'pÅtyasti niyama÷ /
loke 'nyathà darÓanÃt /
phalapratibandhakakarmasadbhÃve kathamiti cet /
tadà svargÃdisÃdhanaæ karmaiva notpadyate /
utpannaæ và pratibaddhaæ ti«ÂhatÅti ko virodha÷ /
nahi balavadvirodhisadbhÃve sarvatraiva
jaiminyÃdyuktiri«yata ityuktam /
iyaæ ca vyavasthà pÆrvavyavasthayopaskatarvyà /
anyathà virodhÃpatteriti /
// iti puru«ÃrthÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*11,12*
[======= JNys_3,4.II: kÃmacÃrÃdhikaraïa =======]
// atha kÃmacÃrÃdhikaraïam //
// oæ stutaye 'numatirvà oæ //
atrÃdhikaraïe j¤Ãnina÷ sadasatpravttibhyÃæ viÓe«asadbhÃva÷ samarthyate /
tathà cÃj¤ÃnisÃmÃnyasamarthanÃrthasyÃsya na j¤ÃnasÃmarthyapratipÃdanÃrthe 'sminpÃde 'ntarbhÃva÷ sambhavatÅtyato 'dhikaraïasya tÃtparyamÃha- vikarmeti //
##
%%
NYùYASUDHù:
yadyapyatra mukhato j¤ÃninÃæ sadasatpravttibhyÃæ viÓe«asadbhÃva÷ pratipÃdyate /
tathÃpi samyagd«ÂimatÃæ kvacidapi vikarmalepo vak«yamÃïarÆpo naivÃstÅtyasyÃrthasya phalato lÃbhÃdyukto 'syÃntarbhÃva÷ /
na hyaj¤ÃninÃæ vikarmalepÃbhÃvo 'stÅti bhÃva÷ /
yathoktam"kÃmacÃreïa caike' iti /
vikarmalepÃbhÃve kathamasatpravttyà viÓe«asadbhÃvo 'ÇgÅkriyata iti cet /
ÃnandÃdiguïahÃnovirkarmakarturviÓe«asya svÅkÃrÃt /
alepasta tato 'nya iti vak«yate /
*11,13*
kiæ sarve«Ãmapi j¤ÃninÃæ vikarmasambhavo guïahÃniÓcÃstÅtyapek«ÃyÃmÃha- guïahÃniÓceti //
%%
*11,13f.*
NYùYASUDHù:
brahmaïastu sarvathà vikarma nÃsti /
"na bhÃratÅ me 'Çga m«opalak«yate' ityÃdivacanÃt /
avikarmato guïahÃniÓca naivÃsti /
hiraïyagarbhetaradevÃnÃmapi prÃyo vikarmaguïahÃnÅ na sta÷ /
Å«advikamartannimittà guïahÃniÓcÃstÅtyartha÷ /
*11,14*
yadi devÃnÃæ vikarma sambhavati tena cÃnandÃdiguïahÃni÷ syÃttadÃyamasmÃdetÃvatà nyÆno 'smÃdetÃvatÃdhiko 'nena samÃna iti ÓÃstrÅyaniyamo bhajyeta /
tathÃca ÓÃstrasyÃprÃmÃïyaæ syÃt /
naca tadaiva pratiyogiparamparà vikti÷ pramÃïavatÅtyata Ãha- kÊptasyeti //
%<... kÊptasya tu katha¤cana // MAnuv_3,4.5b //>%
NYùYASUDHù:
hÃnirneti vartate /
yasyà devasya yÃvad guïatvaæ kÊptaæ tasya tu katha¤cana kenÃpi vikarmaïà hÃnirna bhavatÅtyartha÷ /
*11,16*
tarhi devanÃæ vikarmaïe«adguïahÃnirbhavatÅtyasya ko 'thar ityata Ãha- prÃpteti //
%%
NYùYASUDHù:
prÃptaÓabdena prasaktamucyate /
devÃnÃmalpena vikarmaïà na ki¤ciddhÅyate /
kvÃpi prÃptena mahatà tu vikarmaïà prÃptasyaiva guïasya hrÃso
bhavet /
svayogyaparipÆrtaye yÃvatsÃdhanamanu«Âheyaæ tato 'tiriktena sÃdhanenÃnu«Âhitena yadÃnandÃdikaæ prasaktaæ tasyÃbhÃvo bhavet /
yadi svayogyaparipÆrtyarthaæ sÃdhanÃtiriktamapi sÃdhanaæ devairanu«ÂhÅyate tadà tÃratamyaniyamo bhajyeta /
yo hi devo 'ratiriktasÃdhanamanu«ÂhÃya na mahadvikarma karoti tasyotpattavyameva tena guïena /
ÅÓvarÃrÃdhanasya vaiphalyÃnupapatte÷ /
naca tadaivÃnye«Ãæ vikriyÃyÃæ pramÃïamasti /
tataÓca ÓÃstrasyÃprÃmÃïyamityata Ãha- tathÃpÅti //
%%
NYùYASUDHù:
yadyapi devai÷ svayogyaparipÆrtyarthaæ sÃdhanÃtiriktamapi sÃdhanamanu«ÂhÅyate /
tathÃpi te«Ãæ tadvighÃtakaæ tadvikarma mahatkÊptaæ niyatameva /
"svÃdhikÃrÃdhiko yatna÷ katha¤cinnopapadyate /
katha¤cidadhike yatne do«a÷ kaÓcitsamÃpatet' iti vacanÃt /
"kÊptasya tu katha¤cana'"tathÃpi tatkÊptameva' ityuktam /
dvayasyÃpi sÃdhyamÃha- tasmÃditi //
%<... tasmÃnna niyamojkhiti÷ // MAnuv_3,4.5f //>%
NYùYASUDHù:
kÊptahÃyabhÃvÃdadhikÃnu«ÂhÃne vikarmapattiniyamÃcca /
ÓrautatÃratamyaniyamabhaÇgo nÃstÅtyartha÷ /
uktÃrthamudÃharati- candreti //
%%
NYùYASUDHù:
caÓabdo yathetyarthe /
evaÓabdasya prÃptahÃnirevetyanvaya÷ /
%
%
NYùYASUDHù:
devÃnÃæ vikarmaïà prasaktahÃnireva bhavati na tu kÊptahÃnirityuktam /
tadatiriktÃnÃæ tu kathamityapek«ÃyÃmÃha- hrÃso 'pÅti //
kÊptasyÃpÅtyaperartha÷ /
Ãnandasyetyupalak«aïam /
hrÃsonÃmÃnabhivyakti÷ /
sà ceÓvarecchÃdhÅnà /
praktyÃdyÃvaraïÃnÃmapÃstatvÃt /
vikarmasvapyadhikaæ nirdhÃrayannÃha- viÓe«eïeti //
svottamavi«ayÃparÃdhÃdviÓe«eïÃnandahrÃso bhavati /
// oæ kÃmacÃreïa caike oæ //
syÃdetat /
atrÃdhikaraïe kÃmacÃreïa caika iti sÆtreïa j¤ÃnottarakÃlaæ ktena vikarmaïà j¤Ãnino lepÃbhÃvo 'bhidhÅyate /
tathopamardaæ ceti sÆtreïa j¤ÃnÃtpÆrve«Ãæ karmaïÃæ j¤Ãnena vinÃÓa÷ /
etadubhayaæ caturthe 'dhyÃye tadadhigama uttarapÆrvÃghayoraÓle«avinÃÓÃviti sÆtreïocyate /
tatkathaæ ca punaruktido«a ityatastÃvatkÃmacÃreïa caika ityasya punaruktido«aæ pariharati- j¤Ãnottarasyeti //
##
*11,20*
%%
NYùYASUDHù:
caturthe 'dhyÃye uttarÃghasyÃÓle«a ityanena j¤Ãnottarasya pÃpasyÃlepastatphalanarÃkÃdiprÃptyabhÃva ucyate /
vi«ayÃntaramÃha- aÓucitvÃdikaæ ceti //
%%
NYùYASUDHù:
asya j¤Ãninarastatphalaæ j¤ÃnottarapÃpaphalamaÓucitvÃsambhëyatvÃdikaæ na bhavediti cottarÃghasyÃÓle«a ityanenocyate /
tata÷ kimityata Ãha- atreti //
%%
NYùYASUDHù:
atra ttÅye 'dhyÃye kÃmacÃreïa caika ityanena j¤Ãnaphalasya mukterniyatatà /
j¤Ãninà ktÃni pÃpÃni j¤Ãnaphalaæ mok«aæ na vihantumalabhitye«o 'rtha ucyate /
ato na punaruktido«a iti /
// oæ upamardaæ ca oæ //
dvitÅyÃæ punaruktiæ parihartumupamardaæ cetyasya pratipÃdyamÃha- prÃrabdheti //
##
%%
*11,20f.*
NYùYASUDHù:
caturthe 'dhyÃyo pÆrvÃrdhasya svarÆpavinÃÓa÷ kathyate /
anÃrabdhakÃrye eveti vacanÃt /
iha ttÅye 'dhyÃye tÆpamardaæ ceti sÆtreïa prÃrabdhakarmajasya phalasyaiva saævidopamarda÷ prokta÷ /
natu prÃrabdhasyÃprÃrabdhasya và karmaïo nÃÓa iti na punaruktido«a÷ /
nanvatra prÃrabdhakarmaïa ityeva kasmÃnnoktaæ kiæ tajjanitaphalagrahaïena /
naivaæya ÓaÇkayam /
"bhogena tvitare' iti prÃrabdhasya karmaïo bhogavinÃÓyatvokte÷ /
saævidvinÃÓyatvÃÇgÅkÃre tadvirodhÃt /
Å«advinÃÓastu phaladvÃreïaiva /
karmaïÃæ nirbhÃgatvÃt /
nanu ca phalopamarde karmopamarda evokto 'rthata÷ syÃt /
tathÃca bhogeneti sÆtravirodhastadavastha ityata uktaæ ki¤cid bhuktasyeti /
na sarvasya prÃrabdhakarmaphalasyopamarda÷ saævidocyate /
kinnÃma ki¤cidbhuktasyÃto na sÆtravirodha÷ /
karmÃïi j¤Ãninaæ na tÃvatsvaphalaæ bhojayanti yÃvadaj¤Ãninamiti bhÃva÷ /
yathoktam /
"na vai jano jÃtu katha¤canÃvrajenmukundasevyanyavadaÇga saæstim' iti /
nanu"avaÓyamanubhoktavyaæ ktaæ karma ÓubhÃÓubham' iti /
prÃrabdhakarmaphalopabhogasyÃparihÃyartvasmaraïÃtkathametadityata uktam anivartyasya prÃptasyÃpÅti /
aparihÃryatayà prasaktasyÃpÅtyartha÷ /
anivartyatayà prasaktasyÃpÅtyartha÷ /
anivartyasyÃpÅtyetÃvatyeva vaktavye prÃptasyetyanena virodhaparihÃraæ sÆcayati /
atra d«ÂÃntamÃha- vi«eti //
*11,21*
yathà vi«abhak«aïÃnmttiranivartyatayà prasaktaiva na punarativartyaiva /
vi«aharamantrau«adhÃdinà nivtterdarÓanÃt /
tathà prÃrabdhakarmaphalabhogo 'pyanivartyatayà prasakta eva na tvanivartya eva /
j¤ÃnÃdinà nivtterupapÃdayi«yamÃïatvÃt /
tathÃca vi«abhak«aïÃnmaraïamavaÓyaæ bhÃvÅti vacanavadavaÓyamanubhoktavyamiti vacanasyÃpyartho 'vagantavya÷ /
utsargata÷ prÃrabdhakarmaphalÃni bhoktavyÃnyeva /
apavÃdena tÆpamdyanta iti /
kiæ sarve«Ãæ j¤ÃninÃæ prÃrabdhakarmaphalopamarda ekavidha evota nÃnÃvidha ityapek«ÃyÃmÃha- devÃdÅnÃmiti //
*11,22*
kiæ sarve«Ãæ j¤ÃninÃæ prÃrabdhakarmaphalopamarda ekavidha evota nÃnÃvidha ityapek«ÃyÃmÃha devÃdÅnÃmiti /
%<... devÃdÅnÃæ yathÃkramam // MAnuv_3,4.9 //>%
NYùYASUDHù:
ye«Ãmadhikaæ j¤Ãnaæ te«Ãmadhika ityÃdi /
etena"nÃviÓe«Ãt' iti madhye paÂhitasya sÆtrasya pÆrvatrottaratra copayoga
ityuktaæ bhavati /
prÃrabdhakarmaïÃæ bhogena vinà na k«aya÷ /
kintu brahmaj¤Ãnena phalahrÃso bhavatÅtyuktam /
tatraike manyante /
acintyo hi brahmaj¤Ãnasya mahimà /
atastatsÃmarthyÃdaprÃrabdhÃnÅva prÃrabdhÃnyapi karmÃïyabhuktaphalÃni k«Åyante /
nÃbhuktaæ k«Åyate karmetyÃdivÃkyÃni tvaj¤Ãnivi«ayÃïi /
tataÓca j¤ÃnÃgni÷ sarvakarmÃïÅti sarvaÓabdo 'yapŬita÷ syÃditi /
anye tu parameÓvarecchopodbalitÃni prÃrabdhÃni bhojayantyeva sarvaæ svaphalam /
na kaÓcidapi phalahrÃso 'stÅti /
tatrÃdyaæ mataæ tÃvadapÃkaroti- sarvÃtmaneti //
%%
*11,23*
NYùYASUDHù:
brahmadarÓino 'pi prÃrabdhasya karmaïa÷ sarvÃtmanà tvabhogo na syÃdeva /
vinà bhogena brahmaj¤ÃnÃdeva prÃrabdhÃnyapi karmÃïi k«Åyanta iti matamanupapannamityartha÷ /
tathà sati brahmavidÃæ saæsÃrÃvasthÃnaæ na syÃt /
nirbÅjatvÃt /
lokÃnugrahÃrthameva vigrahÃæste bibhratÅti cenna /
ÓÃpÃdinimittÃnÃmÃpÃdÃmapÅtihÃsapurÃïe«u bahulamupalambhÃt /
tasya tÃvadeva ciramityÃdiÓrutyà cÃvagamyate karmÃvasthÃnamiti hiÓabdÃrtha÷ /
dvitÅyaæ matamapÃkartumÃha- phaleti //
%<... phalahrÃsastu vidyate // MAnuv_3,4.10d //>%
NYùYASUDHù:
prÃrabdhasya kamarïa iti vartate /
oæmityaccÃryÃntarimamÃtmÃnamabhipaÓyopamdya puïyaæ ca pÃpaæ ca kÃmamÃcaranto brahmÃnuvrajanti' ityÃgamÃditi bhÃva÷ /
yastvÃgamaprÃrabdhavi«ayaæ vyÃkhyÃya prÃrabdhakarmaphalasye«adapi hrÃso nÃstÅti brÆyÃntaæ pratyÃha- sarvÃtmaneti //
%%
NYùYASUDHù:
Å«adapÅtyartha÷ /
brahmahatyÃdikarmavipÃkak«ayarogÃdinivttyarthÃ÷ prÃyaÓcittavidhayo 'tra kÃmyavidhayo vivak«itÃ÷ /
*11,24*
ayamatrottarakrama÷ /
"brahmahà k«ayarogÅ syÃt' iti smaraïÃtk«ayÃdikaæ tÃvadbrahmahatyÃde÷ phalam /
tata utpÃditak«ayÃdikaæ brahmahatyÃdiprÃrabdhameva /
tasya ca prÃrabdhakarmaphalasya k«ayÃde÷ prÃyaÓcittakaraïe nivttirdÓyate /
tatkathaæ prÃrabdhakarmakaphalasya sarvathÃpyanupamarda÷ /
atha manyeta /
prÃyaÓcittaæ na k«ayanivttihetu÷ kintu bhoganimittakarmak«aya eveti /
tadà prÃyaÓcittavi«ayo vyarthÃ÷ syu÷ /
ghadÃhe«yayÃdivatprÃyaÓcittÃnÃæ naimittikatvaæ bhavi«yatÅti cenna /
k«ayÃdisaæyogena vidhÅyamÃnÃnÃme«Ãæ tadvighÃtaphalasambhave phalÃntarakalpanÃnupapatte÷ /
ki¤cÃtra niyatapaÓcÃdbhÃvitvamasamÃhitameva /
tadidamuktaæ kÃmyeti /
tathÃpi brahmaj¤Ãnaæ na tadarthaæ vihitamiti cenna /
phalaÓrayaïenaiva vidhikalpanÃt /
anenaiva nyÃyena prÃyaÓcittÃnÃæ kamark«ayahetutvÃbhÃvo 'pi nirasta÷ /
tathà sati prÃyaÓcittavidhÅnÃæ vaiyarthyÃpatte÷ /
naimittikatvapak«asya ca d«ÂÃd«ÂahÃnopÃdÃnaprasaÇgena nirastatvÃt /
atha karmaïo dvayÅ Óakti÷ /
ekà tÃvatphalajananÅ aparà tvasaævyavahÃryatvahetu÷ /
prÃyaÓcittairdvitÅyÃpÃkriyata iti cet /
evaæ tarhi karmavipÃkaprÃyaÓcittÃnÃmapÅyameva gatiriti kathaæ nopamarda÷ /
ki¤ca na sarvo roga÷ sarvaæ ca duritamasaævyavahÃryatÃheturiti tatra prÃyaÓcittavaiyarthyameva syÃt /
api ca k«ayaku«ÂhÃdyupahato 'pi na prÃyaÓcittÃcaraïamÃtreïa saævyavahÃrya÷ /
kintu k«ayÃdyapagama eveti tatkÃraïatvameva prÃyaÓcittÃnÃmaÇgÅkÃryam /
maraïÃntikaprÃyaÓcittÃnÃmÃnarthakyaæ ca syÃt /
ÓrÃddhÃdivyavahÃrasiddhayarthaæ taditi cenna /
parivrÃjakÃnÃæ tadabhÃvÃpÃtÃdityalam /
upasaæharati- ityukteti //
%<... ityuktaniyamo bhavet // MAnuv_3,4.11d //>%
*11,25*
NYùYASUDHù:
itiÓabdastasmÃdityarthe /
prÃrabdhakarmaïÃæ bhogÃdeva k«ayastathÃpi phalahrÃso 'pi vidyata ityuktaniyamo bhavedupapanna iti Óe«a÷ /
JOSHI-27
*11,30*
evamutpannanirde«a÷' ityÃdinoktÃrthe smtisammatimÃha- evamÃdÅti //
%%
NYùYASUDHù:
Ãdipadenaitadupayuktamanyat /
bhëyÃdÃvudÃhtaivarcanairapÅtyaperartha÷ /
yadvaivamÃdÅtyetadadhikaraïaprameyaæ tadupayuktaæ ca ghyate /
apipadena prathamÃdhikaraïaprameyasya samuccaya÷ /
athavÃdhikaraïaprameyasya samuccaya÷ /
athavÃdhikaraïadvayÃthar evamÃdÅtyanena ghÅta÷ /
dvitÅyÃdyadhikaraïÃrthagrahaïÃyÃpiÓabda÷ /
puru«ÃrthÃdhikaraïe stutyadhikaraïe ca j¤Ãnaphalasya tÃratamyamabhihitam /
tatsaæsÃrikaphalasya na vipratipannamiti muktigatasya sÃdhayitumuttaro grantha÷ /
ye mok«e bhedameva nÃÇgÅkuvarte ye cÃÇgÅktyÃpi bhedamÃnandÃdikaæ nÃbhyupayanti na tÃnprati tÃratamyasÃdhanasyÃvakÃÓa÷ /
kintu bhedÃdisÃdhanameva katarvyam /
kari«yate ca caturthe 'dhyÃye /
ye punarbhedamÃnandÃdikaæ cÃÇgÅktyÃpi tÃratamyaæ na manyante tÃnpratyaya prayatna÷ kriyate /
yÃvadadhikÃramityadhikaraïÃrthasyaivÃyaæ prapa¤ca iti na do«a÷ /
*11,31*
tatra tÃvacchatyà muktÃvÃnandatÃratamyamupapÃdayati- tÃratamyamiti //
%%
*11,32*
NYùYASUDHù:
brahmÃdÅnÃæ j¤Ãnaphale muktigÃmityÃnande yadi yadi tÃratamya no bhavettarhi kathaæ"sa yo havai manu«yÃïÃæ rÃddha' ityÃdikà vÃjasaneyinÃæ sai«Ã'nandasya mÅmÃæsà bhavati' ityÃdikà taittirÅyÃïÃæ ca Órutiste«Ãæ brahmÃdÅnÃmÃnandasya tÃratamyaæ brÆyÃt /
sarve 'pyuttarottaraæ Óataguïanandà ityanabhidhÃya pthakpthageva bravÅti /
tena tatra tÃtparyasadbhÃvaÓcÃvagamyate /
brahmÃdÅnÃmÃnandasya yaÓca ÓrutirbravÅti muktÃnÃæ tu tatsÃdhyata iti kiæ kena saÇgatamityata uktamavjina iti /
yaÓca Órotriyo 'vjino 'kÃmahata ityÃdyà /
Órotriyasya cÃkÃmahatasyeti dvitÅyà /
yadyapi Órotriyatvamapi muktij¤Ãpakamityanyatroktam /
tathÃpi bahusaævidhÃnasÃdhyaæ taditi na saÇkÅtirtam muktiæ ca nigadya te«Ãæ muktÃnÃmÃnandatÃratamyaæ ca bravÅti /
caÓabdau mitha÷ samuccaye /
taittirÅyaÓrutirapyatropalak«itetyuttaratra j¤Ãsyate /
*11,33*
ÓrutidvayoktamÃnandatÃratamyaæ saæsÃravi«ayameva na muktivi«ayamityÃÓaÇkaya pariharati- saæsÃra iti //
%%
NYùYASUDHù:
etacchatyuktaæ tÃratamyaæ saæsÃra ityevokte siddhÃntino nÃni«yam /
muktÃmuktavi«ayatÃyà vak«yamÃïatvÃt /
ata evetyuktaæ tasyaiva vivaraïaæ na mukhyata iti /
saptamyarthe tasi÷ /
etattÃratamyaæ saæsÃra eva na tu mukhye puru«Ãrthe mok«e iti cedityartha÷ /
tarhyakÃmahataÓabdÃrtho 'kÃmahatatvamavjinatvaæ ca no bhavet /
yuktamiti Óe«a÷ /
tathÃhi /
yaÓca Órotriyo 'vjino 'kÃmahata iti Órotriyasya cÃkÃmahatasyeti coktÃkÃmahatatvÃdikaæ kiæ praktÃnÃæ saæsÃriïÃmeva viÓe«aïamuta saæsÃryantarasamuccayÃrtham /
nÃdya÷ /
yata÷ sambhave vyabhicÃre ca viÓe«aïamarthavat /
naca brahmÃdaya÷ kecidaÓrotriyatvÃdiguïÃ÷ santi /
yena vyabhicÃranivÃraïÃrthametatsyÃt /
nÃpi saæsÃri«vakÃmahatatvÃdikaæ sambhavati /
ata eva dvitÅyo 'pi parÃsta÷ /
*11,34*
nanu saæsÃri«vapyakÃmahatatvÃdikaæ katha¤citsambhavati /
satyam /
mukhyato na sambhavatÅti brÆma÷ /
naca vinà bÃdhakenÃmukhyÃÇgÅkÃro yukta÷ /
etenÃvjino 'kÃmahata iti muktiæ nigadyetyetadvivtaæ bhavati /
kathamakÃmahatatvÃde÷ saæsÃri«vasambhava ityato 'kÃmahatatvasya tÃvadupapÃdayati- kÃmasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
yatra loke kÃmasyecchÃyÃ÷ kÃmà vi«ayà ÃptÃ÷ paryÃptÃstatra mÃmamtaæ muktaæ api kurviti vÃyuæ prati prÃrthanam /
yadyasmÃditi ÓrutirityÃptakÃmatvaæ mukterlak«aïatvenÃha /
viÓe«aïasyetaravyÃvttyarthatvÃt /
niravakÃÓatvÃdinà balÅyasÃ÷ ÓruteranyathayitumaÓakyatvÃt /
tasmÃtkÃmÃhatirakÃmahatatvaæ muktÃdanyatra kuta÷ sambhavet /
ÃptakÃmatvasya muktalak«aïatvena Órutyuktatve tadevaæ saæsÃri«vasambhavi syÃt /
akÃmahatatvaæ tu kathamasambhavÅtyata Ãha- prÃpteti //
%<... prÃptakÃmasya sà bhavet // MAnuv_3,4.15b //>%
NYùYASUDHù:
sà kÃmahati÷ /
akÃmahatatvasyÃptakÃmatvaæ hetu÷ /
naca nimittÃbhÃve naimittikasya sambhavo 'sti /
tatra nimittaæ cÃptakÃmatvaæ saæsÃri«u na sambhavatÅtyuktam /
tato naimittikamakÃmahatatvamapi tatrÃsambhavÅti /
*11,36*
ÃptakÃmatvasyÃkÃmahatatvaæ prati nimittatvaæ vivïoti- aprayatneneti //
%%
NYùYASUDHù:
sÃkÃmahateti sambandha÷ /
yÃkÃmahataÓabdÃtpratÅyate setyartha÷ /
anyathÃprayatnena kÃmÃnÃmavÃptyabhÃve kuta eva kÃraïÃtsÃkÃÓamahatayà bhavenna kuto 'pÅtyanvayavyatirekÃvuktau /
etaduktaæ bhavati /
kÃmenopadravo hi kÃmahatatà tadabhÃvaÓcÃkÃmahatatà /
kÃmanimittopadravÃbhÃvaÓcÃnÃyÃsena tattadvi«ayaprÃptÃveva bhavati nÃnyathetyanubhavasiddham /
ata÷ prÃptakÃmatvÃkÃmahatatvayornimittanaimittikabhÃvo yukta eveti /
nÃyamasti niyama÷, yadÃptakÃmasyaiva, kÃmanimittopadravÃbhÃvo nÃnyatheti /
kÃmabhÃve 'pi tannimittopadravÃbhÃvasambhavÃditi cet /
kimanenoktasya vyabhicÃramÃtraæ codyate kiæ và prakte«u saæsÃri«vapyÃptakÃmatvÃbhÃve 'pyakÃmatvenÃkÃmahatatà sambhavatÅtyÃÓÃsyate /
nÃdya÷ /
vak«yamÃïanyÃyena viÓe«aïaprak«epÃt /
na dvitÅya÷ /
brahmÃdayo na kÃmarahità asuptÃmƬhacetanatvÃddevadattavadityanumÃnavirodhÃdityÃÓayavÃnanumÃnasya vyÃptimupapÃdayati- cetanasyeti //
%%
*11,36f.*
NYùYASUDHù:
ghaÂÃdau vyabhicÃraparihÃrÃya cetanasyetyuktam /
suptamugdhayostatparihÃrÃyÃsuptasyeti /
amugdhasyetyapi dra«Âavyam /
nanu suptau mohe ca na cetayata eva /
ataÓcetanasyetyanenaiva tadvayavacchedasiddhervyarthaæ viÓe«aïamiti /
maivam /
cetanaÓabdenÃtmatvamÃtrasya vivak«itatvÃt /
caitanyayoge hi vivak«ite kÃmÃbhÃvÃÇgÅkÃrasÃhasÃdabibhyatparaÓcaitanyÃbhÃvamapi brahmÃdÅnÃmaÇgÅkuryÃdityasiddhi÷ syÃt /
tadidamuktaæ tuÓabdena /
kutretyÃk«epe /
hiÓabdo yasmÃdvayÃpti siddheti Óe«a÷ /
nopÃdeyameva và hetÃvasuptatvÃdiviÓe«aïam /
naca tathà sati vyabhicÃrÃpÃta÷ /
suptyÃdÃvapyÃtmana÷ kÃmasadbhÃvÃt /
nacaivaæ sati yatra supto na ka¤cana kÃmaæ kÃmayata ityÃdiÓrutyÃnupalambhena ca virodha÷ /
vidyamÃnÃnÃmapi kÃmÃnÃæ tadÃnÅmavyaktatvena ÓrautÃbhÃvavyavahÃrasyÃnupalambhasya copapatte÷ /
*11,38*
vyaktakÃmÃbhiprÃyeïa prÃgviÓe«aïamupÃttamityÃÓayavÃnÃha- avyaktireveti //
%%
NYùYASUDHù:
nÃÓo 'bhÃva÷ /
suptaæ supti÷ /
napuæsake bhÃve kta÷ /
*11,39*
syÃdetat /
suptyÃdau kÃmasadbhÃve siddhe yuktamavyaktikalpanam /
sa eva tu kuta÷ siddha ityata Ãha- yatkÃma iti //
%%
NYùYASUDHù:
moho 'trÃpi grÃhya÷ /
vyÃharatÅtyata÷ paraæ yatastasmÃdityadhyÃhÃryam /
yadbhojanÃdikaæ kÃmayamÃno devadatta÷ svÃpÃdikamÃpnotyutthÃpita÷ punastadeva kadÃcidvayÃharatÅti tÃvadanubhavasiddham /
tasmÃdvayÃharaïaviÓe«Ãcca tasya tadà tatra kÃmo 'stÅtyanumÅyate /
sa ca na tÃvadutthÃnÃnantaramutpanna÷ /
tadà devadattasyÃvÃÓatvÃt /
vastudarÓane 'numÃnÃdine«yasÃdhanatÃj¤Ãne ca sati khalu kÃmodaya÷ syÃt /
nacÃvaÓasyai«Ã kÃmasÃmagrÅ kalpayituæ Óakyate tata÷ prÃktana eva kÃma÷ suptyÃdau sannataro(vyakto)'nuvartamÃna÷ puna÷ sahakÃrilÃbhakrameïa vyajyata ityevÃÇgÅkÃryam /
tathÃcÃha pata¤jali÷ /
avidyÃk«etratvamuttare«Ãæ prasuptatanuvicchinnodÃrÃïÃmiti /
yata evaæ tasmÃtkuta÷ suptyÃdÃvÃtmano 'kÃmatà syÃt /
*11,41*
nanvayaæ kevalo viÓi«yo và cetanatvaheturmukte«vanaikÃntika÷ /
te«Ãæ kÃmÃbhÃvÃdityata Ãha- sarveti //
%%
NYùYASUDHù:
anena"so 'Ónute sarvÃnkÃmÃnsaha brahmaïà vipaÓcitÃ' iti ÓrutimupÃdatte /
paryetÅtyanena"sa tatra paryeti jak«ankrŬanramamÃïa÷' iti /
jak«anniti vaidikatvÃtsÃdhu÷ /
kÃmÃnnÅtyanena"imÃællokÃnkÃmÃnnÅ kÃmarÆpyamanusa¤caran /
etatsÃma gÃyannÃste' iti /
Ãdipadena"sa ekadhà bhavatÅtyÃde÷ saÇgraha÷ /
balÃtkÃmasadbhÃvÃvagateriti Óe«a÷ /
yadyepyetÃ÷ Órutayo na sÃk«Ãnmuktasya kÃmasadbhÃvamÃcak«ate /
tathÃpi sÃmarthyÃttaæ gamayantyeva /
tadidamuktaæ ÓrutibalÃditi /
tacca sÃmarthyamavyabhicaritameva na tu sambhÃvanÃmÃtramiti sacchabdenÃha /
tathÃhi /
kÃmakarmatvÃddhi vi«ayÃ÷ kÃmÃ÷ /
karmaïi gha¤o vidhÃnÃt /
tayà ca so 'Ónute sarvÃnkÃmÃnityatra sannidhestatkÃmakarmabhÆtÃnvi«ayÃnaÓnuta ityuktaæ syÃt /
ni«kÃmasya ÓilÃsamasya kÃmÃvÃpti÷ kÅdÓÅ syÃt /
paryaÂanÃdikaæ ca kÃmakÃryaæ na vinÃna kÃmena sambhavati /
strÅbhirni«kÃmasya smaraïamatyantÃsambhÃvitam /
annÃdÅnÃæ ca kÃmatvaæ kÃmyatayaiveti pÆrvavatkÃmÃvagati÷ /
yadyapi sa yadi pitlokakÃmo bhavatÅtyÃdyà vispa«ÂÃ÷ Órutayo 'tra santi tathÃpi Ói«yairnyÃyamanusandadhÃnairbhÃvyamityetÃsÃmudÃharaïam /
muktasyÃkÃmatvÃbhÃvÃnnÃnaikÃntyaæ hetoriti /
*11,43*
nanu muktÃnÃæ kÃmÃbhÃve 'pi"yadà sarve pramucyante kÃmà ye 'sya hdi ÓritÃ÷ /
atha martyo 'mto bhavatyatra brahma samaÓnute' ityÃdyà Órutirasti /
tatkathaæ kÃmavattvaniÓcaya ityata Ãha- kÃmà ye 'syeti //
%<... kÃmà ye 'sya hdi ÓritÃ÷ /
ityanta÷karaïasthÃnÃæ kÃmÃnÃæ mok«ameva hi /
Ãha Órutir ... // MAnuv_3,4.20b-e //>%
NYùYASUDHù:
iti Órutirityanvaya÷ /
anta÷karaïasthÃnÃmeveti ca /
natu sarvathÃpÅtyevÃrtha÷ /
hiÓabdo yasmÃdityarthe /
tasmÃdakÃma÷ syÃtkathaæ mukta iti sambandha÷ /
kuta÷ ÓruterarthasaÇkoca÷ kriyata ityata Ãha- hdÅtyeveti //
%<... hdÅtyeva na ced vyarthaæ viÓe«aïam // MAnuv_3,4.20ef //>%
NYùYASUDHù:
nacede«Ã ÓrutiruktarÅtyà vyÃkhyÃyeta /
sarvathÃpi kÃmÃbhÃvapareti vyÃkhyÃyeteti yÃvat /
tadà hdi Órità iti kÃmÃnÃæ viÓe«aïaæ vyarthameva syÃt /
vyÃvartyÃbhÃvÃt /
ato viÓe«aïaæ prayu¤jÃnà Órutiranta÷karaïapariïatÅnÃæ kÃmÃnÃmeva muktÃvabhÃvo 'nta÷karaïasyaivÃbhÃvÃnna tu sarve«Ãæ svarÆpabhÆtÃnÃæ kÃmÃnÃmavasthÃnÃdityetamarthaæ gamayatÅti /
*11,44*
bhavedetat /
yadÅdaæ viÓe«aïaæ syÃt /
nacaivam /
vyÃvartyÃbhÃvÃt /
etatsarvaæ mana eveti Órutyà sarve«Ãmapi kÃmÃnÃæ mana÷pariïÃma(va)tvameva na tvÃtmadharma÷ kÃmo 'stÅtyavagamÃt /
ato hdi Órità ityetatsvarÆpakathanamÃtramityÃÓayenÃÓaÇkaya ni«edhati- hdyeveti //
%%
NYùYASUDHù:
anta÷karaïa eva /
te«Ãæ kÃmÃnÃm /
bhÃsate Óobhate /
kuto na bhÃsata ityata Ãha- muktanÃmiti //
%%
NYùYASUDHù:
anta÷karaïavidhurÃïÃmapÅtyartha÷ /
yadyasmÃttasmÃnna Óobhata iti sambandha÷ /
Óruti÷ pÆrvodÃhtà /
nanvetadayuktam /
prÃgudÃhtaÓrute÷ pratipak«atayodbhÃvitÃyà asyÃ÷ Órutestathaiva bÃdhasyocyamÃnatvÃt /
maivam /
prÃgudÃhtaÓrute÷ prabalatvena bÃdhakatvopapatte÷ /
tathÃhi /
kÃmaÓrutistÃvanniravakÃÓÃ /
tadabhÃvaÓrutistÆktarÅtyà sÃvakÃÓà /
viÓe«aïasvarÆpakathanatvasandehe 'pi na niravakÃÓatvam /
etatsarvaæ mana evetyapi sÃvakÃÓaÓrutiriti sÃÇkhayÃdhikaraïe 'bhihitam /
ki¤ca kÃmaÓruti÷ sarvÃsvapi ÓÃkhÃsvasti /
tathaivodÃhtatvÃt /
tadabhÃvaÓrutistu kvacideveti kathaæ na bÃdhyabÃdhakabhÃva÷ /
tadidamuktaæ pthakÓÃkhÃsviti /
*11,45*
kÃmasya yatretyÃdinoktamarthamupasaæharati- ata iti //
%%
*11,45f.*
NYùYASUDHù:
kÃmanimittopadravÃbhÃvasyÃkÃmahatatvasyÃkÃmatvÃptakÃmatvÃbhyÃmevopapatterakÃmatvasya cetanamÃtre 'sambhavÃdÃptakÃmatvasya ca muktalak«aïatvena tatraiva sambhavÃdamukte«vasambhavÃdityartha÷ /
muktÃnÃmeva dharma iti siddhamiti Óe«a÷ /
*11,46*
satyam /
mukhyayà vttyÃkÃmahatatvaæ mukte«veva sambhavati /
tathÃpi kÃmanimittabahutaropadravÃbhÃvÃdbrahmÃdi«vapyamukhyaæ yujyata eva /
ata÷ saæsÃriïa eva ÓrutipratipÃdyÃ÷ kinna bhavantÅti cet /
kiæ mukhyÃrthaparigrahe bÃdhakasadbhÃvÃttatparityÃga÷ kriyate kiævà vthaiva /
nÃdya÷ /
tadabhÃvÃt /
bÃdhakÃbhÃsÃnÃæ ca nirÃkari«yamÃïatvÃt /
dvitÅyaæ dÆ«ayati- mukhyÃrthasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
aparÅk«akà eva mÃyÃvÃdiprabhtayo vinà bÃdhakena mukhyÃrthaæ tyajanti /
vÃcyÃrthaparameÓvaraparityÃgena nirguïalak«aïÃÇgÅkÃrÃt /
natu nyÃyavida iti /
%%
NYùYASUDHù:
evamakÃmahatatvasyÃmukte«vasambhavamabhidhÃyÃvjinatvasyÃpyabhidhÃsyannavjinatvaæ tÃvadvayÃkhyÃti- apÃpatvamiti //
ihoditamavjinatvaæ tÃvadapÃpatvamadu÷khatvaæ ceti yojanà /
kuta etadityata Ãha- apriyamiti //
%%
NYùYASUDHù:
du÷khamapriyamityÃdiÓabdairÅryata iti sambandha÷ /
tatkÃraïatvÃd du÷khakÃraïatvÃt /
dadhitrapusaæ pratyak«o jvara iti yathà /
etena vjinaÓabdo du÷khe mukhya÷ /
pÃpe tÃdarthyÃttÃcchabdyamityuktaæ bhavati /
ata eva vÃÓabda÷ /
nÃmÃrtho vjinanÃmÃrtha÷ /
vjinaÓabdasya du÷khÃdyarthatve 'vjinaÓabdasyÃdu÷khÃdyarthatvaæ siddhameveti bhÃva÷ /
*11,49*
tata÷ kiæ yadyapÃpatvÃdikamavjinaÓabdÃrtha ityata Ãha- apÃpatvaæ ceti //
%%
NYùYASUDHù:
caÓabdo vak«yamÃïasamuccayÃrtha÷ /
asya jÅvasya /
hiÓabda÷ saæsÃritvÃditi hetusÆcanÃrtha÷ /
tadyathà i«ÅkÃtÆlamityÃdiÓrauterj¤Ãnina÷ pÃpÃbhÃvÃtkathametadityata uktamÃrabdheti /
anÃrabdhavi«ayà Órutiriti bhÃva÷ /
j¤Ãnino 'pyÃrabdhapÃpamastyeveti sambandha÷ /
du÷khaæ cÃstyeva pÃpasadbhÃvÃditi hiÓabdÃrtha÷ /
tasmÃdavjinatvamapi muktebhyo 'nyatrÃsambhavÅti siddham /
*11,50*
kecidetÃæ Órutiæ anyathà vyÃcak«ate /
yaÓca Órotriyo 'vjino 'kÃmahata iti Órotriyasya cÃkÃmahatasyeti ca vÃkyaæ na muktasaÇgrahÃrtham /
kinnÃma praktamanu«yagandharvÃdivi«ayameva /
naca tatrÃsambhava÷ /
Órotriya¤chandodhÅta iti smaraïÃcchrotriyaÓabdasya chando 'dhigatinimittatvÃt /
manu«yagandharvÃdÅnÃæ ca sarvaj¤akalpatvÃtprÃrabdhapÃpasadbhÃve 'pi na te tadà pÃpamÃcarantÅtyavjinà evocyante /
vi«ayavairÃgyopetatvÃdakÃmahatÃÓca bhavantÅti /
naca vyÃvartyÃbhÃvena vaiyarthyamiti yuktam /
nahi vayaæ ÓrotriyatvÃdikaæ viÓe«aïatvena brÆma÷ /
kintu manu«yebhyo manu«yagandharvÃïÃæ ÓataguïÃnandatve 'bhihite tatra hetvÃkÃÇk«ÃyÃmidamucyate /
evaæ manu«yagandharvebhyo devagandharvÃïÃæ ÓataguïÃnandÃbhidhÃne kuta ityÃkÃÇk«ÃyÃæ ÓrotriyatvÃdiheturucyate /
evamuttaratrÃpi /
naca vÃcyaæ sarve«vapi vidyamÃnaæ ÓrotriyatvÃdikamÃnandÃtiÓaye kathaæ hetu÷ syÃditi /
manu«yÃdapyatiÓayena manu«yagandharva÷ Órotriyo 'vjino 'kÃmahataÓca yata÷ /
evaæ pÆrvapÆrvanirdi«yÃdapyatiÓayenottarottara÷ ÓrotriyatvÃdimÃn yasmÃditi vyÃkhyÃnÃditi /
tadetannnirÃca«Âe tasmÃditi /
%%
NYùYASUDHù:
castvartha÷ /
tasmÃttasmÃtpÆrvapÆrvanirdi«yÃdatiÓayenottarottarasyÃkÃmatvam /
upalak«aïametat /
ÓrotriyÃdikaæ ceti vyÃkhyÃne tvaÓrutakalpanaæ syÃt /
tasmÃdityatiÓayeneti cÃÓrutasya kalpanÅyatvÃt /
anyathà vivak«itÃrthasyÃlÃbhÃt /
do«ÃntaramÃha- akÃmeti //
%%
NYùYASUDHù:
ÓrutÃvakÃmahata ityukte÷ pareïa cÃkÃma iti vyÃkhyÃtatvÃcchatasya hataÓabdasya hÃnirapi sphuÂÃ'padyate /
nahi hataÓabdasya ki¤citprayojanamasti /
ata÷ ÓrutÃÓrutatyÃgopÃdÃnaprasaÇgÃdayuktamidaæ vyÃkhyÃnamiti /
*11,52*
apare tu vyÃcak«ate /
yaÓco Órotriya iti Órotriyasya ceti ca na muktavi«ayaæ nÃpi praktamanu«yagandharvÃdivi«ayaæ kintu puru«Ãntaravi«ayam /
tathÃhi /
manu«yebhyo manu«yagandharvÃïÃæ ÓataguïastÃvadÃnanda÷ /
yaÓcÃpara÷ Órotriyo 'vjino manu«yagandharvapade kÃmarahitaÓca /
tasyÃpi manu«yebhya÷ Óataguïo manu«yagandharvasamÃna evÃnando bhavatÅtyevaæ te«u te«u pade«vakÃmasya tattatsamÃnÃnandatvamatrocyate /
naca vÃcyaæ viraktÃnÃæ sarvatra kÃmÃbhÃvÃtkathamiyaæ tÃratamyoktiriti /
tadatiriktapade«u kÃmasadbhÃvasya vivak«itatvÃt /
yo yo yÃvadÃyÃsÃnmukto 'sÃvasau tÃvadÃnandavÃnityartho hyatra pratipipÃdayi«ita iti /
etadapi ÓrutahÃnÃÓrutakalpanÃprasaÇgÃdeva nirastam /
atrÃpi hataÓabdasya prayojanÃbhÃvena hyÃtavyatvÃt /
tasminpada ityasyÃnyatra sakÃma ityasya ca kalpanÅyatvÃt /
adhikaæ do«amÃha- kutraciditi //
%%
*11,53*
NYùYASUDHù:
kutracidindrÃdipadavyatirikte kÃmina÷ puæsa÷ kvacitkvacidindrÃdipade kÃmÃbhÃvÃdindrÃdisamÃnasukhÃnubhavo 'stÅti vyÃkhyÃne 'nubhavavirodha÷ syÃt /
rÃjyamakÃmayamÃnasya rÃjasamÃnasukhÃnubhÆteranubhavabÃdhitatvasya spa«ÂatvÃt /
vairÃgyapraÓaæsÃto na tattvaæ mÃrgaïÅyamiti cenna /
niravadhikÃnandasvarÆpo 'yamÃtmà kÃmÃdyupadravÃvaraïÃttu tathà na bhÃsate /
ato yÃvadyÃvatkÃmak«ayastÃvattÃvadÃnandotkar«o dÓyata ityasyÃrthasya pradarÓanÃrthamasya prakaraïasyÃvatÃritatvÃt /
Ãnandotkar«e('tra)tu tÃtparyaæ Óataguïatve tu na nirbhara÷ kÃrya iti cenna /
devapadÃkÃmÃdindrapadÃkÃmasyÃnandaviÓe«ÃdarÓanÃditi /
*11,56*
tarhi ka÷ Órutyartha ityata Ãha- tasmÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
arthÃntarapratÅternirastatvÃt /
amuktamanu«yÃdisukhasambandhitÃratamyaæ te ye ÓatamityÃdivÃkyai÷ pthak pthaguktvà yaÓceti Órotriyasya ceti ca vÃkyena muktÃnÃæ manu«yagandharvÃdÅnÃæ sukhe tÃratamyaæ ÓrutiratideÓenÃheti vyÃkhyÃnameva peÓalam /
nanvevaæ sati vÃkyabhedo do«a÷ syÃt /
maivam /
j¤ÃpakasadbhÃvÃdityÃha- tacceti //
%<... tacca caÓabdÃdeva gamyate // MAnuv_3,4.28ef //>%
*11,56f.*
NYùYASUDHù:
yaÓceti vÃkyasya praktÃdanyo vi«aya ityetacca caÓabdenaiva gamyate /
kimutaikavÃkyagatÃyÃmuktÃnupapattyetyevÃrtha÷ /
caÓabdo hyayaæ samuccayasya dyotaka÷ pratÅyate /
devadatto dhaniko yaj¤adattaÓceti tathà /
nacaikavi«ayatÃyÃmevaæ yujyate /
nahi bhavati vasi«Âho brahmi«Âho 'rundhatÅpatiÓca tatheti prayoga÷ /
viÓe«aïasamuccaye caÓabda÷ kinna syÃditi cenna /
mukhyÃrthe bÃdhakÃbhÃvena tyÃgÃyogÃt /
vacanavyatyayaÓcaikavÃkyatÃyÃæ sphuÂa eva /
tathÃtve khalu te ye Óataæ karmadevÃnÃmÃnandÃ÷ /
sa eka ÃjÃna(ja)devÃnÃmÃnando ye Órotriyà avjinà akÃmahatÃÓceti syÃt /
tathà teta ye Óataæ mÃnu«Ã ÃnandÃ÷ sa eko manu«yagandharvÃïÃmÃnanda÷ ÓrotriyÃïÃmakÃmahatÃnÃmiti bhavet /
*11,57*
nanvevaæ tarhi kathaæ bhadÃraïyakavÃkyaæ bhëye muktamÃtravi«ayaæ vyÃkhyÃtam /
yaÓceti viÓe«aïasamuccayaparamuktam /
ayamabhiprÃyo bhëyakÃrasya /
sarvathà vÃkyadvayamevedaæ bhinnavi«ayam /
ekavÃkyatÃÓraddhÃyÃmapi muktamÃtravi«ayamastu /
tatrÃnupapattÅnÃmalpatvÃt /
nÃmuktamÃtravi«ayam anupapattibÃhulyÃditi /
*11,58*
mÃnu«ÃdihiraïyagarmÃntÃnÃmamuktÃnÃæ muktÃnÃæ cottarottaraæ ÓataguïÃnandatvaæ ÓrutidvayamÃhetyayuktam /
mÃnu«ÃnandanirdeÓo muktaj¤ÃpakÃbhÃvÃt /
nahi tatrÃkÃmahatatvÃdikamanyadvà kimapi ÓrÆyate ityÃÓaÇkÃæ nirÃkurvan Órutyarthaæ vivïoti /
rÃddha itayÃdinÃbhivÅk«ata ityantena /
tatra tÃvat bhadÃraïyake manu«yamuktasya j¤Ãpakaæ darÓayati- rÃddha iti //
%%
*11,59*
NYùYASUDHù:
sa yo manu«yÃïÃæ rÃddha÷ samddho bhavatÅtyupakramavÃkye rÃddha iti padena mukta eva ghyate nÃmukta÷ /
kayà vttyÃbhidhayaiva na tÆpacaryate /
yena mukhyÃrthÃnupapattyÃdikaæ vyutpÃdanÅyaæ syÃt /
katham? saæsiddha iti /
etaduktaæ bhavati /
rÃdha sÃdha saæsiddhÃviti paÂhyate /
rÃdhadhÃtoÓca"gatyarthÃkarmakaÓli«aÓÅÇsthÃ'savasajanaruhajÅryatibhyaÓca' ityakarmakatvÃtkartari kta÷ /
tato rÃddha÷ saæsiddha ityuktaæ bhavati /
saæsiddhiÓca muktireva nityatvena du÷khÃsambhinnatvena ca samÅcÅnasiddhitvÃt /
netarÃ, anityatvena du÷khasambhinnatvena cÃsamÅcÅnatvÃt /
naca mukhye sambhavatyamukhyÃrtho 'ÇgÅkartuæ Óakyata iti /
evaæ samddhaÓabdo 'pi muktasyaiva vÃcaka÷ /
muktiæ vinà samyagddherabhÃvÃt /
anye«ÃmadhipatirityÃdikaæ tu muktÃmuktasÃdhÃraïam /
yathà ca mukte sambhavati tathoktaæ bhëye /
*11,60*
idÃnÅæ taittirÅyaÓrutau muktamanu«yaj¤Ãpakaæ darÓayanyuvà syÃdityÃdÅni padÃni vyÃca«Âe- sÃdhuneti //
%%
*11,60f.*
NYùYASUDHù:
nirde«o hi sÃdhurityucyate /
naca vi«ïoritaro nirde«o 'sti /
ata÷ sÃdhunà vi«ïunetyuktam /
ttÅyÃnte sÃdhuÓabda upapade yu miÓraïa ityasamÃt"anyebhyo 'pi dÓyante' iti kvanippratyaye kte sÃdhuyuveti bhavati /
yadvà yujir /
yoga ityasyedaæ rÆpam /
dÓigrahaïasÃmarthyÃddhÃtorantalopa÷ /
tathÃca bhagavatsÃmÅpyalak«aïamok«avÃnityuktaæ bhavati /
yuvaÓabdÃdapyatiÓayena sÃdhuyuvaÓabdo muktasya j¤Ãpaka iti kramamatilaÇghayÃdau vyÃkhyÃta÷ /
yadyapi yuvaÓabdo yauvananimittastathÃpi mukhyÃmukhyayormukhye sampratyaya iti nityayauvanamaÇgÅkÃryam /
taccaitasya manu«yasya muktasyaiva yujyate na saæsÃriïa iti hetoryuvà ca sa mukta eva /
adhyÃyakaÓabdo yadyapyÃÇadhipÆrvÃdiÇadhyayana ityasmÃt ïvuli pratyaye sati ni«panna÷ samyagadhyayanasya kartÃramÃha /
tathÃpyatra puru«ÃrthaprasaÇgÃdadhyayanasyÃpuru«ÃrthatvÃdadhyayanaphalaprÃpterlak«ako varïanÅya÷ /
adhyayanasya phalaæ ca tena muktenaivÃptam /
muktereva tatphalatvÃt /
tena kÃraïena mukta evÃdhyÃpaka Årita÷ /
à samyak samantÃcca ÓamasyetyÃÓa÷ /
atiÓayenÃÓa ÃÓi«Âha÷ /
samyaktvÃdi ca hrÃsÃbhÃvÃdikameva /
tato nirhrÃsasya yogyatÃnusÃreïa pÆrïasyÃnandasya samprÃptyà kÃraïena mukta evÃÓi«Âha iti ca gÅyate /
avikÃro hi d¬ho nÃma /
atiÓayena d¬ho d¬hi«Âha÷ /
chÃndasatvÃt"ra to halÃderlagho÷' ityetanna bhavati /
mukta eva sthitasyÃnanyathÃprÃpte÷ atiÓayena nirvikÃratvÃt d¬hi«Âha iti codita÷ /
balamasyÃstÅti balÅ /
atiÓayena balÅ bali«Âha÷ /
atiÓayaÓca svÃbhÃvikatvam /
svabhÃvena bali«ÂhaÓca kevalaæ mukto bhavati /
nÃmukta÷ /
ato bali«Âha iti sa evocyata iti /
*11,65*
nanu muktasya"tasyeyaæ pthivÅ sarvà vittasya pÆrïà syÃt' iti vittaparipÆrïapthivÅpatitvamucyamÃnaæ kathaæ yujyata ityata Ãha- tasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
pÆrvabhÃvo 'muktatvaæ muktÃmuktamanu«yayorvivak«ayà hi yuvà syÃdityÃdikamÃrabdham /
tatra yuvà syÃdityÃdikà muktaæ pratipÃdyÃmuktavivak«ayà tasyetyÃdivÃkyaæ pravttamityartha÷ /
anenaiva nyÃyenÃnye«ÃmadhipatirityÃdikamamuktavi«ayaæ pratipattavyam /
nanvevaæ yuvà syÃdityÃdermuktÃmuktavi«ayatÃÇgÅktÃvekavi«ayatÃpratÅtivirodha ityÃÓaÇkÃnirÃsÃyÃmukteti vaktavye pÆrvabhÃvetyuktam /
eka eva cetano yuvÃdiÓabdai÷ pratipÃdyate /
tasya cÃvasthÃbhedena viÓe«aïÃni vyavasthÃpyate /
eka eva cetano yuvÃdiÓabdai÷ pratipÃdyate /
tasya cÃvasthÃbhedena viÓe«aïÃni vyavasthÃpyante /
tasmÃdekavi«ayatÃpratibhÃso nÃnupapanna iti /
*11,66*
evaæ vÃjasaneyaÓrutau"sa yo ha vai manu«yÃïÃmityÃde÷ sampannatama ityantasya, taittirÅyaÓrutau ca yuvà syÃdityÃde÷ pÆrïà syÃdityantasya' muktÃmuktaparatvavarïanena sa manu«yÃïÃæ parama Ãnando 'tha(te)ye Óataæ manu«yÃïÃmÃnandà ityetatsa eko mÃnu«a Ãnandaste ye Óataæ mÃnu«Ã Ãnandà ityetacca muktÃmuktavi«ayamiti siddhe taittirÅyaÓrutigataæ sa eko manu«yagandharvÃïÃmÃnanda÷ Órotriyasya cÃkÃmahatasyetyetÃvadvayÃca«Âe- sa eka itÅti //
%%
NYùYASUDHù:
saæsÃragataæ sukhamuktveti saæsÃrimanu«yasukhÃcchataguïaæ saæsÃriïo manu«yagandharvasya sukhamuktvetyartha÷ /
muktÃcchataguïÃtmatÃmiti muktamanu«yasya sukhÃnmuktamanu«yagandharvasya ÓataguïasukhÃtmatÃæ vadatÅtyartha÷ /
Órutiriti Óe«a÷ /
sa eka iti vÃkyena Órotriyasyeti vÃkyena /
*11,67*
anenaiva nyÃyena te ye Óataæ manu«yagandharvÃïÃmÃnandà ityÃdikaæ vyÃkhyeyamityÃÓayavÃnÃha- saæsÃragÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
saæsÃrimanu«yagandharvÃdisukhÃdityartha÷ /
saæsÃragatasya devagandharvÃde÷ ÓatÃdhikaæ ÓataguïÃdhikaæ sukhamuktveti vartate /
muktÃnmuktasyeti muktamanu«yagandharvÃdisukhÃcchataguïaæ muktadevagandharvÃde÷ sukhaæ vadatÅtyartha÷ /
anena te ye Óatamityubhayamekoktyà parÃmÓya sa eka iti Órotriyasyeti ca yathÃyogyaæ pthak ÓataguïÃnandatvamucyata ityuktaæ bhavati /
anayaiva rÅtyà sa eka÷ pitÌïÃmityÃdi vÃjasaneyaÓrutivÃkyamapi vyÃkhyeyam /
upakrame muktaÓravaïÃdÃjÃna(ja)devÃdau yaÓca Órotriya ityÃdinà tacchravaïÃnmadhye 'pi yaÓca Órotriya ityanuvartanÅyam /
ÓrutidvayavisaævÃdastu bhagavatpÃdairanyatra parihta iti /
*11,70*
ÓrutidvayavyÃkhyÃnamupasaæharati- yuktaæ syÃditi //
%<... yuktaæ syÃcchrutyuktamabhivÅk«ita÷ // MAnuv_3,4.34cd //>%
NYùYASUDHù:
ÓrutyuktamabhivÅk«ato 'bhivÅk«amÃïasya samyagvicÃrayato matenaitadeva vyÃkhyÃnaæ yuktaæ syÃt /
athavÃbhivÅk«o 'bhivÅk«aïaæ samyagvicÃrastasmÃdidameva Órutyuktaæ yuktaæ syÃditi /
*11,71*
evaæ Órutyà muktau tÃratamyamupapÃdya yuktyÃpyupapÃdayati- yuktaæ ceti //
%%
NYùYASUDHù:
surÃdi«u mÃnu«Ãdibhya÷ sÃdhyÃdhikyaæ muktigataphalÃdhikyaæ sÃdhanÃdhikyÃddhetoryuktamanumitaæ cetyartha÷ /
devÃdayo mÃnu«Ãdibhyo 'dhikamauktaphalabhÃjastadapek«ayÃdhikatatsÃdhanavattvÃdityuktaæ bhavati /
vipak«e bÃdhakÃbhÃvaædaprayojako 'yaæ heturityata Ãha- nÃdhikyamiti //
%%
NYùYASUDHù:
surÃdi«viti vartate /
mÃnu«Ãdibhya iti ca /
sÃdhane sÃdhanÃdhikye /
yadi devÃdayo mÃnu«Ãdibhyo 'dhikamauktaphalabhÃjo na syustadà tadadhikatatsÃdhanÃrthaprayatnavanto na syu÷ /
anadhikaphalÃya cÃdhikaæ prayatnamÃti«ÂhamÃnà na prek«Ãvanto bhaveyuriti vipak«e bÃdhakÃnnÃprayojako hetu÷ /
*11,73*
pramÃïÃbhÃvÃtsvarÆpÃsiddho 'stvityata Ãha- yatnaÓceti //
%%
NYùYASUDHù:
mahÃtmanÃæ mahÃphalabhÃktvenÃnumeyÃnÃæ te«Ãæ devÃdÅnÃæ mÃnu«Ãdibhyo mahÃnyatno 'dhikaæ mok«asÃdhanÃnu«ÂhÃnaæ ca dÓyata eva pramÃïai÷ /
tÃnyapi vak«yÃma iti bhÃva÷ /
vyÃptimupapÃdayati- yatreti //
*11,74*
%%
NYùYASUDHù:
yatra puru«e yadapek«ayà sÃdhanÃdhikyamastyatra tadapek«ayà sÃdhyÃdhikyaæ ca niyamena d«Âam /
kar«akavÃïigrÃjapuru«Ãdi«u loke, vede cÃgnyÃhitÃdi«u, yo yadadhikasÃdhanavÃnasau tadadhikasÃdhyavÃniti niyamena tattatpramÃïairupalabdhamevetyartha÷ /
yastvagnyÃdhÃnÃdiphalÃnÃæ tÃratamyamajÃnÃna÷ k«ÂÃdisthale ca dhÃnyÃdau tÃratamyaæ kÃraïÃntarÃyattaæ na k«ÂÃdisÃdhanatÃratamyÃdhÅnamiti manyamÃno d«ÂÃnte«vapi vipratipadyate taæ pratyÃha- no cediti //
%<... no cenna yatnaæ kuryara¤jasà // MAnuv_3,4.36ef //>%
NYùYASUDHù:
yadi loke vede ca sÃdhanÃdhikyÃtsÃdhyÃdhikyaæ no bhavet /
tadà ke 'pya¤jasà yatnaæ sÃdhanÃtiÓayÃnu«ÂhÃnaæ na kuryu÷ kintu samameva kuryu÷ /
itarathà prek«Ãvanto na bhaveyu÷ /
na hyagnyÃdhÃnena yÃvÃnsvargo 'ÓvamedhenÃpi tÃvata eva lÃbhe 'Óvamedhe kaÓcitpravarteta /
pravartamÃno vÃbuddhimÃnbhavet /
dro(ïÃvÃ)ïavÃpamÃtrakar«aïena yÃvÃndhÃnyalÃbhastÃvata eva svÃr(yÃvÃ)rÅvÃpakar«aïena bhÃve na kaÓcittatra pravarteta /
tathÃtve ca manda÷ syÃt /
d«Âaæ v«ÂayÃdikamad«Âaæ dharmÃdikaæ ca sÃdhanÃntarbhÆtameveti na vyabhicÃra÷ ÓaÇkanÅya÷ /
evaæ mÃnu«Ãdayo devÃdibhyo 'lpamuktiphalabhÃjastadapek«ayÃlpasÃdhanavattvÃdyo yadapek«ayÃlpasÃdhanavÃnsa tato 'lpaphalavÃnd«Âa÷ yathà sammata÷ /
devÃdayo mÃnu«Ãntà muktau phalatÃratamyavanta÷ sÃdhanatÃratamyopetatvÃdye yatsÃdhanatÃratamyavantaste tatsÃdhyatÃratamyavanto yathà sammatÃ÷ /
brahmÃdÅnÃæ mÃnu«ÃntÃnÃæ mok«aphalÃni tÃratamyavanti tÃratamyavatsÃdhanasÃdhyatvÃtsammatavadityanumÃnÃnyapyatra dra«ÂavyÃni /
anukÆlatarkÃdikaæ ca pÆrvavadÆhanÅyamiti /
JOSHI-28
*11,76*
syÃdetat /
muktà apyupÃsanaæ karma cÃnuti«ÂhantÅti guïopasaæhÃrapÃde samarthitam /
na caikaprakÃrameva te«Ãmanu«ÂhÃnamiti niyÃmakamasti /
tathÃca te«ÃmupÃsanÃditÃratamye satyapi tatprayuktaphalatÃratamyÃbhÃvÃdayuktÃnyeva satarkÃïyanumÃnÃni /
muktairanu«Âhitaæ sÃdhanameva na bhavati sÃdhyÃbhÃvÃditi cet /
amuktai(mumuk«ubhi)ranu«ÂhitasyÃpyadhikasya tathÃtvopapatte÷ /
anu«ÂhÃnaæ ca muktavallÅlÃtmakaæ bhavi«yatÅtyata Ãha- kcchreïeti //
*11,77*
%%
NYùYASUDHù:
mumuk«ubhi÷ kcchreïaiva sÃdhanÃnÃæ sÃdhanÃdanu«ÂhÃnÃtkÃraïÃnmuktavanmuktÃnÃmivalÅlayÃnu«ÂhÃnaæ na bhavati /
anena viÓe«aïaprak«epÃdanaikÃntyÃdi parihtam /
muktÃnÃæ kcchrÃbhÃvÃllÅlÃvailak«aïyadarÓanÃdanyathÃsiddhirapyapÃstà /
nahi kcchravatÅ lÅlà bhavatÅtyuktaæ bhavati /
kcchreïa mumuk«ÆïÃæ sÃdhanÃnu«ÂhÃne kiæ pramÃïamityata Ãha- udÅryata iti //
etadÃgamenodÅryata ityartha÷ /
tadÃgamaæ paÂhati- daÓakalpamiti //
*11,78*
%%
NYùYASUDHù:
kalpo brahmaïo divasa÷ /
pÃtrÃditvÃnnapuæsakam /
kÃlÃdhvanoratyantasaæyoga iti dvitÅyà /
yadvà daÓakalpamiti bahuvrÅhi÷ /
tapaso viÓe«aïam /
sahasraæ parimÃïamasyeti sÃhasra÷ saÇgha÷ /
tadasya parimÃïamityarthe ÓatamÃnaviæÓatikasahasravasanÃdaïityaïo vidhÃnÃt /
anye 'pyatikcchreïa yatnaæ kuvarnti kimaihikaphalÃrthaæ netyucyate brahmavido 'pÅti /
vi«ayavairÃgyamanenopalak«yate /
brahmaj¤Ãnotta(ra)raæ sÃdhanÃnu«ÂhÃnena mok«atÃratamyasyopari sÃdhayi«yamÃïatvÃdatra sÃmÃnyamÃtraæ vivak«itam /
itiÓabdo vÃkyasamÃptau /
*11,86*
anumÃnamupasaæharati- etaditi //
%<... etadakhilaæ mok«aviÓe«ÃbhÃvata÷ katham // MAnuv_3,4.40cd //>%
NYùYASUDHù:
etadakhilaæ kcchreïa sÃdhanÃnu«ÂhÃnam /
viÓe«o vaicitryam /
saptamyarthe tasi÷ /
kathaæ yujyate /
tato 'nena mok«aviÓe«a÷ siddha iti Óe«a÷ /
syÃdetat /
muktau tÃratamyÃnumÃnaæ kÃlÃtyayÃpadi«yam /
paramaæ sÃmyamupaitÅtyÃdiÓrutiviruddhatvÃditi /
maivam /
Órute÷ ÓrutismtibÃdhitatvena bÃdhakatvÃsambhavÃdityÃÓayavÃnmok«atÃratamyavÃdinÅ÷ ÓrutismtÅstÃvatpaÂhati- daivÅti //
%%
*11,87*
NYùYASUDHù:
%%
NYùYASUDHù:
sampadyogyatà /
vimok«o viÓi«yamok«a÷ /
nibandho nÅcasthÃne 'ndhe tamasi bandha÷ /
tÃdarthye caturthÅ /
caÓabda evÃrthe /
bhagavatà svayamevokta iti sampadyate /
anyathà vÅtyupasargasya vaiyarthyÃpatte÷ /
tameveti munÅnprati pthorvÃkyam /
taæ vi«ïumeva /
Ãtmavttibhirityasyaiva vivaraïaæ manovaca÷kÃyakÃryai÷ svakarmabhiriti /
amÃyinaÓchadmarahità ni«kÃmÃ÷ /
yathÃdhikÃraæ yogyatÃnusÃreïÃvasitasya niÓcitÃrthasya mok«asya siddhaya iti mok«atÃratamyokti÷ /
amÃyina ityuktatvÃdarthaÓabdena mok«asyaivokte÷ /
ak«aïvanto 'k«imanta÷ /
ano nu¬iti nu /
karïavanta÷ prÃptasamastendriyaphalÃ÷ /
parasparaæ sakhÃyo muktà /
manojave«u manojava÷ praj¤ÃtiÓayo bahuvacanamÃdyarthe j¤ÃnÃdiguïe«u asamÃstÃratamyopetà babhÆvu÷ /
bhagavatsÃmÅpye ca tÃratamyamucyate /
te«u kecidÃdadhnÃsa ÃsyaÓabdasyÃ'bhÃva÷ /
Ãsyaæ parimÃïasyetyÃdadhnamamtaæ tadete«Ãmasti sthÃnamityarÓaÃdibhyo 'c /
ÃsyaparimÃïe sudhÃnidhau viharanta iti dÆratvamucyate /
yadvà taratamaÓabda iva dadhnaÓabdo 'pratyayo 'pyasti /
tataÓca samyagdadhnà magnà ityartha÷ /
tve kecidupagatÃ÷ kak«aæ vanamupakak«Ã÷ /
uÓabda evÃrtha÷ /
ÓvetadvÅpagatavanakrŬÃratà eveti madhyatvamucyate /
äjaserasugityasuk /
tve(eva)eke snÃtvÃ÷ snÃtavyÃ÷ /
ktyarthe"tavaiken kenyatvana' iti tvan /
hdà iva gambhÅrÃ÷ parameÓvaraæ dadÓre dadÓu÷ /
harayore /
anenÃtisÃmÅpyamucyate /
"Órutvà vi«ïuæ karïaphalam' ityÃdismtyÃsya mantrasyaiva vyÃkhyÃtatvÃnnÃrthÃntaraæ kalpanÅyam /
ityÃdÅni ceti caÓabdena prÃgudÃhtakÃïvataittirÅyaÓrutÅ samuccinoti /
vyaktaæ niravakÃÓam /
tata÷ kimityata Ãha- tatkeneti //
*11,88*
%<... tat kena sÃmyaæ mukte«u gamyate // MAnuv_3,4.44cd //>%
NYùYASUDHù:
tattasmÃnniravakÃÓaÓrutismtibÃdhitatvÃtkena na kenÃpi /
yadudÃhtaæ vÃkyaæ tanna tatparamiti bhÃva÷ /
*11,97*
tarhi kastasyÃrtha ityata Ãha- du÷khÃdÅti //
%%
NYùYASUDHù:
caÓabdo 'vadhÃraïe paramÃnandasÃmyasamuccaye và /
yathoktam /
"du÷khÃbhÃva÷ parÃnando liÇgabheda÷ samà matÃ' iti /
ki¤canedamanumÃnamutprek«itam /
kintvÃgamasiddham /
tatra kathaæ kÃlÃtÅtÃÓaÇketyÃÓayenÃha- bhaktyÃdÅti //
%%
*11,97f.*
NYùYASUDHù:
tÃratamyena bhaktyÃdiguïasadbhÃve sati bhaktyÃdisÃdhanaguïÃnÃæ tÃratamyena hetuneti yÃvat /
atulyatvaæ mok«aphalasya /
na kevalamasmÃbhi÷ kintu bhÃrate coktam /
hÅti tadvÃkyasya prasiddhÃnÃæ sÆcayati /
yathà sati hi guïe pravadantyatulyatÃmiti /
sati sÃdhau guïa«a bhaktyÃdÃvatulye sati phalasyÃpyatulyatÃæ vadanti hÅtyartha÷ /
sÃdhanatÃratamyaæ pramÃïairdÓyata ityuktam /
kÃni tÃnÅtyata÷ kcchreïÃnu«ÂhÃnaæ pradarÓayitumudÃhtaæ tÃvadekaæ vÃkyam /
anyÃnyapi santÅtyÃha- sÃdhaneti //
%<... sÃdhanavaiÓe«yamapi sarvatra kathyate // MAnuv_3,4.45ef //>%
NYùYASUDHù:
sÃdhakÃnÃæ sÃdhanavaicitryaæ sarvatrÃpi granthe«u /
*11,99*
tÃni vÃkyÃni paÂhati- durj¤eyamiti //
%%
NYùYASUDHù:
prabhornsiæhasya dhyÃnacakraæ devatÃdibhirdurj¤eyam /
kuto ghoraæ bhayaÇkaraæ rÆpamasyeti tathokta÷ /
trailokyaæ dhvaæsituæ ÓÅlamasyeti /
evaÓabdena na saæj¤ÃmÃtreïa mahÃyogina÷ kintvarthata evetyÃha- tadevoktaæ nityamuktairityÃdinà //
%%
NYùYASUDHù:
sarvadà dhyÃnÃdyudyogavadbhi÷ /
bhÃgo bhÃgyamindriyajayÃdi /
moho mithyÃj¤Ãnam /
kleÓà avidyÃyÃ÷ /
sÃdhvasaæ vighnÃdibhayam /
na kevalaæ sadodyuktÃ÷ kintu sa codyogo mahÃnityucyate mahotsÃhairiti /
sattvasyai÷ sadà sattvaguïapracurai÷ /
vyavasÃyo niÓcaya÷ /
j¤ÃnaÓabdena j¤eyamupalak«yate /
atÅtÃnÃgatÃni j¤ÃnÃni prabhÃvÃpyayau s«ÂisaæhÃrau ca vettuæ ÓÅlame«Ãmiti tathoktÃ÷ /
prabhÃvÃpyayaj¤Ãnasya mahÃphalatvÃtpthagukti÷ /
martyairdurj¤eyamiti kimu vaktavyam /
dhvaæso manoviÓaraïam /
moho 'j¤Ãnam /
Óruti÷ Óravaïam /
atra vaihÃyasasaæhitÃvÃkye devÃdibhyo manu«yÃïÃmalpaæ sÃdhanamiti sphuÂaæ pratÅyate /
mÃnu«atvÃpagamÃnantaramÃdhikaæ bhavi«yatÅti cenna /
mÃnu«atvÃderanapagamasyÃnantarameva vak«yamÃïatvÃt /
*11,101*
%%
NYùYASUDHù:
kastÃmiti ÓrutiryamavÃkyam /
surÃsurÃïÃæ sukhadu÷khahetutvÃnmadÃmada÷ /
anena yamasyÃnyebhyo j¤ÃnÃdhikyamucyate /
brahmaivetyanena brahmaïa÷ /
ata eva madanya iti brahmÃdÅnvineti vyÃkhyeyam /
%%
NYùYASUDHù:
muktÃnÃmiti bhÃgavatavÃkye muktÃnÃæ ÓarÅrÃdyabhimÃnarahitÃnÃæ siddhÃnÃæ j¤ÃninÃæ koÂi«vapi nÃrÃyaïaparÃyaïa÷ praÓÃntÃtmà sudurlabha÷ kaÓcideva /
"nÃrÃyaïÃyanÃ÷ ÓÃntÃtmÃnastu sarve 'pÅti' sphuÂaæ sÃdhanatÃratamyaæ pratÅyate /
atra viÓe«aïadvayena vairÃgyabhaktÅ kathyete /
%%
*11,102*
NYùYASUDHù:
iyaæ vis«Âiriti mantrasyÃyamartha÷ /
iyaæ pratyak«Ãdisiddhà vividhà s«Âiryato hiraïyagarbhÃdà samantÃdbabhÆva /
yaÓcÃsya prapa¤casyÃdhyak«o 'dhipati÷ so 'pi paramÃtmÃnaæ parame vyoman vyÃmni hdayÃkÃÓe yadi và dadhe yadi và na tathà veda yadi và na /
aÇgeti kasyacitsambuddhi÷ /
itarÃpek«ayÃ'dhikyena dhyÃyati jÃnÃti ca kÃrtsyena tu na dhyÃyati na jÃnÃti ceti /
vyomanniti saptamyà luk yo asya so aÇgeti praktyÃnta÷pÃdamavyapara iti praktibhÃva÷ /
%%
NYùYASUDHù:
ya÷ svÃtmamÃyetyÃdi«u bhÃgavatavacane«u kaimutyoktyà j¤ÃnatÃratamyamavagamyate /
yo bhagavÃnsvÃtmamÃyÃyà vibhavaæ svarÆpamahimno vistaraæ svayameva gato j¤ÃnavÃn /
brahmavÃkyamidam /
yaæ harimiha jÅve«u /
%%
NYùYASUDHù:
tattvaæ svarÆpam /
sÆti÷ kÃraïam /
yasya satkëÂhÃæ samyagdiÇmÃtram /
brahmavÃkyamidam /
%%
NYùYASUDHù:
nÃhaæ parÃyuriti Óivavacanam /
yadviracitaæ yasya caritram /
ÅÓeti bhagavatsambuddhi÷ /
*11,102f.*
%%
*11,103*
NYùYASUDHù:
ahamiti yamavacanam /
Åhitaæ ce«yitam /
sarvasya prapa¤casyÃdau smta÷ /
Ãdyatayà pramita÷ /
ato j¤ÃnivargÃt /
bhÆyo 'dhikamatiÓayenÃdhikam /
%%
NYùYASUDHù:
na tvÃmiti brahmÃïaæ prati bhagavadvÃkyam /
atra saæsÃre /
liÇgabhedane liÇgaÓarÅrabhaÇge jÃte sati /
siddhaye j¤Ãnasya /
yatatÃmapi madhye kecitsiddhà bhavanti /
siddhÃnÃæ madhya iti yojyam /
tattvata÷ prÃcuryeïa /
ekaæ ca tattvato j¤Ãtumiti yathà /
*11,103f.*
%%
*11,104*
NYùYASUDHù:
(ya)imamiti vyÃkhyÃturadhyetu÷ ÓrotuÓca tÃratamyamucyate /
vyÃkhyÃnÃdiprÃcuryaæ ca pratyekaæ mok«asÃdhanamityanyatroktam /
%%
NYùYASUDHù:
dhyÃnenetyasya bhagavatpÃdaktaæ gÅtÃtÃtparyagataæ vyÃkhyÃnaæ dra«Âavyam /
%%
*11,104f.*
NYùYASUDHù:
susÆk«mairityÃdinà sarve«Ãæ j¤ÃnatÃratamyamucyate /
svato 'nyadviÓvamapyevaæ paÓyati /
api tu kintu /
tarhi bhagavatsamÃnà kimiti praÓnÃrtha÷ /
anyato j¤ÃnavargÃdadhikaæ paÓyantyapi sarvairviÓe«airyuktaæ taæ naiva paÓyati vi«ïo÷ svasmÃccÃnyadaÓe«am /
anyata÷ sarasvatyÃderadhikaæ paÓyet /
brahmaïo 'pyavasthÃbhedena viÓe«a ucyate natu sarve«viti /
tathà sarvagatatvena sarasvatyÃdid«ÂÃdhikaguïatvena savargatatvena ceti /
caÓabdenoktaguïavattvaæ samuccinoti /
tarhi muktasya brahmaïo ramÃsÃmyaæ kimiti praÓna÷- api tviti //
darÓanaæ kartum /
anyat bhagavata÷ /
yatha brahma ramÃd«ÂÃnna paÓyati tathà /
yÃvanto brahmad«ÂÃstÃvata÷ /
*11,105*
%%
NYùYASUDHù:
tamoguïamÃtragatameveti sambandha÷ /
paÓyedityÃde÷ pratyekaæ sambandha÷ /
anyarÆpaæ svÃdhamarÆpam /
bahusÃhasravar«eïeti /
bahusahasravar«Ãnu«ÂhitasÃdhanena /
kvacitkvaciditi mahattattvapravibhÃgÃnabhipraiti /
yathÃyogameva kecana (tu) ÓvetadvÅpapatimeva /
tatrÃpa hdyapi /
*11,116*
parimÃïadarÓanavadviÓe«adarÓane tÃratamyaæ na vispa«Âamuktamata Ãha- umeti //
%%
NYùYASUDHù:
umÃparyantaæ tu paÓcÃtpaÓcÃduktÃ÷ pÆrvapÆrvaird«Âebhyo d«ÂÃnÃmanantÃæÓÃneva vÃsudevasya viÓe«aÓanvicak«ate /
ÓakrakÃmÃdayaÓceti castvartha÷ /
evaÓabdasyomÃdibhirevetyanvaya÷ /
prabuddhebhya iti pÆrvavat «a«Âhayarthe /
cak«ate paÓyanti /
*11,121*
udÃhtÃnÃæ vacanÃnÃæ prayojanamÃha- ityÃdÅti //
%%
NYùYASUDHù:
yathÃrthata iti //
na paramatÃnuvÃdarÆpeïetyartha÷ /
muktÃnÃæ ca sÃdhanÃnÃæ ceti yojanà /
sÃdhanatÃratamyapratipÃdanÃyodÃhte«veve ke«ucidvÃkye«u muktÃnÃæ tÃratamyaæ pratÅyate /
tadapi praktatvÃd grÃhyamityartha÷ /
*11,122*
astu mumuk«ÆïÃæ sÃdhane«u tÃratamyaæ mà ca bhÆmnok«e tÃratamyamityÃÓaÇkÃyÃæ prÃgbÃdhakamuktam /
idÃnÅæ ÓaÇkaivai«Ã nopapadyate dÆre dÆ«aïÃbhidhÃnamityÃha- sÃdhyeti //
%%
NYùYASUDHù:
sÃdhyamavicitraæ sÃdhanaæ vicitramiti sÃdhyasÃdhanayorvairÆpyaæ kena bÅjena kalpyate ÓaÇkayate na kenÃpi /
ayamabhisandhi÷ /
pak«e vipak«atvaÓaÇkà khalu kenacidbÅjena syÃt /
nirbÅjaæ ÓaÇkamÃno na laukiko nÃpi parÅk«aka ityunmatta ivopek«aïÅya÷ /
bÅjaæ ca vyabhicÃradarÓanaæ vopÃdhidaÓarnaæ và tayoranyataraÓaÇkà và /
tatrÃdyaæ tÃvadiha nÃsti /
tadidamÃha- ad«Âamiti //
%<... ad«Âaæ kena kalpyate // MAnuv_3,4.84b //>%
NYùYASUDHù:
nÃpi dvitÅyam /
pak«e sÃdhyasadbhÃvasya ÓrutyÃdisiddhatvena yasya kasyacidÃÓaÇkayamÃnasyÃvaÓyaæ sÃdhyavyÃpakatvÃbhÃvenopÃdhitvÃsambhavÃt /
pak«e 'pi tadvttau sÃdhanavyÃpakatvÃt /
ata evopÃdhiÓaÇkÃpi nirastà /
tato vyabhicÃraÓaÇkÃpi /
udÃhtavÃkyairvyÃpteruktatvÃt /
ato bÅjÃbhÃvÃcchaÇkaivai«Ãnupapanneti /
*11,123*
ÅÓvaro mumuk«ubhyo vicitraæ phalaæ dadÃti vicitrasÃdhanairÃrÃdhitatvÃt /
vicitrasÃdhanÃnyapek«ya phaladÃttvÃdityanumÃnÃntaraæ hdi nidhÃyÃnyathÃsisiddhinirÃsÃrthaæ vipak«e bÃdhakamÃha- vai«amyamiti //
%%
NYùYASUDHù:
tena sÃdhyasÃdhanavairÆpyeïa /
dvitÅyaÓcaÓabda÷ pramÃïÃntarasÆcanÃrtha÷ /
yadÅÓvaro 'nu«ÂhitÃlpasÃdhanÃyÃnu«ÂhitamahÃsÃdhanasamÃnaphalaæ dadyÃt /
tadÃsau vi«ama÷ prasajyeta /
yadi vÃnu«ÂhitamahÃsÃdhanÃyÃnu«ÂhitÃlpasÃdhanasamÃnaphalaæ dadyÃt /
tadà nirghïa÷ syÃdityartha÷ /
ÅÓvarasya vai«amyÃdyÃpattirnÃni«yà /
du÷khÃdyahetutvÃdityata Ãha- sÃpek«atvÃditi //
*11,124*
%%
NYùYASUDHù:
anena"vai«amyanairghaïye và sÃpek«atvÃt' iti sÆtramupÃdatte /
tau ceti sambandha÷ /
tau vai«amyanairghaïyalak«aïau do«au /
yaddhi pramÃïaviruddhamaprÃmÃïikaæ và taducyate 'ni«yamiti /
vai«amyaæ(myÃdikaæ)ce(mÅ)Óvarasya sÆtrakÃreïa vÃritatvÃtpramÃïaviruddhamiti kathaæ nÃni«yam /
aÇgÅktasÆtraprÃmÃïyÃnpratyayaæ yatna iti nÃsaÇgati÷ /
ye tu sÆtraprÃmÃïyamanaÇgÅktyeÓvarasya vai«amyÃdyÃpatteri«Âatvaæ manyante /
tÃnprati vedÃprÃmÃïyahetutvena vai«amyÃderde«atvaæ sÆcayituæ pulliÇganirdeÓa÷ /
anyathà prakaraïÃtte vÃrite ityavak«yat /
napuæsakaprayoge 'pi dÆ«aïe iti Óakyate j¤Ãtumiti cenna /
te vai«amyanairghïye iti nirÃkÃÇk«atvÃt /
*11,127*
prasaÇgasya viparyaye payarvasÃnamupapÃdayati- tÃratamyÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
sÃdhanÃnÃæ tÃratamyÃtsadaiva niyameneÓato bhavata÷ sÃdhyasya tÃratamyaæ parameÓvare 'vai«amyÃdihetu÷ syÃt /
ÃpÃdakaviparyayasya khalvÃpÃdyavipayaryaæ prati nirvÃhakatve bhavetprasaÇgasya viparyayaparyavasÃnam /
niragnikatvaviparyayo hi nirdhÆmatvaviparyayaæ ghaÂayati /
asti caitatprakta iti /
yadvà kathaæ vai«amyÃdi sÆtrakÃreïa vÃritamityata÷ sÃpek«atvasya vai«amyÃdyabhÃvena saha hetuhetumadbhÃvaæ vyutpÃdayati- tÃratamyÃditi //
pÆrvaiva yojanà /
*11,128*
vyarthamidaæ sÆtrakÃrasya sÃdhanasaæskÃrapÆrvakarmÃpek«ÃÇgÅkÃreïa vai«amyÃdinivÃraïam /
phale tatparihÃre 'pi sÃdhanÃdau parihartumaÓakyatvÃt /
tathÃhi /
sÃdhanÃdau parameÓvarasya prayojakatvamasti na và /
neti pak«e parameÓvaratvahÃni÷ /
Ãdye nirnimittaæ vicitrÃïi sÃdhanÃni prayojayata÷ kathaæ na vai«amyÃdÅtyato 'nupapannasya sÆtrasya kathaæ bÃdhakatvamiti /
maivam /
asyÃk«epasya sÆtraktaiva nirastatvÃdityÃha- svÃtantrya iti //
%%
NYùYASUDHù:
svÃtantryaæ prayojakakarttvÃt /
vaicitryaæ sÃdhanÃde÷ /
apek«ya preraïÃditi Óe«a÷ /
do«o vai«amyÃdi÷ /
tadvaca÷ sÆtrakto vaco 'sti /
*11,129*
nanvevaæ savartra sÃpek«asya hare÷ svÃtantryahÃnirde«a÷ syÃdityata Ãha- svatantrya iti //
ayamapi do«o nÃsti /
katham /
pareÓitu÷ sÃdhanÃdau svÃtantrye vidyamÃne 'pi svecchayÃnÃdivaicitryamapek«ya prerakatvamityetadarthapratipÃdakaæ tadvaco 'sti yata iti /
kiæ tadvaca ityata÷ krameïa sÆtradvayaæ paÂhati- nÃnÃditvÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
tatrÃdyado«aparihÃrÃya"na karmÃvibhÃgÃditi cennÃnÃditvÃt' itrata sÆtraæ(maneno)upÃdatte /
dvitÅyaparihÃrÃya"upapadyate ca' iti /
evamanumÃnasyÃnyathÃsiddhiæ nirasya bÃdhakapratirodhau nirÃkaroti- apek«yeti //
%%
*11,129f.*
NYùYASUDHù:
tathÃsthitirvi«amateÓvareïa kriyata iti sÃdhyamÃneti Óe«a÷ /
mayà pramÃïena /
kayà na kayÃpi /
paramaæ sÃmyamityÃderanyathÃvyÃkhyÃtatvaditi bhÃva÷ /
anumÃnÃdervyÃptipratipattaye d«ÂÃntamÃha- rÃjÃdÃviti //
*11,130*
%<... rÃjÃdÃvapi dÓyate // MAnuv_3,4.87d //>%
NYùYASUDHù:
prek«Ãvati rÃjÃdau sevÃnurÆpaphaladÃnaæ vaiparÅtyakartaryaprek«Ãvati vai«amyÃdikaæ ca dÓyata ityartha÷ /
sÃdhyasÃdhanavairÆpyakalpane bÃdhakÃntaramÃha- tyÃga iti //
%%
NYùYASUDHù:
sarvatra sÃdhyasÃdhanaikarÆpyasya d«ÂatvÃttadvairÆpyasya kvÃpyad«ÂatvÃtpraktavairÆpyaæ ÓaÇkamÃnasya d«ÂatyÃgo 'd«Âakalpanà ceti do«au prasajyete /
naca syÃtÃæ tÃviti Óakyate vaktum /
prek«Ãvatà kenÃpyanaÇgÅktatvÃdityÃha- sudu«karamiti //
mÃyÃvÃdino d«Âaæ prapa¤casya satyatvÃdikaæ tyajanti /
ad«ÂamanirvÃcyÃdikaæ kalpayanti /
ato mÃyibhyo 'nyenetyuktam /
asya cottaratropayoga÷ /
anyairaktamapi d«ÂatyÃgÃdikaæ kurvatÃæ ko do«a ityata Ãha- tatkimiti //
%<... tat kimanyaiÓca vÃdibhi÷ // MAnuv_3,4.88d //
mÃyino 'trÃnugamyante ... // MAnuv_3,4.89a //>%
NYùYASUDHù:
tat tarhi /
kimiti gƬhÃbhiprÃya÷ praÓna÷ /
atra d«ÂatyÃgÃdyanu«ÂhÃnavi«aye /
anugamyante anusriyante /
etaduktaæ bhavati /
d«ÂatyÃgÃdiprasaÇgena mÃyÃvÃdino dÆ«ayatÃæ punaratra d«ÂatyÃgÃdikaæ svayaæ kurvatÃæ vyÃhati÷ syÃditi /
*11,132*
sÃdhyasÃdhanayorvairÆpyaæ ÓaÇkamÃnasyÃni«yÃntaramÃha- Óruteti //
uktavidhayà sÃdhyasÃdhanasÃrÆpyasya ÓrutatvÃdanyathà cÃÓrutatvÃdatra vairÆpyÃÇgÅkÃre ÓrutahÃnyaÓrutagrahÃvapi syÃtÃm /
mÃyinÃæ liÇge iti tayorviÓe«aïaæ prayu¤jÃnasyokta evÃbhisandhi÷ /
mÃyÃvÃdino hi Órutaæ sÃrvaj¤Ãdyupetaæ brahma parityajyÃÓrutaæ nirguïamupayanti /
d«ÂatyÃgÃdicatu«yayaæ kurvatÃæ bÃdhakÃntaramÃha- taditi //
%<... ÓrutahÃnyaÓrutagrahau /
apyatra mÃyinÃæ liÇge tat ke do«Ãstato 'dhikÃ÷ // MAnuv_3,4.89b-d //>%
NYùYASUDHù:
tat tatra praktado«e«u /
tato d«ÂatyÃgÃde«a÷ /
adhikà bahirbhÆtÃ÷ /
d«ÂatyÃgÃdikaæ kurvÃïenÃnyadapi pramitaæ tyÃjyaæ syÃt /
ad«ÂakalpanÃdikaæ ca kurvatÃprÃmÃïikamanyadapi kalpanÅyaæ bhavediti(tyartha÷) bhÃva÷ /
*11,133*
syÃdetat /
yadi muktÃstÃratamyopetÃ÷ syustadà parasparaæ dve«avanta÷ syuriti pratikÆlatarkaparÃhataæ muktatÃratamyÃnumÃnamityata Ãha- niÓÓe«eti //
%%
*11,133f.*
NYùYASUDHù:
niÓÓe«eïa gatà apagatà do«Ã yebhyÃste tathoktÃ÷ /
puna÷ ÓravaïÃdimatÃmiti Óe«a÷ /
te«Ãæ harerÃparok«yamiti tÃnprati harerÃparok«ya(raparok«atva)mityartha÷ /
anubandhÃdibhya ityatra pratipÃdito 'yamartha iti hiÓabda÷ /
yasmÃdityarthe và /
dve«er«yÃdido«astatastasmÃtkuto muktÃnÃæ nÃpÃdayituæ Óakyata ityartha÷ /
*11,134*
etaduktaæ bhavati /
ye tÃratamyopetÃste dve«Ãdimanto d«Âà yathà laukikÃ÷ puru«Ã iti khalvatra vyÃptirabhidhÃtavyà /
nacaivam /
laukikÃnÃæ dve«Ãdimattve do«itvasyaiva prayojakatvÃt /
yatra dve«Ãdimattvaæ tatra do«itvamita vyÃpterdarÓanam /
naca do«itvaæ mukte«u sambhavati /
aupÃdhikà hi te«u do«Ã vaktavyÃ÷ /
svÃbhÃvikÃnÃæ ÓaÇkitumaÓakyatvÃt /
te ca bhagavatsÃk«ÃtkÃrodayÃtprÃgeva prÃcuryeïa gatÃ÷ /
sÃk«ÃtkÃreïa ca samÆlaghÃtaæ hatÃ÷ /
muktau copÃdherevÃpagatatvÃnne«adapi sthÃtumarhati /
ato vyÃpakÃbhÃvÃdvayÃpyasyÃpyabhÃva iti /
nanu pareïÃpi na mukte«u dve«Ãdimattvaæ sÃdhyate kintvÃpÃdyata iti /
tatasstebhyastadvayÃvttisÃdhanamasaÇgatam /
maivam /
tarkamÆlabhÆtavyÃptÃvupÃdhi÷ khalvatra kathita÷ /
tasya ca pak«ÃdvayÃvtti÷ svavyÃvttyà vivak«itadharmavyÃvartanaÓaktiÓcÃvaÓyaketi tadvyutpÃdanasya kriyamÃïatvÃt /
atra dve«er«yÃsantÃpapare«yapratighÃtaprayatnecchà vyÃpyÃ÷ /
avidyÃhaÇkÃrÃdyà vyÃpakà iti viveka÷ /
*11,136*
do«ÃïÃmeva dve«Ãdau prayojakatvamityetamarthaæ pareïÃpi svÅkÃrayituæ pratibandÅ ghïÃti- bhaveyuriti //
%%
NYùYASUDHù:
tÃratamye 'ÇgÅkte muktÃnÃmÅr«yÃdayo yadi bhaveyuryadyÃpÃdyante /
tadà mukte«u same«vaÇgÅkte«vapi kuto na bhaveyu÷ /
yadi muktÃstÃratamyopetÃstadà dve«Ãdimanta÷ syuriti vadatà na dve«ÃdimantastasmÃtsamà eveti vÃcyam /
naca sÃmyamapyaÇgÅkartuæ Óakyate /
yadi muktÃ÷ samÃ÷ syustadà dve«Ãdimanta÷ syuriti tatrÃpyani«yaprasaÇgÃdityartha÷ /
sÃmye kathaæ dve«ÃdiprasaÇga ityata paraprasaÇgavatsÃmyasyÃpi dve«ÃdisÃhacaryaæ d«ÂamityÃha- tapyamÃnà iti //
%%
NYùYASUDHù:
samasattÃmÃtraæ nÃpÃdakatvena vivak«itam /
atiprasaÇgÃt /
kintu samadarÓanamevetyÃÓayenoktam- samÃnd«Âveti //
pratibandÅgrahaïasya prayojanamÃha- do«Ã iti //
do«ÃïÃæ samuditÃnÃmeva kÃraïatvamityekavacanam /
evamasmÃbhi÷ sÃmyavÃdinaæ pratyatiprasaÇge 'bhihite tenaitadeva vaktavyam /
atra loke do«Ã eva dve«Ãde÷ kÃraïam /
anvayavyatirekÃbhyÃæ tanniÓcayÃt /
natu sÃmyam /
satyapi sÃmye sakhi«vabhÃvÃt /
asatyapi kvacidbhÃvÃt /
naca mukte«u do«Ãssanti /
ata÷ sÃmye 'pi na (dvai)do«ÃdiprasaÇga iti /
*11,137*
ata÷ kimityata Ãha- yadÅti //
%%
NYùYASUDHù:
yadyevaæ do«ÃïÃmeva dve«ÃdikÃraïatvam /
tatra mukte«u /
nirde«atà cÃÇgÅktà /
tadà Ãdhikyena hÅnÃdhikabhÃvenÃÇgÅktena /
kiæ dÆ«yate na kimapi /
sÃmyamaÇgÅkurvÃïenÃpi nirde«atayaiva dve«ÃdiprasaÇgo vÃraïÅya÷ /
tÃratamyamaÇgÅkurvÃïairasmÃbhirapi tathaiva nirÃkari«yate /
iyÃæstu viÓe«a÷ /
yattÃratamyaæ pramitaæ na sÃmyamiti samudÃyÃrtha÷ /
ÓaÇkate- yadÅti //
%%
*11,138*
NYùYASUDHù:
bhavedetadyadi sÃmyena prasaktaæ dve«Ãdikaæ nirde«atayà nivÃrayÃma÷ /
nacaivam /
kinnÃma samasattÃmÃtraæ hi na dve«ÃdikÃraïamatiprasaÇgÃt /
api tarhi samadarÓanam /
naca mukta÷ samaæ muktÃntaraæ paÓyatyato na dve«ÃdÅti /
evaæ tarhi na tÃratamyasattÃmÃtraæ dve«ÃdikÃraïaæ kintu svato 'dhikadarÓanameva /
naca mukta÷ svato 'dhikaæ muktÃntaraæ paÓyati /
tasmÃtsatyapi tÃratamye na dve«ÃdiprasaÇga iti kuto na santo«yavyamiti parihÃro 'tra Óakyate vaktum /
tathÃpi nÃsau tÃttvika ityanyadarÓanÃbhÃvameva dÆ«ayati- adarÓanÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
evamanyadarÓanÃbhÃvena dve«Ãdikaæ nivÃrayatà tenÃdarÓanÃtprasaktamaratyÃdikaæ kathaæ nivÃryate /
arati÷ sukhÃbhÃva÷ /
Ãdipadena tandrÅ bhayaæ ca ghyate /
etaduktaæ bhavati /
syÃdayaæ parihÃro yadi muktasyÃnyadarÓanÃbhÃva÷ sambhavet /
nacaivam /
mukto hi na tÃvadacetana÷ /
apasiddhÃntaprasaÇgÃt /
tataÓcetanasya sato 'nyadarÓanÃbhÃve 'ratyÃdikaæ prasajyata iti /
nanu bahirmukhà evÃnyadarÓanÃbhÃve 'ratyÃdikaæ prÃpnuvanti naca muktÃstathÃto nÃratyÃdiprasaÇga ityata Ãha- brahmaïo 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
"j¤Ãnamapratighaæ yasya vairÃgyaæ ca jagatpate÷ /
aiÓvaryaæ caiva dharmaÓca sahasiddhaæ catu«yayam' ityevaæ pramitasyÃpÅtyartha÷ /
pÆrvam ÃdikÃle /
ÓrutÃviti jÃtÃvekavacanam /
tÃ÷ ÓrutÅrarthata÷ paÂhati- naiveti //
*11,139*
%%
NYùYASUDHù:
anena sa vai naiva reme tasmÃdekÃkÅ na ramate sa dvitÅyamaicchaditi vÃkyamupÃdatte /
syÃdetat /
yadyanyadarÓanÃbhÃvamÃtramaratyÃde÷ kÃraïaæ syÃt /
nacaivam /
kintvanyadarÓanecchÃyÃæ tadabhÃva÷ /
muktasya tvicchaiva nÃstyato 'nyadarÓanÃbhÃve 'pi nÃratyÃdikaæ prasajyata ityÃÓaÇkayÃha- yadÅti //
%%
NYùYASUDHù:
tat tatra muktau /
tatra anyadarÓanavi«aye /
icchà naivÃstÅti m«aiva kalpya teyadÅti yojanà /
bhidyate hdayagranthirityÃdiÓrutyuktà /
svayaæ sÃk«Ãcchatyukteti sambandha÷ /
tarhÅti Óe«a÷ /
tacchabdo và tarhyartha÷ /
idamuktaæ bhavati /
muktÃnÃæ sÃmyamaÇgÅktyÃnyadarÓanÃbhÃvena dve«ÃdiparihtyÃnyadarÓanecchÃbhÃvena cÃratyÃdikaæ pariharato 'prÃmÃïikÃnekakalpanaæ prÃmÃïikaparityÃgaÓca syÃtÃm /
*11,140*
sÃmÃnyadarÓanÃbhÃvenÃbhÃvavatadicchÃbhÃvÃnÃmaprÃmÃïikatvÃt /
tÃratamyÃde÷ prÃmÃïikatvÃt /
tato varaæ tÃratamyamaÇgÅktya dve«ÃdinirÃsÃya Órautanirde«atÃsvÅkÃra iti /
etena tÃratamyaæ sÃmyaæ vÃÇgÅktya nirde«atvena dve«ÃdisamÃdhÃnaæ vidhÃtavyamiti sandeho 'pi nirasto veditavya÷ /
uktameva spa«ÂamÃha- tÃratamyaæ ceti //
%%
*11,141*
NYùYASUDHù:
anyadarÓanaæ cetyapi grÃhyam /
"sa yo manu«yÃïÃæ rÃddha÷ /
kÃmasya yatrÃptÃ÷ kÃmÃ÷ /
ak«aïvanta÷ karïavanta÷ sakhÃya÷' ityÃdyau Órutam /
na hyanyadarÓanÃbhÃve sakhyaæ sambhavati /
samatetyanyadarÓanÃbhÃvecchÃbhÃvayorapyupalak«aïam /
yuktiæ manyata iti yuktamÃnÅ /
yuktau bahumÃnavatà kenÃpyevaæ na kalpyata ityartha÷ /
prÃmÃïikaparityÃgÃprÃmÃïikasvÅkÃraprasaÇgo hi tarkÃparanÃmikà yukti÷ /
nanu samatÃyà aÓrutatve 'pi nÃprÃmÃïikatvam /
nahi Órutireva pramÃïamityata Ãha- kiæ taditi //
%%
NYùYASUDHù:
na ki¤cittacchateranyat /
ata÷ pramÃïÃntarÃbhÃve 'ÓrutatvenÃprÃmÃïikatvameva siddhayati /
yadyanyadarÓanÃbhÃvÃdityÃdinoktamupasaæharati- vtheti //
%%
NYùYASUDHù:
kena na kenÃpi kÃraïena /
ÓrutahÃnyaÓrutagraha iti dvandvaikavadbhÃva÷ /
ÓrutahÃnisahito 'Órutagraha iti và /
vi«ayasaptamÅyam /
tato na kÃrya iti bhÃva÷ /
muktÃnÃæ tÃratamye 'numÃnÃntaramÃha- mok«e 'pÅti //
*11,142*
%%
NYùYASUDHù:
tÃratamyeneta÷ prÃptastÃratamyavÃniti yÃvat /
purà saæsÃre /
nanvatra saæsÃre vartamÃnaæ kamapi pak«ÅktyÃyaæ tÃratamyeta iti sÃdhyate tatra ca mok«e 'pÅti siddhasÃdhanatÃparihÃrÃya viÓe«aïamupÃdÅyata iti và /
mok«e 'pÅtyanena muktaæ pak«Åktya tÃratamyeta iti và /
muktaæ pak«Åktya tÃratamyeta iti sÃdhyate /
tatra prÃcÅnena tÃratamyena siddhasÃdhanatÃparihÃrÃya mok«e 'pÅti viÓe«aïamupÃdÅyata iti và /
nÃdya÷ /
tasya nityasaæsÃritvasyÃpi sambhavena bÃdhÃpatte÷ /
niÓcitamok«apuru«aviÓe«apak«ÅkÃre 'pi d«ÂÃntasya sÃdhyavikalatvÃt /
nahi saæsÃrÅ muktigatatÃratamyopeta÷ /
dvitÅye apipadavaiyarthyam /
prÃktanatÃratamyopetatvena siddhasÃdhanatà ca /
ttÅye 'pi d«ÂÃntasya sÃdhyavikalataiva /
tÃratamyopetatvaæ ca hÅnÃdhikasadbhÃvo vÃnyatarasadbhÃvo và /
*11,143*
Ãdye parameÓvare 'naikÃntyam /
dvitÅye siddhasÃdhanatà /
muktÃnÃmapyamuktebhyo 'dhikatvasya pareïÃÇgÅktatvÃt /
muktÃdhikatvasÃdhane devadatte vyabhicÃrastatkathametat /
ucyate /
muktÃstadÃnÅntanena parasparaæ tÃratamyenopetÃÓcetanatvÃtsaæsÃriïo yathetyayamartho 'tra vivak«ita÷ /
tÃratamyaæ ca kutaÓciddhÅnatvaæ kutaÓcidadhikatvamityetayoranyataraditi noktado«a÷ /
sÃmÃnyasya ca viÓe«anirÃsenÃpÃkaraïe cÃtiprasaÇga÷ /
yadvà maktyuttarak«aïavartÅ mukta÷ prÃg yato 'dhikatvahÅnatvÃbhyÃmupetasvarÆpo 'bhÆdidÃnÅmapi tÃbhyÃmupeta iti pratij¤Ãrtho vaïarnÅya÷ /
sÃmÃnyata eva vyÃptirabhidhÃtavyeti /
*11,147*
ÃbhÃsÃnuddharati- ityukta iti //
%%
NYùYASUDHù:
ukte pratyukte /
vyÃptipak«adharmatvayo÷ pramitatvÃnna kimapyuttaramastÅti bhÃva÷ /
bÃdhitavi«ayamanumÃnamityata Ãha- kalpaneti //
%<... kalpanÃmÃtravÃdina÷ // MAnuv_3,4.97d //>%
NYùYASUDHù:
kalpanÃmÃtreïa vadatÅti tathokta÷ /
pÆrveïaiva sambandha÷ /
ÓrutÅnÃmanyÃrthatvÃtpramÃïÃntarasya cÃbhÃvÃtsvotprek«ayaiva muktÃnÃæ tÃratamyÃbhÃvaæ vadatastavottaraæ kimiti /
yadyevamanumÅyeta tadà muktà du÷khÃdyupetÃÓcetanatvÃtsaæsÃrivadityapyanumÅyetetyatiprasaÇgaparÃhatamanumÃnamityata Ãha- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
kalpyaæ anumeyaæ muktasya /
ÃdipadenÃparipÆrïÃnandatvÃde÷ saÇgraha÷ /
kuta ityata Ãha- nirdu÷khatveti //
%<... nirdu÷khatvaÓruterbalÃt // MAnuv_3,4.98b //>%
NYùYASUDHù:
atrÃpyÃdipadaæ grÃhyam /
ayamabhisandhi÷ /
samÃnayogak«ematvÃbhiprÃyeïa khalvayamatiprasaÇgo vÃcyo nÃnyathà vyÃptyabhÃvÃt /
naca prakte tadasti /
du÷khÃdisÃdhakasya nirdu÷khatvÃdikaæ pratipÃdayantyà Órutyà bÃdhitatvÃt /
Óruterapauru«eyatvena dharmigrÃhakatvena cÃnumÃnato balavattvÃt /
tÃratamyÃnumÃnasya cÃbÃdhitatvÃditi /
*11,148*
etadeva vivïvanmuktasya nirdu÷khatvÃdi pratipÃdayantÅ÷ ÓrutÅstÃvatpaÂhitvà tÃsÃæ tÃtparyamÃha- Óokamiti /
*11,149*
%<Óokaæ taratyÃtmavettà tÅrïa÷ sarvÃnadu÷khabhÃk // MAnuv_3,4.98cd //
yenÃnandyeva bhavati na Óocati kadÃcana /
kilbi«aspt pitu«aïiraraæ hita iheÓvara÷ // MAnuv_3,4.99 //
yaæ yamantamabhiprepsu÷ sa saÇkalpÃd bhavediha /
ityÃdiÓrutayo mÃnaæ nirdu÷khatvÃdisampadi // MAnuv_3,4.100 //>%
NYùYASUDHù:
anena tarati ÓokamÃtmaviditi ÓrutimupÃdatte /
vettà vedità /
vicÃraïÃrthasya vindatervà rÆpametat /
tÅrïa÷ sarvÃnityanena tÅrïo hi tadà sarvächokÃniti /
adu÷khabhÃgityanena nÃnÃnandaæ ka¤cidupaspÓatÅti /
yenetyanena tadvai jaivaæ mano yenÃnandyeva bhavatÅtyatho na ÓocatÅti /
evaÓabdena ÓokÃbhÃve labdhe 'pi yatpuna÷"na Óocati' ityuktaæ tasyÃbhiprÃya÷ kadÃcaneti /
kilpi«aspdityanena sarve nandanti yaÓasÃ'gatena sabhÃsÃhena sakhyà sakhÃya÷ /
kilbi«a'sptpitu'«aïirhye«Ãmaraæ hito bhavati vÃjinÃyeti mantram( 10-71010) parasparaæ sakhÃya÷ sarve muktà Ãgatena svÃgatena yaÓasà (yaÓasvatÃ)(ÓasvinÃ) yaÓovatà sabhÃæ sahata iti sabhÃsaha÷ karmaïyaï /
tena sakhyà parameÓvareïa nimittena nandanti /
katham /
hi yasmÃdÅÓvara e«Ãæ muktÃnÃæ kilbi«aspd /
du÷khaæ na sahate /
spardhaterarthe spardheti dhÃtvantaraæ tata÷ kvip /
pitu«aïi÷ annasya dÃtà /
annaæ vai pituriti Órute÷ /
«aïu dÃne /
asmÃdikÃrapratyaya÷ /
ara(malaæ) matyartham /
vÃjinÃyendriyÃya hito bhavati /
indriyaæ vai vÃjinamiti Órute÷ /
iha muktavi«aye /
yaæ yamityanena yaæ yamantamabhikÃmo bhavati so 'sya saÇkalpÃdeva bhavatÅti /
antaæ sthÃnam /
iha muktau /
nirdu÷khatvÃdisampadi muktÃnÃm /
JOSHI-29
*11,154*
tata÷ kimityata Ãha- ata iti //
%%
NYùYASUDHù:
ÓrutibÃdhitatvÃdityartha÷ /
atra mukte«u /
muktà du÷khÃdyupetà iti pratij¤ÃyÃ÷ svavyÃhatatvÃccetyapi dra«Âavyam /
tato 'pi kimityata Ãha- tÃratamyeti //
%%
NYùYASUDHù:
tasmÃt bÃdhÃbhÃvena samÃnayogak«ematvÃbhÃvÃt /
*11,155*
muktatÃratamyasÃdhanamupasaæharati- ÓrutÅti //
%<ÓrutiyuktibalÃdevaæ tÃratamyaæ vibhÃvyate /
muktÃvapi tata÷ ke 'tra virodhaæ kartumÅÓate // MAnuv_3,4.102 //>%
NYùYASUDHù:
vibhÃvyate samyaganubhÆyate /
ke vÃdino na ke'pi /
atra muktatÃratamyavi«aye /
// iti kÃmacÃrÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
[======= JNys_3,4.III: ubhayaliÇgÃdhikÃrikÃdhikaraïe =======]
// atha ubhayaliÇgÃdhikÃrikÃdhikaraïe //
// oæ sarvathÃpi tu ta evobhayaliÇgÃt oæ //
oæ na cÃdhikÃrikamapi patanÃnumÃnÃttadayogÃt oæ //
atra prathamÃdhikaraïe 'nÃdij¤ÃnayogyatÃvatÃmevaj¤ÃnaprÃptirnÃnye«Ãmityuktam /
dvitÅye ca devatÃdipadaprÃptiranÃditadyogyatopetÃnÃmeva netare«Ãmityabhihitam /
seyaæ jÅvÃnÃæ nÃnÃvidhÃnÃdiyogyatà prasiddhaistaistai÷ kÃraïairutkar«ÃparkaprÃptirbhavatÅti vadadbhirvÃdibhirnÃbhyupagamyate 'tastÃæ sÃdhayitumÃha- anÃdÅti //
##
##
%%
*11,156*
NYùYASUDHù:
na kevalaæ muktÃnÃæ tÃratamyamiti cÃrtha÷ /
anena muktatÃratamyasyÃpÅdaæ sÃdhakamityuktaæ bhavati /
anÃdernityatvÃt /
evaÓabdasya ka eveti sambandha÷ /
kalivÃïÅÓvarÃvadhÅ yasyÃ÷ sà tathoktà /
yogyatÃpakar«aparamparÃyÃ÷ kaliravadhistadutkar«aparamparÃyà vÃïÅÓvara÷ /
uddhatÃæ apratihatÃm /
kathaæ yuktyÃgamasiddhetyata ÃgamÃnÃæ sÃvakÃÓatvÃbhimÃnena yuktÃveva bahumÃnavantaæ pratyÃdau tÃmÃha- brahmaïa iti //
%%
NYùYASUDHù:
vartamÃnakÃle brahmà sarvÃdhika iti sampratipannam /
ato vivÃdavÃnvivÃdavi«aya÷ kÃla ityuktam /
vartamÃnamahÃkalpavyatirikto 'tÅto 'nÃgataÓca kÃla etasya brahmaïo yadanyata Ãdhikyaæ tena yukta÷ /
kÃlo hÅti kÃlatvÃdityartha÷ /
ayaæ vartamÃna÷ kÃlo yathà /
ÃdipadenÃyaæ brahmÃtÅtÃdikÃle 'pyanyato 'dhiko brahmatvÃttatkÃlavartibrahmavadityÃde÷ saÇgraha÷ /
anumÃmÃnino 'numÃyÃæ bahumÃnavato bodhÃya prayoktavyà bhavet /
anumÃmÃnina÷ pratÅtiæ và /
brahmagatenÃdhikyena kÃlasya sambandhÃbhÃvÃtkathamanumÃnamiti cenna /
paramparÃsambandhenÃnumÃnaprÃmÃïyavÃdibhirayaæ kÃlo vedavyatiriktedÃnÅntanatvarahitapauru«eyavÃnityÃdyanumÃnÃpravtte÷ aÇgÅktatvÃt /
tadidamuktamanumÃmÃnina iti /
brahmaïa padÃdyabhÃvakÃle 'pi sarvotkar«asiddhau yogyataiva sarvotk«ÂÃnÃdinityà siddhà bhavati /
*11,159*
syÃdetat /
pramÃïabÃdhiteyaæ pratij¤Ã /
d«ÂÃntaÓca sÃdhyavikala÷ /
anyaÓabdo hyayaæ prakaraïÃdbrahmavyatiriktaæ sarvamÃha /
tatra harermahÃlak«myà jubhyaÓcÃdhikyaæ brahmaïa÷ kÃlatraye 'pi nÃsti /
hare÷ÓriyaÓcÃdhikatvena jÆnÃæ samatvena pramitatvÃdityata Ãha- anyaÓabda iti //
%%
NYùYASUDHù:
svaÓabdena brahmocyate /
sa cÃvartanÅya÷ /
svaÓca svasamÃÓceti /
yadà vaktà svavivak«Ãæ svayameva vyÃkhyÃti kÃtra prakaraïÃdyapek«Ã /
tadabhÃve tasyopayogÃt /
kathÃyÃæ tu vyaktameva vaktavyam /
anyathà pratij¤ÃntarÃdÅnÃmapyevaæ parihÃraprasaÇgÃt /
naiva do«Ãya bÃdhÃdiheturnaiva bhavati /
*11,161*
uktanyÃyamanyatrÃpyatidiÓati- rudrÃdi«u ceti //
%<... rudrÃdi«u ca yuktita÷ // MAnuv_3,4.105 //>%
NYùYASUDHù:
anayaiva rÅtyà rudrÃdi«vapi sÃnÃdiyogyatà yuktyà sÃdhanÅyetyartha÷ /
vimata÷ kÃlo 'sya rudrasyeÓvarÃdivyatiriktÃdyadÃdhikyaæ tena yukta÷ kÃlatvÃdetatkÃlavadityÃdi /
(nanu) muktÃstÃvatsarve 'pi brahmaïo 'dhikÃste«Ãæ muktatvÃdasya saæsÃritvÃt /
ato 'nyaÓabdavyÃkhyÃne te 'pi kuto na ghyanta ityata Ãha- uttamatvaæ tviti //
%%
NYùYASUDHù:
atastadagrahe na do«a iti Óe«a÷ /
tatkathamityata Ãha- vyaktiriti //
%%
NYùYASUDHù:
ÃdyastuÓabdo 'vadhÃraïÃthar÷ /
vyaktireveti sambaddhayate /
caÓabdo guïÃntarasamuccayÃthar ubhayatrÃnveti /
prÃgvidyamÃnasyaiva svarÆpasukhÃdermuktÃvavidyÃdyÃvaraïÃpÃyena vyaktiranubhavalak«aïà bhavenna tu kimapyadhikamutpadyate /
tathà satyanityatvaprasaÇgÃt /
naca brahmaïa÷ svarÆpÃditare«Ãæ svarÆpamadhikam /
naca nirïiktaæ kÃæsyamanirïiktÃtsuvarïÃdadhikaæ bhavati /
etena muktatvaheturapi pratyukta÷ /
*11,162*
na kevalaæ muktÃnÃæ brahmaïo 'dhikatvaæ nÃsti kiæ tarhÅtyata Ãha- baleti //
%%
NYùYASUDHù:
guïÃntaropalak«aïametat /
sadà saæsÃre muktau ca /
etena samaÓabdenÃpi tatparigraho nirasta÷ /
*11,163*
nanvevamanumÃne vimata÷ kÃlo 'sya rÃj¤a÷ sampratipannÃdhikyena yukta÷ kÃlatvÃtsampratipannakÃlavadityapyanumÃnaprasaÇga ityata Ãha- Ãdhikyasyeti //
%<Ãdhikyasya tvanityatve na ki¤cinmÃnamÅyate // MAnuv_3,4.107cd //>%
NYùYASUDHù:
brahmaïa iti Óe«a÷ /
anityatva iti sÃditvasyÃpyupalak«aïam /
tuÓabdo rÃjÃdyÃdhikyasya vyÃvartaka÷ /
bÃdhakabhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ viÓe«ÃnnÃtiprasaÇga iti bhÃva÷ /
*11,164*
evaæ brahmÃdijÅve«vanÃdinityaæ nÃnÃvidhÃæ yogyatÃæ prasÃdhyedÃnÅmÃgamenÃpi sÃdhayannÃdau tÃvat ÓrutÅ÷ paÂhati- Óïve vÅra iti //
%<Óïve vÅra ugramugraæ damÃyannanyamanyamatinenÅyamÃna÷ /
edhamÃnadviÊubhayasya rÃjà co«kÆyate viÓa indro manu«yÃn // MAnuv_3,4.108 //>%
NYùYASUDHù:
vÅro 'dhyavasitÃntagÃmÅ /
indra÷ parameÓvara÷ /
ugramugraæ sarvÃndu«yapraktÅndamayannityanarakaæ prÃpayannanyamanyaæ sarvÃnsatsvabhÃvÃnatinenÅyamÃna÷ saæsÃraæ bhÓamatikrÃmayan svayogyatÃtirekeïaidhamÃnaæ dve«yÅtyedhamÃnadvi /
Óïve ÓrÆyate /
kuta ubhayasya devatÃsuravargasya rÃjà yata÷ /
ki¤ca manu«yÃnviÓa÷ prajÃÓco«kÆyate nityaæ parivartayati /
%%
NYùYASUDHù:
parà pÆrve«Ãm /
atÅtamantre pÆrve«Ãæ pÆrvanirdi«yÃnÃmugrÃïÃæ sakhyà sakhyÃni parÃvïakti parityajati /
aparebhiraparai÷ sÃdhubhi÷ saha sakhyÃni vitarturÃïo 'tiÓayena tvaramÃïa etyÃnÃnubhÆtÅ÷ samyaganubhavarahitÃnavadhÆnvÃno 'vame saæsÃre vartayannindra÷ pÆrvÅ÷ Óarado 'tÅtÃnsaævatsarÃæstÅrïo vartamÃnÃæÓca tartarÅti /
ÃgÃminaÓca tari«yatÅti /
atra mantradvaye 'surÃïÃmanÃdito bhagavadbhajanÃbhÃvo nityanarakÃvÃptiÓca ÓrÆyate /
devÃnÃæ sadà bhagavadbhajanaæ mok«ÃvÃptiÓca /
manu«yÃïÃæ sarvadà saæsÃra iti /
%%
NYùYASUDHù:
dive dive var«aïÃdv«abha÷ parameÓvaro dive dive sarvadà sadÓÅÓcetanatvamÃtreïa k«ïÃstamomayÅrjÃ÷ prajÃ÷ kÃstà devebhyo 'nyamardhaæ svÅyÃtsadmanopÃsedhat /
nivartayati /
ki¤ca dÃsau dasyÆ vasnayantà jagacchÃyadantau varcinaæ Óambaraæ codavraje jalarÃÓau samudratÅre 'hanhiæsitavÃniti /
atra daityÃnÃæ kadÃpi na mok«a iti pratÅyate /
*11,164f.*
%%
*11,165*
NYùYASUDHù:
taæ bhÆtiriti /
taæ parameÓvaram /
bhÆtiraiÓvaryarÆpa÷ /
babhÆvurmuktà iti Óe«a÷ /
etarhÅdÃnÅæ supta÷ suptastho vÃyu÷ /
parÃbabhÆvurnityanirayaæ prÃptÃ÷ /
atra devÃsurÃïÃæ samyagviparÅtopÃsanÃbhyÃæ mok«atamaso÷ prÃpti÷ ÓrÆyate /
tena devatvamasuratvaæ ca sahajamiti j¤Ãyate /
tadyathà tadvak«yamÃïaæ nidarÓanaæ yathà /
peÓaskÃrÅ suvarïakÃra÷ peÓasa÷ suvarïasya mÃtrÃmaæÓam /
anyadiva navataraæ prÃgananubhavÃt /
kalyÃïataraæ malÃpakar«Ãt /
rÆpaæ rucakÃdikam /
Ãtmà paramÃtmà /
anye«Ãæ bhÆtÃnÃæ manu«yottamÃnÃm /
atra suvarïasyaiva yathà rucikÃdibhÃva÷ suvarïakÃreïa kriyate na yasya kasyaciddravyasya tathà muktiyogyÃnÃmeveÓvareïa muktatvaæ kriyate nÃnye«Ãmiti pratÅyate /
*11,170*
adhunÃtraiva smtÅ÷ paÂhati- prayÃntÅti //
%%
NYùYASUDHù:
purà satye yuga iti praktÃnÃæ devatÃsvabhÃvÃnÃæ prayÃntÅtyanena mok«ÃdiphalaprÃptimuktvà yà na prÃpyetyasurÃïÃæ na tÃæ gatimiti manu«yÃïÃæ ca kadÃcittatprÃptirnÃstÅtyucyate /
%%
*11,171*
NYùYASUDHù:
avajÃnantÅtyanena bhagavadavaj¤Ãdilak«aïarÃk«asÃdisvabhÃvavatÃæ kadÃpi puru«ÃrthÃvÃptirnÃstÅvati kathyate /
prakti÷ svabhÃva÷ /
%%
NYùYASUDHù:
mahÃtmana ityatra bhagavadbhajanÃdilak«aïadevatvaæ svabhÃva iti pratÅyate /
%%
NYùYASUDHù:
abhayamityanenÃbhayÃdilak«aïaæ devatvaæ dambhÃdilak«aïaæ cÃsuratvaæ svabhÃva eveti j¤Ãyate /
%%
NYùYASUDHù:
mÃmÃtmetyanenÃsurasvabhÃvÃnÃmandhatamasÃvÃptiparyavasÃnamabhidhÅyate /
%%
*11,172*
NYùYASUDHù:
%%
NYùYASUDHù:
dvividha iti spa«Âaæ devÃsuratvayo÷ svabhÃvatvamÃkhyÃyate /
sargaÓabdasya svabhÃvavÃcitvÃt /
dvividha eveti sambandha÷ /
sargÃïÃæ subahutve 'pi"ÓubhÃÓubhaphalÃdhikau /
devÃsurÃkhyau dvÃveva gandhavadyÃstadantarà iti vacanÃdavadhÃraïopapatti÷ /
svabhÃva ityetaddevÃnÃæ daityÃnÃmityatrÃpi sambaddhayate /
paramo dharma iti yaj¤ÃdikÃnÃæ kriyÃïÃæ viÓe«aïam /
bhagavadarpaïÃdinà paramadharmarÆpayaj¤ÃdikÃ÷ kriyà iti /
rati÷ smtiÓca vi«ïo÷ Óivasya ceti Óe«a÷ /
bahuÓÃlitvamityasthÃne bÃhubalaprayogo 'bhipreyate /
yuddhasatkriyà yuddhakauÓalam /
varïÃÓrameti tadanu«ÂhÃnamÃtraparyavasÃyitvamÃca«Âe /
acyutÃdau sÃmyena bhaktirityartha÷ /
anÃdÅti spa«Âam /
anÃditvÃdeva svabhÃvato 'nÃdikÃlata ityetanmÃnu«Ã ityanena sambaddhayate /
miÓramataya÷ samyagasamyagj¤ÃnÃ÷ /
vimiÓragataya÷ sukhadu÷khÃtmakasaæsÃraphalÃ÷ /
devÃdÅnÃmapyevaæ phalaæ j¤Ãtavyam /
ÓrutismtyudÃharaïaphalaæ darÓayati- ityÃdÅti //
%%
NYùYASUDHù:
sandarbhairityatibahÆni vÃkyÃnyatrÃrthe 'nyatrodÃhtÃni dra«ÂavyÃnÅti sÆcayati /
*11,176*
uktÃnÃmanumÃnÃnÃæ vyÃptyavadhÃraïÃdyarthamÃgamÃnÃæ cÃnyÃrthavyÃkhyÃnanirÃsÃrthamanugrÃhakaæ tarkamÃha- yadÅti //
%%
NYùYASUDHù:
viÓe«a÷ svarÆpagato yogyatÃlak«aïo 'tiÓaya÷ /
sa viÓe«a÷ paridÓyamÃno 'tiÓaya÷ /
etaduktaæ bhavati /
yadi hiraïyagarbhasyÃnÃdi÷ sarvotk«Âo yogyatÃlak«aïo viÓe«o na syÃttadà sÃmprataæ dÓyamÃnaæ sarvotk«Âatvaæ na syÃt /
tasyaitadbÅjatvÃt /
kÃraïÃbhÃve ca kÃryÃbhÃvasya niyamatvÃt /
anyathà sarve«Ãmapi sarvotk«ÂatvÃpatte÷ /
evamanyatrÃpi vaktavyamiti /
*11,177*
nanu brahmÃdÅnÃæ yogyatÃlak«aïÃnÃdiviÓe«ÃbhÃve 'pi sÃdino viÓi«yÃd«ÂÃdeva sarvotk«ÂatvÃdikaæ bhavi«yati /
tathÃca smti÷"svadharmani«Âha÷ Óatajanmabhi÷ pumÃnviri¤catÃmeti' ityÃdiketi cet /
atra vaktavyam /
kiæ tadviri¤casya sarvotkar«abÅjaæ viÓi«yamad«Âaæ tata÷ prÃktanatathÃvidhamad«Âamanapek«yaiva jÃyate /
utÃpek«yeti /
Ãdyaæ dÆ«ayati- ad«ÂÃdeva ceti //
%%
NYùYASUDHù:
tÃni tÃni dravyÃdÅni khalvad«ÂotpattaunimittÃni ÓrutismtibhyÃmupalabhyante /
tatsampattiÓcÃd«Âanimittaiva /
tasmÃnna kevalaæ phalaæ kinnÃmottarottaramad«Âaæ ca pÆrvapÆrvÃd«ÂÃdbhavatÅti cÃrvÃkavyatiriktasarvavÃdibhi÷ svÅktam /
ata÷ sarvotkar«ahetorviÓi«yÃd«Âasya tathÃvidhaprÃktanÃd«ÂÃnapek«otpattikatvÃbhyupagame 'pasiddhÃnta÷ syÃt /
bhavatvanye«Ãæ vÃdinÃmitthaæ siddhÃnto mama tu sarvotkar«ÃdiphalotpattÃveva viÓi«yÃd«ÂÃpek«Ã natu tadutpattÃvapÅti /
yadvà yadviri¤casya sarvotkar«animittaæ viÓi«yamad«Âaæ tasya tathÃvidhÃd«ÂakÃryatve 'pi tasya nÃd«ÂakÃryatvamiti /
*11,178*
sarvasyÃpi pravÃhasya tathÃtve hi bhavatÃmi«yasiddhiriti vadantaæ pratyatiprasaÇgamÃha- Ãkasmika iti //
%<Ãkasmiko viÓe«aÓcedad«Âe kvacidi«yate /
sarvatrÃkasmikatvaæ syÃnnÃd«ÂÃpek«atà bhavet // MAnuv_3,4.130a-d //>%
NYùYASUDHù:
kvacidviri¤cotkar«ahetau taddhetau vÃd«Âe viÓe«o 'tiÓayo yadyÃkasmiko 'd«Âanirapek«a eve«yate, yadi kimapi viÓi«yamad«Âaæ tathÃvidhÃd«Âanirapek«amevotpadyate ityaÇgÅkriyata iti yÃvat /
tarhi sarvatra phalÃdÃvapyÃkasmikatvamaÇgÅkÃryaæ syÃdaviÓe«Ãt /
ÃpÃdyaæ vivïoti- neti //
sarvatretyanuvartate /
yadyevaæ na vivrÅyeta tarhi pareïÃd«Âasya ni«kÃraïatÃyà anaÇgÅktatvÃdasaÇgato 'yaæ prasaÇga÷ syÃt /
evamevÃpadÃkamapi vyÃkhyeyamiti bhÃva÷ /
*11,178f.*
astu viri¤cotkar«asyÃpyad«ÂÃnapek«ateti cenna /
prÃgbhavÅyasya d«ÂakÃraïakalÃpasya na«Âatvena ni«kÃraïatÃpÃtÃt /
ki¤ca viÓi«yo d«ÂakÃraïakalÃpo 'pi tasya kuta iti vÃcyam /
nirnimittaÓcedatiprasaÇga÷ /
svabhÃvanimittaÓcetsiddhaæ na÷ samÅhitam /
etena d«ÂavyÃpÃraparitu«yÃdÅÓvarÃdviri¤casya sarvotkar«asampattirityapi nirastam /
anÃdiyogyatÃparihÃrÃditi /
*11,181*
astu tarhi dvitÅya÷ pak«a iti tatrÃha- ad«ÂÃccediti //
%%
NYùYASUDHù:
bhavatÅti Óe«a÷ /
viÓi«yata iti viÓe«o viÓi«yamad«Âamityartha÷ /
ayamiti viri¤casya sarvotka«arhetu÷ /
anÃditvaæ tathÃvidhÃd«ÂaparamparÃyÃ÷ /
anÃdiyogyatÃvattvamiti ca /
tattarhi /
idamuktaæ bhavati /
yathà viri¤casya sarvotkar«e kÃraïaæ viÓi«yamad«Âaæ tathÃ(vidhÃd«ÂapÆrvakaæ)vidhapÆrvÃd«Âahetukam /
tathà tadapi tadapÅti svÅkÃryam /
samÃnanyÃyatvÃt /
tathà cÃnÃdiviÓi«yÃd«ÂapravÃhÃÓrayatvaæ tasyaiva kuta ityanuyogasya nÃnyaduttaramanÃderviÓi«yasvabhÃvÃt /
tattatphalaprÃptyupÃyayo÷ prayatnÃd«ÂayorÃgantukayorbÅjabhÆto 'nÃgantukasvabhÃvaviÓe«a evÃnÃdiyogyatocyate /
yathoktam /
*11,182*
"svabhÃvÃkhyà yogyatà yà haÂhÃkhyÃ' ityÃdi /
ata÷ siddhà brahmÃdikaliparyante«u jÅve«vanÃdiyogyateti /
*11,182f.*
bhagavÃnnirde«a iti yatprÃguktaæ tatsamarthanÃrthamuttaro grantha÷ /
nanu"na sthÃnato 'pi' ityÃdinaiva samarthitametat /
satyam /
yuktyÃdinà prÃptaæ sado«atvaæ tatrÃpÃktam /
atra tu pratyak«aprÃptamiti bhedÃt /
etadapi tatraiva kuto na dƫitamiti cet /
viÓvÃdi«u pratyak«asyÃpravtte÷ /
prÃsaÇgikaæ tu nirÃkaraïaæ tatra vÃtra và na kaÓcidviÓe«a÷ /
prÃguktÃrthaprapa¤caÓcÃtrÃnubhëyaktà kriyate /
muktatÃratamyÃde÷ prapa¤canÃde÷ /
ato 'traiva nirde«atÃprapa¤canaæ yuktam /
ki¤cÃtra j¤ÃnasvarÆpanirÆpaïaæ bhavi«yati tatprasaÇgaÓca j¤ÃnapÃde samucita÷ /
api ca na bhagavatsÃk«ÃtkÃramÃtreïÃÓe«apuru«ÃrthaprÃpti÷ kintu nirde«ÃdbhagavaddarÓanÃdityuktam /
taccÃnena nirde«abhagavaddarÓanamupadarÓitaæ bhavati /
tarhi tatraivÃyaæ granthasandarbha÷ kuto na niveÓita iti cet /
devadÃnavamÃnavasvabhÃvaprapa¤canasyÃtropayuktatvena tadÃnantaryopapatte÷ /
tathÃca vak«yÃma÷ /
*11,184*
idamatra ÓaÇkayate /
rÃmak«ïÃdayo bhagavadavatÃrà bhagavatÃtyantÃbhinnà iti tÃvatsamarthitam /
te«Ãæ ca parasparaæ bhedastakÃlavartinÃæ puru«ÃïÃæ pratyak«eïa dÓyate /
naca te dehavanta iti coktam /
tato dehagata eva bheda ityanavakÃÓÃt /
tataÓca sarve«Ãæ svÃtantryÃnupapatte÷ /
ke«Ã¤citpÃratantryam /
evamanye 'pi bhedÃnu«aÇgiïo do«Ã dra«ÂavyÃ÷ /
samÃnanyÃyatvÃt /
vedÃdhido«ÃÓca pratyak«eïek«yanta iti na bhagavato nirde«atvamiti /
tatra tÃvadbhedasya pratyak«asiddhatÃæ nirÃkartumÃgamavÃkyaæ paÂhati- naceti //
%%
*11,185*
NYùYASUDHù:
co 'vadhÃraïe /
anyabhedavaditi vyatirekad«ÂÃnta÷ /
anye«Ãæ ghaÂÃdÅnÃæ yathÃnekatvÃtirikto 'nyonyÃbhÃvalak«aïo bhedo dÓyate na tatheti /
vi«ïau bhedo na dÓyata ityevokte 'nekatvasyÃpyadarÓanaæ pratÅyeta tadarthamidaæ vacanam /
yadvà yathà vi«ïÃvanyapratiyogiko bhedo dÓyate na tathà svapratiyogika iti yojanà /
anyathà ghaÂÃdipratiyogiko 'pi bhedo na dÓyata ityapi pratÅyeta /
athavÃnyapratiyÃgikabhedavati vi«ïÃvityaikapadyena vyÃkhyeyam /
prayojanaæ tÆktameva /
vi«ïau rÃmak«ïÃdirÆpe /
adhunÃtanairbhedo na dÓyata iti parasyÃpi sammatam /
atastaddarÓinÃmapÅtyuktam /
ttÅyÃrthe «a«ÂhÅ /
avatÃradarÓibhirapÅtyartha÷ /
taddarÓinÃæ pratyak«eïÃpÅti và /
svabhÃvata eva jÅvÃstrividhÃ÷ /
devadÃnavamÃnavabhedÃt /
tatra daivaæ pratyak«aæ tÃvadavatÃrÃïÃæ parasparaæ na bhedaæ gocarayatÅti bhÃva÷ /
*11,186*
na kevalametÃvatkiæ tarhÅtyata Ãha- pratyabhij¤aiveti //
%<... pratyabhij¤aiva bahurÆpe«u dÓyate // MAnuv_3,4.130cd //>%
NYùYASUDHù:
uttamÃnÃæ puru«ÃïÃæ bhagavato bahurÆpe«u tadevedamityabhedavi«ayà pratyabhij¤aiva purÃïÃdau dÓyate /
yathà jÃmbavata÷ sa rÃma evÃyaæ k«ïa iti pratyabhij¤Ã /
tathÃca kuto bhedaj¤ÃnasyÃvakÃÓa iti bhÃva÷ /
nanu bahutvaæ bhedena vinÃ'nupapadyamÃnaæ tamÃk«ipati /
tathà ca bahurÆpe«u pratyabhij¤Ã na sambhavatyeva /
sambhavantÅ và bhrÃnti÷ syÃdityata Ãha- bahutvaæ ceti //
%%
NYùYASUDHù:
bhagavadrÆpÃïÃmiti Óe«a÷ /
anyathopapattikuïÂhitÃrthÃpattirna bhedaæ pramÃpayatÅtyartha÷ /
anyathÃpyupapattipak«e bhedasandeha÷ syÃtso 'pyani«ya ityanyathaivopapattiæ sÆcayati- na bhedeneti //
%<... na bhedena katha¤cana // MAnuv_3,4.132b //>%
NYùYASUDHù:
upapadyata ityubhayatra Óe«a÷ /
kuta÷ /
bhagavadrÆpÃïÃæ bhede niravakÃÓapramÃïÃbhÃvÃttadvirodhÃcca /
tadidamÃha- katha¤caneti //
*11,187*
evamuttamÃnÃæ puæsÃæ bhagavadekarÆpadarÓanasamaye rÆpÃntarapratÅtÃvasatyÃæ tato bhedaj¤ÃnamasambhÃvitam /
pratiyogij¤ÃnÃbhÃve bhedaj¤ÃnÃbhÃvasya niyatatvÃt /
satyÃmapi tathà virodhinyÃ÷ pratyabhij¤Ãyà bhÃvÃdityuktam /
tathÃpi madhyamÃdijanÃnÃæ pratyak«aæ bhagavadrÆpabhede pramÃïaæ bhavi«yati /
ekarÆpadarÓanasamaye rÆpÃntarapratÅtyabhÃve bhedadarÓanÃnupapattÃvapi tadbhÃve sambhavatyeva /
naca te«Ãmapi pratyabhij¤Ã bhavadbhirabhyupetuæ Óakyate /
uttamatvaprasaÇgÃdityato madhyamÃnapek«ya tÃvadÃha- pratyabhij¤Ã ceti //
%%
NYùYASUDHù:
castvartha÷ /
ye«Ãæ tu madhyamÃnÃæ janÃnÃæ pratyabhij¤Ã bhagavadrÆpe«u nÃsti te 'pi tatra bhedaæ naiva paÓyantÅti yojanà /
pratyabhij¤ÃbhÃve kÃraïaæ tena bhagavatà mu«yÃpahatà d«Âire«Ãmiti /
tena bahutveneti và /
bhagavadicchÃyà te«Ãæ yogyatayà copodbalitaæ bahutvamupalabhyamÃnaæ pratÅyamÃne('pi) vastuni vidyamÃnasyÃpyabhedasya j¤Ãnaæ pratibadhnÃti /
atra tanmu«yad«Âayaste 'pÅtyanuvÃdÃttanmu«yad«ÂitvÃtpratyabhij¤ai«Ãæ nÃstÅti labhyate /
*11,188*
bhagavadrÆpe bhedaæ naiva paÓyantÅtyukte ghaÂÃdibhyo 'pi bhedaæ na paÓyantÅti mandasya pratÅti÷ syÃttÃæ nivÃrayitumÃha- bhedamiti //
%%
NYùYASUDHù:
anyebhyo bhedaæ paÓyantyeva ceti yojanà /
nanu pratÅyamÃnaæ vastudvayaæ bhedena và pratÅyate 'bhedena và /
bhedÃbhedodÃsÅnatayà tu pratÅti÷ kathamityata Ãha- evamiti //
%%
*11,188f.*
NYùYASUDHù:
te«Ãæ yogyateti Óe«a÷ /
anyathà gatibuddhÅtyÃdinà karmasaæj¤ÃyÃæ dvitÅyà syÃt /
vibhaktivyatyayo và chÃndasa÷ /
anyathà bhedenÃbhedena ca darÓayati /
yathà khalvakhyÃtavÃdinÃæ sahakÃrisÃmarthyÃdbhedÃbhedaudÃsÅnyena vastupratÅti÷ /
yathà vÃnye«Ãæ ÓuktikÃÓakaladarÓanÃnantaraæ vyÃsaktau /
tathà parameÓvaraÓaktyÃtrÃpi tathà pratÅtau ko virodha÷ /
adhamajÅvapratyak«asya tvanyà gatirbhavi«yati /
evamÅÓvararÆpabhede pratyak«aæ nirÃkurvatÃnumÃnamapi nirÃktam /
bahutvasyÃnyathÃsiddheruktatvÃt /
tannyÃyena cÃkÃraviÓe«ÃdÅnÃmanyathÃsiddhatvÃditi /
vacanam astÅti Óe«a÷ /
*11,191*
mà bhÆdbhagavadrÆpabheda÷ pratyak«ÃnumÃnasiddha÷ /
Ãgamasiddhastu bhavi«yati /
purÃïe«u tatra tatrÃnyÃdiÓabdaÓravaïÃditi cenna /
neha nÃnÃsti ki¤canetyÃdivedavÃkyavirodhÃt /
purÃïameva vedasya kinna bÃdhakaæ bhavatÅtyata Ãha- neti //
%<... na purÃïagam /
lokadarÓanavÃdyeva vedarodhÃya ÓaknuyÃt // MAnuv_3,4.134b-d //>%
NYùYASUDHù:
vacanamiti vartate /
purÃïavacanaæ khalu lokÃnÃæ yadbhagavadrÆpe«u bhedadarÓanaæ tadanuvÃdaparameva /
na vastuni«Âham /
upakramÃdinà tathÃvagamÃt /
vedastu vastutathÃtve tÃtparyavÃn /
liÇgai÷ tathÃdhyavasÃyÃt /
ato na tat tadbÃdhanÃya Óaknoti /
nanvetadvayÃhatam /
yatprÃgbhagavadrÆpabhedavi«ayaæ pratyak«aæ nÃstÅtyuktam /
idÃnÅntu tadastÅti /
tasyaivÃbhÃve purÃïavacanasya tadanuvÃditvÃnupapatte÷ /
maivam /
bahutvÃdyanumÃnÃbhÃsajanitabhedadaÓarnÃnuvÃditvopapatte÷ /
ki¤cottamamadhyamÃnÃæ bhedavi«ayaæ pratyak«aæ nÃstÅtyabhihitam /
adhamÃnÃæ tu tadastÅtyadhunà aÇgÅkriyate /
tarhi tadeva bhagavadrÆpabhede pramÃïaæ bhavi«yatÅtyapi na vÃcyam /
uttamÃnÃmabhedavi«ayeïa pratyak«eïa bÃdhitatvÃt /
naca tadeva nÃsti /
pratyabhij¤aiva bahurÆpe«u dÓyata ityÃgamoktatvÃt /
tathÃca bhÅ«mavÃkyam /
"tamimamahamajaæ ÓarÅrabhÃjÃæ hdi hdi vi«ÂhitamÃtmakalpitÃnÃm /
pratidÓamiva naikadhÃrkamekaæ samadhigato 'smi vidhÆtabhedamoha÷ //
' iti /
*11,193*
atha bhedadarÓanamevÃbhedadarÓanasya bÃdhakaæ kuto na bhavatÅtyata Ãha- aparÅk«iteti //
%%
NYùYASUDHù:
aparÅk«ità parÅk«ayà pramÃïatvenÃniÓcità /
netyasyÃnukar«aïÃrthaÓcaÓabda÷ /
parÅk«ÃpÆrva÷ prÃmÃïyaniÓcayo yasya darÓanasya tatparÅk«ÃpÆrvadarÓanam /
parÅk«ÃpÆrvaæ darÓanaæ prÃmÃïyaniÓcayo yasya pratyak«asyeti và /
kvÃpÅtyanena niyamamÃha /
tadanena yatparÅk«ayà na niÓcitaprÃmÃïyaæ j¤Ãnaæ na tannimittaprÃmÃïyaæ j¤ÃnÃntaraæ bÃdhata iti vyÃptiruktà /
parÅk«Ãgrahaïaæ prÃmÃïyaniÓcayopalak«aïameva, natu niyamÃrthamityuttaratra sphuÂÅbhavi«yati /
*11,194*
atra d«ÂÃntamÃha- devadatteti //
%<... vedadattÃdid«Âivat // MAnuv_3,4.135cd //>%
NYùYASUDHù:
yathà yaj¤adattÃdÃvaniÓciprÃmÃïyà devadattÃdid«Âirna niÓcitaprÃmÃïyÃæ yaj¤adattÃdid«Âiæ bÃdhate tathetyartha÷ /
tata÷ kiæ yadyevaæ vyÃptiriti cet /
bhedadarÓanamaniÓcitaprÃmÃïyamabhedadaÓarnaæ tu niÓcitaprÃmÃïyam /
ato na tattasya bÃdhakaæ kintu vaiparÅtyameveti vadÃma÷ /
kuto bhedadarÓanamaniÓcitaprÃmÃïyamityata Ãha- na ceti //
%%
NYùYASUDHù:
co 'vadhÃraïe /
kvacitpradeÓe /
hiÓabdo hetau /
parameÓvararÆpabhedavi«ayaæ pratyak«aæ tÃvadasmÃkaæ purÃïavÃkyÃdeva siddham /
purÃïavÃkyaæ ca kecidbhedaæ paÓyantÅti và pratipÃdayatu /
anuvÃdakatayà liÇgatvena và /
atastatprÃmÃïyaniÓcayastata evÃnve«yavya÷ /
naca bhedadarÓanasya prÃmÃïyaæ niÓcÃyayatpurÃïavÃkyamasti /
ata÷ pramÃïÃbhÃvÃnna bhedadaÓarnasya prÃmÃïyaniÓcaya iti bhÃva÷ /
*11,195*
prÃmÃïyaniÓcayo dvÃbhyÃæ prakÃrÃbhyÃæ bhavati /
arthatathÃtvaniÓcayena và j¤ÃnaparÅk«ayà và /
ÃdyÃbhiprÃyeïoktaæ satyatayà niÓcitabhedasyeti /
dvitÅyÃbhiprÃyeïa tu bhedasya darÓana iti samÃsa÷ /
«a«Âhayà ÃkroÓa ityaluk /
niÓcitaæ parÅk«itaæ ca tadbhedasyadarÓanaæ ceti tathoktam /
tatra svÃbhiprÃyeïÃkroÓa÷ parÃbhiprÃyeïa niÓcitatvamityavirodha÷ /
*11,196*
yadi purÃïavÃkyÃ(deva)nniÓcitaprÃmÃïyaæ bhedadarÓanaæ na pratÅyeta tarhi kÅdÓaæ tatpratÅyata ityata Ãha- sammugdhamiti //
%<... sammugdhadarÓanaæ tatra gamyate // MAnuv_3,4.136cd //>%
NYùYASUDHù:
pramÃïatvÃpramÃïatvÃbhyÃæ sandigdham /
daÓarnaæ bhedasya /
tatra purÃïavÃkye /
etaduktaæ bhavati /
purÃïavÃkyaæ bhedadarÓanamÃtraæ gamayati /
na tu tasya prÃmÃïyamaprÃmÃïyaæ và /
tata÷ prÃgabhedadarÓanÃvagamÃttatra prÃmÃïyÃprÃmÃïyasandeha eva yukta÷ /
avagate tvabhedadarÓane tasyÃprÃmÃïyameva niÓcÅyate /
purÃïavÃkyÃdeva tatprÃmÃïyasya niÓcitatvÃt /
samadhigatosmÅti saæÓabdaÓravaïÃt /
hdi hdi naikadhà sthitamapÅtyanumÃnÃnÃmÃbhÃsatvasyoktatvÃt /
vidhÆtabhedamoha iti bhedaj¤Ãnasya mohatvÃbhidhÃnÃcceti /
evaæ bhagavadrÆpe«u bhedÃbhÃva÷ siddha÷ /
tathà vedhÃdido«ÃbhÃvaÓca /
pramÃïÃbhÃvÃt /
*11,197*
nanvasti taddarÓità pratyak«amatra pramÃïam /
maivam /
mahatÃæ pratyak«eïa vedhÃdyabhÃvagrÃhiïà bÃdhitatvÃt /
idameva tasya bÃdhakaæ kinna syÃdityata Ãha- aparÅk«itameveti //
%%
NYùYASUDHù:
atra vedhÃdi(do«a)tadabhÃvayormadhye /
adhÅÓituratrÃvatÃre«viti và /
dÓyata iti sambandha÷ /
yadvà vedhÃdikamiti taddarÓanamupalak«yate /
parÅk«ayà yuktaæ darÓanaæ parÅk«ÃdarÓanam /
yadvà parÅk«yata iti parÅk«Ã /
guroÓca hala ityakÃrapratyaya÷ /
parÅk«Ã ca taddaÓarnaæ ca tasmin /
dÓyate vedhÃdikaæ kvacit /
do«adarÓanamaparÅk«itaæ nirde«atvadarÓanaæ tu parÅk«itamiti bhÃva÷ /
*11,198*
nanu do«ÃbhÃvavi«ayaæ mahatÃæ pratyak«aæ tÃvatkuta÷ siddhamityata Ãha- nirde«ameveti //
%%
NYùYASUDHù:
adrÃk adrÃk«Åt /
anityamÃgamaÓÃsanamiti vacanÃt /
purandaro 'drÃk«Åt /
anyairapi surottamai÷ /
sado«Ã d«ÂÃ÷ /
tasmÃnnirde«o harireka eva /
caÓabda÷ ÓrutyantarasamuccayÃrtha÷ /
asya parameÓvarasya vi«aye mahatÃæ darÓanaæ sado«aæ do«agrÃhi naiva, kintu nirde«ameva ghïÃtÅti /
*11,200*
do«adaÓarnamaparÅk«itaæ tadabhÃvadarÓanaæ tu parÅk«itametatkuta ityata Ãha- aviddha iti //
%%
*11,201*
NYùYASUDHù:
aviddhamiva viddhavat /
chÃndaso dvitÅyÃntÃdvati÷ /
evaÓabdasyÃviddha ityÃdinà sambandha÷ /
darÓayatyÃtmÃnam /
pÆrvaÓrutyÃpyayamartho 'rthÃtsiddhayatÅti paiÇgiÓrutiÓcetyuktam /
nirde«atÃmiti phaloktyà vivak«itamarthamupalak«ayati /
atraiva spa«ÂÃæ ÓrutimudÃharati- aparÅk«iteti //
%%
NYùYASUDHù:
Ãha do«adarÓanasyÃparÅk«itatvaæ nirde«atÃdarÓanasya parÅk«itatvaæ ca /
tata÷ kimityata Ãha- pramÃïaæ hÅti //
%<... pramÃïaæ hi parÅk«itam // MAnuv_3,4.141d //>%
NYùYASUDHù:
yatparÅk«itaæ parÅk«ayà pramÃïatvenÃvadhtaæ tadeva pramÃïam /
aparÅk«itaæ tvÃpÃtata÷ sandigdham /
niÓcitavirodhyupanipÃte tvapramÃïameva /
ata÷ parÅk«itena nirde«atÃdarÓanenÃparÅk«itaæ do«adarÓanameva bÃdhyate /
natu viparyaya÷ /
prÃmÃïyaniÓcaye parÅk«opayoga÷ pramÃïasiddha iti hiÓabda÷ /
tathÃca vak«yate /
*11,205*
atra kecidÃhu÷ /
svata eva j¤ÃnÃnÃæ prÃmÃïyaæ (ghyate) natu parÅk«ÃdhÅnam /
sakalamapi j¤Ãnaæ svaprakÃÓaæ yathÃrthaæ ca /
ata÷ svenaiva svayaæ svaprÃmÃïyaæ ca siddhayati kà tatra parÅk«Ãpek«eti /
anye tu bruvate /
j¤Ãnaæ tatprÃmÃïyaæ cÃnumÃnenaiva ghyata iti /
apare tu vadanti /
j¤Ãnaæ tatprÃmÃïyaæ ca sÃk«iïaiva j¤Ãyata iti /
yadi ca svata÷prÃmÃïyagraho na syÃttarhi na syÃdeva /
tasya parÅk«ÃdhÅnatve 'navasthÃprasaÇgÃt /
anumÃnaviÓe«a÷ khalu parÅk«Ã nÃma /
tatprÃmÃïyÃvadhÃraïaæ ca parÅk«Ãntareïeti kathaæ nÃnavasthà syÃditi /
tatra pÃmÃïyagrahasya parÅk«ÃdhÅnatve 'navasthÃprasaÇgaæ tÃvatpariharati- neti //
%%
NYùYASUDHù:
prÃmÃïyagrahaïasya parÅk«ÃdhÅnatvÃÇgÅkÃre 'pÅti Óe«a÷ /
tatra hetumÃha- sÃk«Åti //
%<... sÃk«isiddhe tvasaæÓayÃt // MAnuv_3,4.142a //>%
NYùYASUDHù:
dvividhaæ khalu j¤Ãnamanta÷karaïapariïÃmarÆpaæ sÃk«irÆpaæ ceti /
tatrÃdyÃdviÓe«yuæ tuÓabda÷ /
etaduktaæ bhavati /
syÃdiyamanavasthà yadi savartra parÅk«Ãpek«Ã syÃt /
na caivam /
sandigdhe khalvarthe parÅk«Ãpek«yate na tvasandigdhe /
saæÓayaÓca manovttivi«aye pÃnÅyÃdau bhavati na puna÷ sÃk«isiddhe sukhÃdau /
atastÃvadeva parÅk«Ã yÃvatsÃk«ighÅte«u sukhÃdi«vavatÃra iti kuto 'navastheti /
prapa¤citaÓcÃyamartho 'smÃbhi÷ praktyadhikaraïe /
*11,207*
manovttivi«aya eva saæÓayo na sÃk«isiddha ityatra kiæ kÃraïamityata Ãha- mÃnasa iti //
%%
*11,207f.*
NYùYASUDHù:
mana÷pariïatirÆpe do«Ã÷ kÃraïatayà sambhÃvitÃ÷ syu÷ /
vaiÓabdastuÓabdÃrthe /
ayamartha÷ /
dvividho hi saæÓayo bhavati /
ekastÃvadÃdita eva /
yathà sthÃïurvÃ'yaæ puru«o veti /
aparastu niÓcayap«ÂhabhÃvÅ /
yathà sthÃïutayÃ(vadayaæ) pratÅyate sthÃïurbhavati na veti /
tatrÃdyo viÓe«ÃdarÓanÃdido«amÆla÷ /
dvitÅyo 'pi prathamaj¤Ãnasya do«ajanyatvaÓaÇkÃmÆla÷ /
do«ÃÓca mÃnasa eva darÓane sambhavanti /
atastatsaæÓayÃtmakaæ và jÃyate niÓcayatayà jÃtasya vi«aye và ÃhÃyar÷ saæÓayo bhavati /
natu sÃk«i(siddhe)darÓane do«asambhava÷ /
ato na tatsaæÓayÃtmakaæ nÃpi (sÃk«isiddhe)tatsiddhe 'rthe saæÓaya iti /
*11,208*
mÃnase darÓane do«Ã÷ sambhavantÅti sphuÂam /
sÃk«idarÓane na sambhavantÅtyetatkuta ityata Ãha- sud¬ha iti //
%%
NYùYASUDHù:
sud¬ha÷ kadÃpi bÃdharahita÷ /
nirïayo 'vadhÃraïÃtmaka÷ pratyaya÷ /
yatreti nipÃto ya ityarthe /
idamuktaæ bhavati /
do«ÃstÃvajj¤Ãnasya ¬olÃyamÃnatÃdarÓanena balavadbÃdhakopanipÃtena và kalpyÃ÷ /
yathoktam /
"balavatpramÃïataÓca'(Ócaiva j¤eyà do«Ã na cÃnyatÃ') iti /
sÃk«idarÓanaæ ca nirïayÃtmakameva bhavati na ca bÃdhyata ityupapÃditaæ pthagadhikaraïe /
ata÷ pramÃïÃbhÃvÃnna tatra do«a÷ sambhavati /
*11,209*
sÃk«isiddhe 'rthe saæÓayo nÃstÅtyuktaæ tadanubhavÃrƬhaæ kartuæ sÃk«isiddhamarthaæ tÃvadÃha- iccheti //
%%
NYùYASUDHù:
Ãdipadena prayatnadve«ÃvetadabhÃvÃÓca ghyante /
tata÷ kimityata Ãha- neti //
%<... na kaÓciddhi tatra saæÓayavÃn kvacit // MAnuv_3,4.143cd //>%
NYùYASUDHù:
tatra kvaciditi sambandha÷ /
na jÃtu mama sukhamasti na veti saæÓayo nÃpi pratÅyamÃnamidaæ sukhaæ sadasadveti saæÓaya iti hiÓabdenÃha /
sÃk«idarÓanamabÃdhitameveti na yujyate ÓuktirajatÃdau bÃdhadarÓanÃt /
nahi pratÅtisamayamÃtravartini tatrÃnyaj¤Ãnaæ sambhavatÅtyata Ãha- yadÅti //
*11,210*
%%
NYùYASUDHù:
yaddarÓanaæ kvacicchuktirajatÃdau vi«aye vyabhicÃri bÃdhitaæ syÃttaccak«urÃdikaraïakaæ mana÷pariïatirÆpameva na sÃk«irÆpam /
kuta etat /
mÃnasadarÓanasya bÃdhyatvÃÇgÅkÃre 'ni«yÃbhÃvÃt /
sÃk«iïastu tathÃtve sarvavyavahÃravilopaprasaÇgasyoktatvÃt /
tadidamuktaæ hiÓabdena /
sambhavati cÃsya mÃnasatvamanyathÃkhyÃtisamarthanÃditi /
*11,211*
mÃnasasya darÓanasya do«abÃdhasambhavo 'bhihita÷ /
kÅdÓasya tarhi prÃmÃïyamityata Ãha- mana iti //
%%
NYùYASUDHù:
manaÓcak«uÓÓabdau ÓrotrÃderupalak«akau /
darÓanaæ sÃk«ÃtkÃra÷ /
Ãdipadena laiÇgikaÓabdaj¤ÃnasaÇgraha÷ /
indriyaliÇgaÓabdakaraïakasya manovtterj¤Ãnasyetyathar÷ /
nirdhÃraïe «a«ÂhÅ /
sambhÃvitado«abÃdhasyÃpÅtyaperartha÷ /
yatra j¤Ãne sughÅtaæ parÅk«ayà niÓcitaæ tatparÅk«itadarÓanaæ pramÃïamiti Óe«a÷ /
pratyak«Ãgamaj¤ÃnaprÃmÃïyagrahaïa eva parÅk«opayoga÷, dharmij¤ÃnÃnumÃnopamÃnÃnuvyavasÃyÃnÃæ tu prÃmÃïyagrahaïaæ na parÅk«Ãpek«amiti kecinmanyante /
tannirÃsÃya sarvamÃnasasaÇgrahÃrthaæ manaÓcak«urdarÓanÃdermadhya ityuktam /
anyathà yatra j¤Ãna ityÃdikamevÃvak«yat /
tadeve pramÃïamityetÃvatà pÆrïe parÅk«itadarÓanamityanuvÃdena sughÅtamityetadvivïoti /
*11,212*
evaæ mÃnasapratyak«Ãdij¤ÃnaprÃmÃïyagrahasya parÅk«ÃdhÅnatve 'pi sÃk«iprÃmÃïyagrahasya tadanapek«atvÃnna parÅk«Ãnavasthetyuktam /
tatra kimanayà dvividhakalpanayà /
sÃk«ivatpratyak«Ãdij¤ÃnasyÃpi prÃmÃïyagraha÷ parÅk«Ãnapek«a evoktavidhayà svata÷ kinna syÃdityÃÓaÇkÃæ pariharati- neti //
%%
NYùYASUDHù:
j¤Ãnasya d«Âirj¤Ãnad«Âi÷ /
tasya j¤Ãnasya /
*11,213*
etaduktaæ bhavati /
vttij¤ÃnÃnÃæ svaprakÃÓatvameva tÃvadasat /
pramÃïÃbhÃvÃt /
j¤ÃnavyavahÃrasya sÃk«ivedyatvenaivopapatte÷ /
idamahaæ jÃnÃmÅtyanubhavasya sÃk«irÆpatvÃt /
vimataæ j¤Ãnaæ na svaprakÃÓamanÃtmatvÃtkÃryatvÃdanityatvÃnmanorÆpatvÃtsukhÃdivadityÃdipramÃïavirodhÃcca /
bhavatu và j¤Ãnaæ svaprakÃÓaæ tathÃpi svarÆpamÃtra eva na tu svadharme prÃmÃïye 'pi /
tathà hi /
vedavÃkyaÓravaïe sati bÃhyasya vÃkyÃrthaj¤Ãnamutpadyate na và /
na dvitÅya÷ /
satyÃæ sÃmag«Ãæ kÃryÃnudayÃnupapatte÷ /
anyathà mÅmÃæsakasyÃpi tadanudayaprasaÇgÃt /
Ãdye 'pi tatprakÃÓate na và /
neti pak«e 'pasiddhÃnta÷ /
prathame tatprÃmÃïyaæ prakÃÓate na và /
nÃdya÷ /
tannirÃ(sasyÃnu)sÃnupapatte÷ /
tato j¤Ãnad«ÂimÃtreïa na j¤ÃnaprÃmÃïyaæ dÓyata iti dvitÅya evÃÇgÅkÃrya÷ /
tathÃca svaprakÃÓaj¤Ãnenaiva prÃmÃïyagraha iti kathaæ syÃt /
apauru«eyatvÃdiyuktibhi÷ prabodhito bÃhya÷ pratipadyate ca tatprÃmÃïyamiti kathaæ na parÅk«Ãpek«atvam /
anyathà vaidikaj¤ÃnaprÃmÃïye vipratipattireva na syÃt j¤ÃnasvarÆpavat /
ki¤caivaævÃdino mate ÓuktirajatÃdivibhramo na syÃt /
idamanubhavasya rajatasmaraïasya ca bhedÃgraho hi vibhrama÷ /
tatra prÃmÃïyavadbhedasyÃnubhavatvasmaraïatvayoÓca prakÃÓo 'vaÓyambhÃvÅti kathaæ vibhramÃvakÃÓa÷ /
nahi prÃmÃïyasya bhedÃdeÓca kaÓcidviÓe«o 'stÅti /
JOSHI-30
*11,215*
j¤ÃnaprÃmÃïye sahaivÃnumeye ityapyasat /
j¤ÃnasyÃ(pya)numeyatve pramÃïÃbhÃvÃt /
tadvayavahÃrasyÃnyathaivopapatte÷ /
ÃÓutaravinÃÓino j¤Ãnasya jÃnÃmÅti vartamÃnatayà pratibhÃ(sÃ)'nupapatteÓca /
aparok«ÃvabhÃsavirodhÃcca /
anumeyatve 'pi j¤Ãnasya na j¤ÃnÃnumitimÃtreïa prÃmÃïyaæ tasya dÓyate /
taddhi j¤Ãtatayà vyavahÃreïa kÃryeïa vÃnumÃtavyam /
naca tÃvatà prÃmÃïyamanumÃtuæ Óakyate /
vyabhicÃrÃt /
tato j¤ÃtatÃdimÃtreïa pratÅte j¤Ãne bÃdhÃbhÃvÃdinà prÃmÃïyamanumeyam /
anyathà bÃhyÃnÃmapi vaidikaj¤ÃnaprÃmÃïyÃnumÃnaprasakte÷ /
prasaktamapyapodyata iti cet /
tarhyapavÃdanirÃsÃya parÅk«Ãpek«ÃvaÓyambhÃvinÅtyÃgatam /
idameva cÃsmÃbhirabhidhÃsyate, sarvathà parÅk«Ãnapek«eti tu na k«amyate /
*11,216*
etena sÃk«ivedyatÃpak«o 'pi pratik«ipta÷ /
aupani«adaj¤Ãnad«ÂimÃtreïa bÃhyaistatprÃmÃïyasyÃdarÓanÃt /
*11,217*
caturthapak«astvatimanda÷ /
anumÃnÃdij¤Ãnad«ÂimÃtreïa tatprÃmÃïyasya cÃrvÃkÃdibhirad«ÂatvÃt /
vibhÃge mÃnÃbhÃvÃcca /
dharmij¤ÃnÃdiprÃmÃïye vigÃnÃbhÃvÃditi ce(t)nna /
nirÃlambanÃdimatadarÓanÃt /
upapattibÃdhitaæ taditi cet /
tarhi svÅktÃ'pyu«mataiva parÅk«Ãpek«etyalaæ pallaveneti /
*11,218*
evaæ tarhi pratyak«ÃdivatsÃk«iïo 'pi prÃmÃïyaæ parÅk«Ãpek«agrahaïamevÃÇgÅkriyatÃm /
dvidhà kalpanasyÃnyÃyyatvÃdityata Ãha- niyameneti //
%%
*11,219*
NYùYASUDHù:
dÓyata iti vartate /
sÃk«Å gocaro yasya tattathoktam /
gocaratvaæ cÃÓrayatayà vivak«itam /
sukhÃdivi«aye yatsÃk«igataæ prÃmÃïyaæ tanniyamena dÓyate /
etaduktaæ bhavati /
yadi vttij¤ÃnÃnÃmiva sÃk«ij¤ÃnasyÃpi prÃmÃïyaæ taddarÓanamÃtreïa na dÓyate tadÃdhikamapi kÃraïaæ kalpayÃma÷ /
nacaivam /
sukhaj¤Ãne d«Âe tatprÃmÃïyÃj¤ÃnasaæÓayaviparyayÃïÃæ kadÃpyadarÓanÃd /
kalpakasadbhÃve dvidhà kalpanasyÃdÆ«aïatvÃditi /
*11,220*
ki¤ca sÃk«iprÃmÃïyasyÃpi parÅk«Ãpek«agrahaïatve 'navasthà ca syÃt /
nanu prÃmÃïyagrahaïamabhila«atà nÃnavasthÃto bhettuæ yuktam /
parÅk«ÃnavasthÃbhÃve 'pi grÃhakÃnavasthÃyà du«pariharatvÃdityata Ãha- svaprÃmÃïyamiti //
%%
NYùYASUDHù:
sÃk«yeveti sambandha÷ /
sadà suniÓcayÃditi /
parÅk«Ãnapek«ameveti yÃvat /
etaccÃnubhavÃnyathÃnupapattibhyÃæ kalpyate /
*11,221*
nanvevaæ sati vttij¤ÃnÃnÃæ parata÷prÃmÃïyamuktaæ syÃt /
j¤ÃnasvarÆpasya sÃk«ivedyatvÃt /
prÃmÃïyasya parÅk«ÃgamyatvÃt /
tathÃca na vilak«aïatvÃditi yatsvata÷ prÃmÃïyami«yaæ tattyaktaæ syÃdityata Ãha- j¤Ãnasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
j¤Ãnasya grÃhakeïa sÃk«iïaiva j¤Ãnasya mÃnatÃyà mite÷ kÃraïÃtsvata÷prÃmÃïyami«yata eveti sambandha÷ /
bhavetsvata÷prÃmÃïyatyÃgo yadi j¤Ãnameva sÃk«ivedyaæ na prÃmÃïyamiti brÆma÷ /
na caivam /
j¤ÃnavattatprÃmÃïyasyÃpi sÃk«ivedyatvÃbhyupagamÃditi /
kimarthaæ tarhi parÅk«ÃvaÓyambhÃvo 'bhyupagamyata ityata Ãha- do«eti //
%%
NYùYASUDHù:
sÃk«iïà niÓcitatvamiti vak«yamÃïamihÃpi yojyam /
iti prÃmÃïyasyeti padadvayamadhyÃhÃryam /
j¤Ãnaæ ghïansÃk«Å karaïado«ÃbhÃve 'sya prÃmÃïyamityeva prÃmÃïyaæ niÓcinoti /
natu pramÃïamevedamiti /
tata÷ kimityata Ãha- do«ÃbhÃvasyeti //
%<... do«ÃbhÃvasya sÃk«iïà /
niÓcitatvaæ kvaciccaiva svata÷ prÃmÃïyami«yate // MAnuv_3,4.147b-d //>%
NYùYASUDHù:
parÅk«ayeti Óe«a÷ /
co 'vadhÃraïe /
kvacideva prayojanavaÓÃjjij¤ÃsÃyÃæ jÃtÃyÃæ parÅk«ÃlÃbhe cetyartha÷ /
do«ÃbhÃvaniÓcayÃrthà parÅk«Ã na tu prÃmÃïyagrahaïÃrthà /
tatpunarj¤Ãnamiva sÃk«ivedyameva /
ato na svata÷prÃmÃïyaparityÃga iti bhÃva÷ /
*11,222*
syÃdetadyadÅyaæ prakriyà pramÃïavatÅ syÃnna ca tadastÅtyata Ãha- ata iti //
%%
*11,223*
NYùYASUDHù:
ata eva hi sarve«Ãæ j¤ÃnÃnÃæ prÃmÃïyaæ prathamato na niÓcitaæ bhavet /
kinnÃma yatra yadà parÅk«Ãsahaktena sÃk«iïà prÃmÃïyaæ niÓcitaæ bhavati tattadaiva prÃmÃïyaæ svalak«aïaæ prÃmÃïyasvarÆpamaprÃmÃïyaviviktaæ prÃmÃïyaæ siddhayati /
idamuktaæ bhavati /
yadi sÃk«Å do«ÃbhÃve pramÃïametaditi prathamaæ sammugdhaæ prÃmÃïyaæ ghÅtvà paÓcÃjjij¤ÃsÃyÃæ satyÃæ parÅk«ayà pramÃïamevetyavadhÃrayatÅtye«Ã prakriyà nÃÇgÅkriyeta tadÃnabhyastavi«ayÃïÃæ ÓabdÃdinà jÃtÃnÃæ sarve«Ãmapi j¤ÃnÃnÃæ prathamameva prÃmÃïyamavadhÃryeta /
nacaitadasti /
tena jÃnÅmo 'stÅyaæ prakriyeti /
uktamarthaæ buddhayÃrohÃya saÇk«ipyÃha- nahÅti //
%%
NYùYASUDHù:
yasmÃtsukhÃdye«u kaÓcitsaæÓayaæ na karoti yasmÃccÃkhilÃni vttij¤ÃnÃni darÓana eva pramÃïatayÃkhilo jano na niÓcinoti tasmÃtsÃk«iprÃmÃïyaæ parÅk«Ãnapek«eïa sÃk«iïaiva ghyate /
vttij¤ÃnÃnÃæ tu tatsÃpek«eïetyanubhavÃrƬhaæ prameyaæ kimarthamapalapyate /
nirnimittamapalapituæ na Óakyata iti /
*11,224*
"na parÅk«Ãnavasthà syÃt' ityuktamupasaæharati- do«ÃbhÃvÃdikaæ ceti //
%%
NYùYASUDHù:
sÃk«yeveti sambandha÷ /
svasya parÅk«ÃyÃÓca do«ÃbhÃvaæ prÃmÃïyaæ ca parÅk«Ãnirapek«a÷ sÃk«yeva samyak prapaÓyati /
tasmÃnna kÃpyanavastheti /
"aparÅk«itameva' ityÃdinoktamupasaæharati- taditi //
%%
NYùYASUDHù:
tattasmÃtparÅk«itameva mÃnam /
tena ca bhagavati kvacidapi do«o nÃstÅti siddham /
tadvirodhÃdaparÅk«itaæ do«adarÓanamapramÃïamevetyartha÷ /
evamaparÅk«itaæ do«adarÓanaæ parÅk«itena nirde«atÃdarÓanena bÃdhitaæ na bhagavato do«itvaæ sÃdhayituæ Óaktamityuktam /
idÃnÅæ tÃdÓasyÃpi sÃdhakatve 'tiprasaÇgaæ sÆcayati- aparÅk«iteti //
%%
NYùYASUDHù:
ÓuktyÃdÅnÃæ rajatatvÃdÃvapi vidyata eva /
tataÓca tathà tadapi siddhayedaviÓe«Ãditi bhÃva÷ /
*11,225*
tadevaæ do«adarÓanaæ parÅk«itapratyak«avirodhÃdapramÃïamityabhihitam /
nirani«yo niravadya ityÃdyÃgamavirodhÃcca /
syÃdetat /
prÃk tattvamasyÃdyÃgamasya pratyak«aviruddhatvÃtpratÅtÃrthe na prÃmÃïyamityuktam /
tatkathaæ tadviparÅtaæ pratyak«asyÃgamavirodhenÃprÃmÃïyamidÃnÅmucyata ityÃÓaÇkÃæ parihartumÃha- taditi //
%%
NYùYASUDHù:
yatra yadÃk«ajamÃgamasyopajÅvyaæ tat tadà pratyak«aviruddhÃrthe jÃtyà prabalasyÃpyÃgamasya mÃnatà nÃsti /
tasmÃdu(ktÃdu)pajÅvyopajÅvakabhÃvÃdanyatra viparÅtopajÅvyopajÅvakabhÃve bÃdhyabÃdhakabhÃvasyÃpi viparyaya÷ /
yadÃ'gama÷ pratyak«asyopajÅvyastadÃ'gamaviruddhÃrthe pratyak«asya na mÃnatetyartha÷ /
*11,226*
tata÷ kimityata Ãha- laukika iti //
%%
NYùYASUDHù:
laukike pratyak«asiddhajÅvÃdivi«aye brahmÃtmakatvÃdibodhanarÆpe vyavahÃre tattvamasyÃdyÃgamena kriyamÃïe atra Ãgame Ãgamaæ prati pratyak«asyopajÅvyatà /
avatÃrÃïÃæ viÓvÃdÅnÃæ ca do«ad«Âau pratyak«Ãdikaæ pratyÃgamasyopajÅvyatà syÃt /
etaduktaæ bhavati /
prÃk pratyak«avirodhenÃgamasyÃprÃmÃïyamabhidhÃyedÃnÅmÃgamavirodhena pratyak«asyÃprÃmÃïyÃbhidhÃnaæ na viruddham /
nahi nirviÓe«aïayo÷ pratyak«Ãgamayo÷ parasparaæ bÃdhyabÃdhakabhÃvo 'bhihita÷ /
kintÆpajÅvakatvena bÃdhyatvamupajÅvyatvena bÃdhakatvam /
tacca tatrÃnyathÃtrÃnyatheti kathaæ virodha iti /
anena do«avi«ayapratyak«avirodhÃdÃgamasyaivÃprÃmÃïyaæ kinna syÃditi codyaæ garbhasrÃveïaiva gatam /
ÃgamasyojÅvyatayà pratyak«ata÷ prÃbalyasyoktatvÃt /
*11,227*
kathaæ pratyak«aæ pratyÃgamasyopajÅvyatvamityata Ãha- Ãgameneti /
%<Ãgamena hi vi«ïutvaæ j¤Ãtvà do«o 'tra kalpyate // MAnuv_3,4.154ab //>%
NYùYASUDHù:
atra vi«ïau /
vastuta÷ kalpanaivai«Ã na pramitiritibhÃvena kalpyata ityuktam /
bhavedÃgamasyopajÅvyatvaæ yadi
vi«ïutvaæ j¤Ãtavyaæ bhavet /
tadeva na j¤Ãtavyamityata Ãha- na cediti //
%%
NYùYASUDHù:
yadi vi«ïutvaæ rÃmak«ïÃdau na j¤Ãtaæ tadà do«agrÃhiïà pratyak«eïa vi«ïoranyo do«avÃniti ghÅtaæ syÃt /
natu vi«ïurde«avÃniti /
nahi devadatte devadattatvÃj¤Ãne devadatto 'yamÃgata ityÃkÃraæ j¤ÃnamutpattumarhatÅti /
tathÃpi nÃgamasyopajÅvyatvam /
yata÷ ÓrÅvatsakaustubhÃdilak«aïena vi«ïutvamanumÃya vi«ïurde«avÃniti pratyak«eïa j¤Ãsyata ityata Ãha- ÓÃstreti //
%<... ÓÃstrasiddhaæ hi lak«aïam // MAnuv_3,4.154d //>%
NYùYASUDHù:
ÓrÅvatsÃdikaæ lak«aïaæ vi«ïutvena vyÃptamityetacchÃstreïaiva siddham /
yadyapyasminpak«e sÃk«ÃdÃgamo nopajÅvya÷ /
tathÃpyanumÃnamÆlavyÃptigrahaïÃya tadupajÅvanamaparihÃryameveti bhÃva÷ /
nanu vi«ïutvÃj¤Ãne vi«ïoranyo do«avÃniti j¤Ãnena kuto bhÃvyam /
vi«ïutvavattadanyatvasyÃpyaj¤ÃtatvÃditi cet /
evaæ tarhyaj¤Ãtaæ prasajyata ityÃha- kasyaciditi //
%%
NYùYASUDHù:
itimÃtre etÃvatyeva vi«aye /
vi«ïurde«avÃniti j¤ÃnÃ(syÃ)nutpÃdanaprasaÇga eva tÃtparyamiti bhÃva÷ /
nanu yathà paÂo 'yaæ chinno dagdho malina iti parÃnupajÅvinà pratyak«eïaiva ghyate /
tathÃ'gamÃdikamanupajÅvya pratyak«eïaiva vi«ïurde«avÃniti j¤Ãsyata ityata Ãha- neti //
%%
NYùYASUDHù:
svata÷ parÃnupajÅvanena /
ayamabhisandhi÷ /
paÂatvamavayavasanniveÓavyaÇghayaæ pratyak«ameveti yujyate tathà j¤Ãnam /
vi«ïutvaæ tu samastaguïaparipÆrïatvanirde«atvajagajjanmÃdikÃraïatvalak«aïaæ na pratyak«am /
ato na tathÃvidhaæ j¤Ãnamupapadyate /
yathà pa¤capalaparimito 'yaæ paÂo malina iti j¤Ãnamiti /
*11,228*
ayaæ samudÃyÃrtha÷ /
rÃmak«ïÃdido«agrÃhiïà pratyak«eïa tredhotpattavyam /
vi«ïurayaæ do«avÃniti và vi«ïoranyo 'yaæ do«avÃniti và kaÓcidayaæ do«avÃniti và /
prakÃrÃntarÃbhÃvÃt /
tatra dvitÅyattÅyayorna vi«ïorde«avattve tadudbhÃvayituæ (Óakyate) Óakyam /
vi«ïurde«avÃniti tenÃnavagÃhanÃt /
vastuvttyÃsau vi«ïureveti cet /
kiæ tata÷ /
nahi vastuvttisahitaæ yatki¤cijj¤Ãnaæ vivak«itaviÓe(«aïaæ sÃ)«aæ sÃdhayati /
atiprasaÇgÃt /
Ãdye vi«ïutvaæ sarvathà j¤Ãtavyam /
nacaitatpratyak«avedyaæ nÃpyanumeyamityuktaæ ÓÃstrayonisÆtre /
tasmÃd"devakyÃæ devarÆpiïyÃæ vi«ïu÷ sarvaguhÃÓaya÷ /
ÃvirÃsÅd' ityÃgamena vÃ'gamÃvagatavyÃptikÃnumÃnena vÃvagantavyam /
tata÷ sarvathà pratyak«asyÃgamopajÅvyatvamaÇgÅkÃryam /
sarvo 'pyÃgamastÃvadekameva vÃkyam /
sa ca sarvarÆpopetasya vi«ïornirde«atvaæ pratipÃdayatÅti tadvirodhÃdapramÃïameva do«avi«ayaæ pratyak«amiti /
*11,229*
itaÓca tadapramÃïamiti darÓayitumÃha- keciditi //
%%
*11,230*
NYùYASUDHù:
na kevalaæ do«e«vityapiÓabda÷ /
caÓabdo 'numÃnÃdisamuccayÃrtha÷ /
pratyak«aæ bhagavadrÆpÃïÃæ do«itve pramÃïamiti vadanpra«Âavya÷ /
kecittatkÃlavartina÷ puru«Ã bhagavadrÆpe«u do«ÃnpaÓyantÅtyatrÃrthe 'smÃkaæ kiæ pramÃïam /
pratyak«amanumÃnamÃgamo veti /
na tÃvatpratyak«am /
parapuru«avartini pratyak«e pare«Ãæ pratyak«ÃyogÃt /
dÆre kÃlabhede /
nÃpyanumÃnaæ liÇgÃbhÃvÃt /
Ãgamo 'pi veda÷ purÃïÃdirvà /
nÃdya÷ /
tasyÃdarÓanÃt /
tasmÃddvitÅya evÃÇgÅkÃrya ityÃha- paurÃïamiti //
%%
NYùYASUDHù:
atra bhagavadrÆpado«agrÃhipratyak«asadbhÃve /
vaktavyamiti Óe«a÷ /
tata÷ kimiti cet /
tatpurÃïavÃkyaæ taddo«adarÓanaæ kiæ pratyak«alak«aïaæ pramÃïatayà manyate, utÃparÅk«itapramÃïÃpramÃïÃbhÃvapratÅtimÃtratayÃ, athÃpramÃïatayà /
*11,231*
Ãdye do«amÃha- taditi //
%<... tacchrutyaiva viruddhayate // MAnuv_3,4.156d //>%
NYùYASUDHù:
bhagavadrÆpe«u do«agrÃhiïÅæ pratÅtiæ pramÃïatayà pratipÃdayatpurÃïavÃkyaæ do«asadbhÃvaæ manyata eva /
na hi sambhavati tadgrÃhiïa÷ prÃmÃïyamaÇgÅkaroti nÃÇgÅkaroti ca taditi /
do«asadbhÃvaæ manyamÃnaæ ca tatprÃgudÃhtayà Órutyaiva viruddhayata iti /
purÃïavÃkyasya Órutiviruddhatve ko do«a ityata Ãha- purÃïasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
pauru«eyeïa khalu vÃkyena samÆlena bhÃvyam /
yata÷ kenacitkÃraïena ka¤cidarthaæ buddhisthÅktya vÃkyaæ prayu¤jmahe /
anyathotpatterevÃsambhava÷ /
purÃïavÃkyasya ca veda eva mÆlaæ kuta ityata Ãha- naceti //
%<... eva nacÃpara÷ // MAnuv_3,4.157b //>%
NYùYASUDHù:
apara÷ pauru«eyo grantha÷ /
caÓabda÷ pratyak«Ã(gamÃ)disamuccayÃrtha÷ /
pauru«eyastÃvadÃgamo na purÃïasya mÆlam /
tasyÃpi mÆlÃ(ntarÃ)pek«ÃyÃmandhaparamparÃpÃtÃt /
na(ca) pratyak«ÃnumÃne /
tadarthasya tadagocaratvÃt /
nÃpyutprek«Ã /
pratÃrakavÃkyavadaprÃmÃïyaprasaÇgÃt /
ata÷ pariÓe«Ãdveda eva purÃïasyopajÅvya iti siddham /
tata÷ kimityata Ãha- tadvirodha iti //
%%
NYùYASUDHù:
upajÅvyavedavirodhe /
tat purÃïavÃkyam /
tatra bhagavata÷ sado«atve /
upajÅvyaviruddhasyopajÅvakasyÃprÃmÃïyÃvaÓyambhÃvÃditi cÃrtha÷ /
*11,231f.*
nanvÅÓvarapraïÅtÃnÃæ purÃïÃnÃæ tadÅyaæ nijaæ j¤Ãnameva mÆlaæ na veda÷ /
anÅÓvarapraïÅtÃnÃmapi yogipratyak«ameva /
ato vedavirodhe 'pi ko do«a÷ /
ucyate /
vedastÃvatpramÃïameveti ni«yaÇkitam /
naca pramÃïayorvirodho 'sti /
vastuvikalpaprasaÇgÃt /
tato vedavirodhe nijaj¤ÃnÃdimÆlatvamevÃpanÅyate /
tathÃpi veda eva purÃïasyopajÅvya iti katham /
amÅÓvarapraïÅtapurÃïÃbhiprÃyeïeti na do«a÷ /
anÅÓvarà hi svayaæpratibhÃte 'pyarthe (samÃÓvÃ) ÃÓvÃsÃrthaæ vedamupajÅvanti /
yathoktam"yatsvayaæpratibhÃtasya saæÓayÃrtaæ gurorvaca÷' iti /
yadveÓvarapraïÅtapurÃïÃnÃmapi prÃmÃïyÃvadhÃraïÃya vedasaævÃdo 'pek«ita÷ /
anyathotprek«ÃmÆlatvaÓaÇkanÃt /
tadabhiprÃyeïa"purÃïasyopajÅvyaÓca veda eva' ityuktam /
*11,234*
dvitÅyaæ nirÃkaroti- aparÅk«iteti //
%%
NYùYASUDHù:
ak«ajaæ kathameva bhavediti pratyak«aæ pramÃïatayÃbhila«itÃrthe nodbhÃvayituæ Óakyate /
nahi pramÃïatvenÃnavadhÃritaæ pramÃïatvenodbhÃvayanparÅk«aka÷ syÃditi bhÃva÷ /
vipak«e bÃdhakamÃha- yadyevamiti //
%%
NYùYASUDHù:
pramÃïatvenÃparÅk«itamapi yadi pratyak«atayodbhÃvyata ityartha÷ /
devadattÃdibhrama iti /
yaj¤adattaÓuktyÃdau devadattarajatÃdibhrama ityartha÷ /
bÃdhitatvÃttannÃk«ajaæ pramÃïamiti cet /
tatkiæ bÃdhÃbhÃvamÃtraæ vastuvyavasthÃhetu÷ /
tathÃtve niÓcÃyakapramÃïavaiyarthyÃpatte÷ /
asti ca prakte vedabÃdha iti /
*11,236*
upajÅvyavedavirodhÃdupajÅvakayo÷ pratyak«apurÃïavÃkyayoraprÃmÃïyamityuktam /
tadasat /
upajÅvakamupajÅvyavirodhena bÃdhyata iti niyamÃbhÃvÃt /
dÓyate hyupajÅvyasyÃpÅdaæ rajatamiti j¤ÃnasyopajÅvakena nedaæ rajatamiti j¤Ãnena bÃdha iti cet /
kathamatropajÅvyopajÅvakabhÃva iti vaktavyam /
aprÃptasya prati«edhÃyogÃtprÃptirÆpamidaæ rajatamiti j¤ÃnamÃdyamupajÅvyaæ, prati«edhÃtmakaæ tu nedaæ rajatamiti j¤ÃnamupajÅvakamiti vÃ, asiddhe dharmiïi prati«edhÃsambhavÃddharmij¤ÃnamÃdyamupajÅvyaæ dvitÅyaæ tÆpajÅvakamiti và /
Ãdye samÃdhimÃha- yÃvacchaktÅti //
%%
NYùYASUDHù:
parÅk«ÃyÃæ satyÃæ pramÃïatayà pratÅtasyeti Óe«a÷ /
bÃdhane upajÅvakena kuta iti Óe«a÷ /
do«o 'smadabhimata(to)niyamabhaÇga÷ syÃt /
upajÅvye 'Óodhite parÅk«ayÃpramÃïÃdavivikte upajÅvakena bÃdhite na do«a÷ /
upajÅvyatvamastvalamiti /
praktodÃharaïe prathamapupajÅvyopajÅvakabhÃvamabhyupaiti /
upajÅvyatvamityupalak«aïam /
upajÅvakatvaæ cetyapi dra«Âavyam /
pÆrvottaraj¤Ãnayoriti Óe«a÷ /
alaæÓabdo 'vadhÃraïe /
*11,236f.*
idamuktaæ bhavati /
(astveva) astyevedaæ rajataæ nedaæ rajatamiti j¤ÃnayorupajÅvyopajÅvakabhÃva upajÅvyasyopajÅvakena bÃdhaÓca /
tathÃpyupajÅvyavirodhenopajÅvakaæ bÃdhyata iti niyamabhaÇgo nÃsti /
ayaæ khalvasya niyamasyÃrtha÷ /
parÅk«ayà ÓodhitamupajÅvyaæ virodhyupajÅvakaæ bÃdhate svayaæ tena na bÃdhyata iti /
natu yathÃÓruta÷ /
asya tu tadà bhaÇga÷ syÃt /
yadi parÅk«itamupajÅvyaæ virodhinopajÅvakena bÃdhyaæ (bÃdhitaæ) kvacidupalabhemahi /
nacaivam /
idaæ rajatamiti j¤Ãnaæ tu na Óodhitam /
tatastasminnupajÅvakena bÃdhite na niyamabhaÇga÷ /
nahi nirviÓe«aïasya vyabhicÃre viÓi«yaæ vyabhicaratyatiprasaÇgÃt /
naca vÃcyaæ viÓi«yasya prayojakatÃkalpanaæ nirmÆlamiti /
ubhayathÃ(pi) bÃdhyabÃdhakabhÃvadarÓanÃt /
viÓe«aïÃnapek«ÃyÃmavyavasthÃpÃtÃt /
nanu parÅk«ÃyÃmaÇgÅktÃyÃæ tayaivÃlam /
parÅk«itenÃparÅk«itaæ bÃdhyata ityetÃvata÷ kvacidvayabhicÃrÃbhÃvÃtkimupajÅvyopajÅvakabhÃvena /
ucyate /
bhavedevaæ yadyÃtyantikÅæ parÅk«ÃmatrÃÇgÅkurma÷ /
nacaivam /
kintu yÃvacchaktiparÅk«Ãmeva /
naca tÃvanmÃtrasya bÃdhakatvaniyamo 'sti /
yÃvacchaktiparÅk«itasyÃpi bÃdhadarÓanÃt /
ato yuktaæ viÓi«yasyopÃdÃnam /
ÃtyantikaparÅk«aiva bÃdhakatvopayoginÅ bhavatu kimupajÅvyatvenetyapi na vÃcyam /
tasyÃpi sÃævyÃvahÃrikatvÃt /
yathoktam /
"sannipÃtalak«aïo vidhiranimittaæ tadvighÃtasya' iti /
prakte tu veda÷ parÅk«ita upajÅvyaÓceti /
*11,241*
dvitÅye parihÃramÃha- bhrame 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
hÅti vak«yamÃïamatrÃpi sambaddhayate /
yadyapyekamevedaæ rajatamiti j¤Ãnaæ tathÃpi vi«ayopÃdhivaÓÃd vibhÃgam /
tatra prakÃre bhramatve 'pi svarÆpe 'bhramatvameva /
tatra kadÃpi bÃdhÃbhÃvÃt /
tathÃnyepyÃhu÷ /
sarvaæ j¤Ãnaæ dharmiïi pramÃïaæ prakÃre tu viparyaya iti /
bhÃgÃbhyupagamÃdeva na virodhacodanÃvakÃÓa÷ /
tata÷ kimityata Ãha- tanmÃtramiti //
%<... tanmÃtramupajÅvya hi /
bÃdhakaj¤Ãnavtti÷ syÃn ... // MAnuv_3,4.160bc //>%
NYùYASUDHù:
abhramabhÃgamÃtram /
tenaiva dharmiïa÷ siddhe÷ /
rajatÃkÃrasya ni«edhyatvena dharmitvÃbhÃvÃditi hiÓabdÃrtha÷ /
etaduktaæ bhavati /
asminpak«e yadupajÅvyaæ na tadupajÅvakena bÃdhyate yacca bÃdhyate na tadupajÅvyamityato nedamasmadÅyaniyamabhaÇgasyodÃharaïamiti /
*11,241f.*
atrÃntare mÃyÃvÃdinaÓcodayanti /
yaduktamupajÅvyavirodhÃdadvaitaÓrutÅnÃmaprÃmÃïyamiti /
tadasat /
tatrÃpyasya samÃdhÃnasya suvacatvÃt /
tathÃhi /
ya÷ sarvaj¤a ityÃdÅnÃæ tattvamasyÃdÅnÃæ ca kathamupajÅvyopajÅvakabhÃva iti vaktavyam /
siddhaæ na nivartakatvÃdityÃdivacanÃt /
tattvamasyÃdivÃkayamaikyavirodhinÃæ sÃvarj¤ÃdÅnÃæ du÷khÃdÅnÃæ ca prati«edhakamaÇgÅktam /
naca prÃptiæ vinà prati«edho 'stÅti prÃptirÆpaæ ya÷ sarvaj¤a ityÃdikamupajÅvyam, tattvamasyÃdikaæ tÆpajÅvakamiti vÃ, asiddhe dhamirïi prati«edhÃnupapatterdharmipratipÃdakamÃdyamupajÅvyamupajÅvakaæ cottaramiti và /
Ãdye rajataj¤ÃnasyevÃparÅk«itatvÃdupajÅvyasyÃpi prathamasyottareïa bÃdhe na kÃpyanupapatti÷ /
dvitÅye ÓuktisvarÆpamÃtramiva brahmasvarÆpamÃtramupajÅvyaæ na sÃrvaj¤ÃdiviÓi«yam /
tathÃca yadupajÅvyaæ na taduttareïa bÃdhyate /
yadbÃdhyate sÃrvaj¤Ãdikaæ na tadupajÅvyamiti na kaÓcidvirodha iti /
*11,242*
atra parihÃradvayamapi prati«edhati- nacaivamiti //
%<... nacaivaæ ... // MAnuv_3,4.160d //>%
NYùYASUDHù:
prasiddhayorbhrÃntibÃdhayorivÃtra samÃdhÃnaæ na vaktuæ Óakyate /
vai«amyÃditi bhÃva÷ /
*11,244*
tatkathamityata÷ prathamapak«e tÃvadvai«amyaæ darÓayati- suparÅk«ita iti //
%<... suparÅk«ite // MAnuv_3,4.160d //>%
NYùYASUDHù:
prathamapramÃïe suparÅk«ite sati na caivamiti sambandha÷ /
etaduktaæ bhavati /
idaæ rajatamiti j¤ÃnamupajÅvyamapyaparÅk«itatvÃdupajÅvakena nedaæ rajatamati j¤Ãnena bÃdhyate /
upajÅvyopajÅvakanyÃyasya yÃvacchaktiparÅk«Ãvi«ayatvÃti hyasmÃbhirabhihitam /
asmannyÃyena ca pareïa pratyavasthÃyate /
naca tadyuktam /
ya÷ sarvaj¤a ityÃdÅnÃmahaæ du÷khÅtyÃdÅnÃæ ca suparÅk«itatvÃt /
upapÃditaæ khalu ya÷ sarvaj¤a ityÃdiÓrutÅnÃæ tattvÃvedakatvaæ sÃk«iïaÓca niyamenÃvyabhicÃritvamiti /
dvitÅyapak«e vai«amyaæ darÓayati- sarvamiti //
%%
*11,244f.*
NYùYASUDHù:
yata÷ kÃraïÃttatsarvaæ sÃrvaj¤ÃdikamupajÅvyaiva tattvamasÅtyÃdikaæ pramÃïaæ pravartate 'to na caivamiti sambandha÷ /
idamuktaæ bhavati /
yathà nedaæ rajatamiti j¤Ãnaæ purovartina÷ svarÆpamÃtraæ dharmÅktya pravartate na tu rajatatvaviÓi«yaæ na tathà tattvamasyÃdivÃkyaæ pravartitumarhati /
kintu sarvaj¤atvÃdiviÓi«yaæ brahmasvarÆpaæ du÷khÃdiviÓi«yaæ jÅvasvarÆpaæ ca dharmÅktyaiva /
tathÃca dharmigrÃhakavirodho 'parihÃrya iti /
atra sarvamiti sarvaj¤atvÃdyanyatamasyopalak«aïam /
*11,247*
nanu tattvamasyÃdivÃkyamapi yadi svarÆpamÃtramupajÅvya pravarteta tadà kÅdÓo do«a ityata Ãha- kathamiti //
%%
NYùYASUDHù:
vÃkyadvayametat /
tatraikasyÃrtha÷ /
dharmÃnvihÃya svarÆpasyaivopajÅvyatvaæ cettarhi tatkathaæ j¤eyaæ yattattvamasÅti bodhyate /
etaduktaæ bhavati /
ÓabdenÃnÆdya hi svarÆpaæ tattvamasÅti vaktavyam /
naca nirdharmasya pratipÃdaka÷ Óabdo 'sti /
ata÷ svarÆpamÃtrasya buddhÃvanÃrohÃdbodhanamevÃnupapannamiti /
na brÆma÷ svarÆpamÃtrasyopajÅvyatvam /
kintu bhedakÃnsarvaj¤atvÃdidharmÃnvihÃya tattvÃdinà viÓi«yasya /
tathÃca na kaÓciddo«a ityata÷ Ói«yaæ vÃkyam /
yadi tattvÃdidharmopetasyopajÅvyatvaæ tarhi sarvaj¤atvÃdikaæ vihÃya yasmÃtkasmÃccittattvÃdestadbrahmeti kathaæ j¤eyam /
yadyapyasminpak«e noktado«astathÃpi bodhyasya brahmÃsmÅti j¤Ãnamanupapannameva /
sarvaj¤atvÃderbrahmalak«aïatvena tadanupÃdÃne brahmaïo buddhÃvanÃrohÃt /
tattvÃderghaÂÃdisÃdhÃraïatvÃditi bhÃva÷ /
sarvaj¤atvÃdiparityÃgenopajÅvane bÃdhakamabhidhÃya viparyaye paryavasÃnamÃha- etasmÃditi //
%<... etasmÃd vyÃvttaæ yÃvatà bhavet /
tÃvataivopajÅvyatvaæ ... // MAnuv_3,4.162a-c //>%
NYùYASUDHù:
aparathà j¤ÃnÃsambhavÃt /
yÃvatà dharmeïa /
tÃvatopetasyaiva /
nanu nedaæ rajatamiti j¤Ãnaæ yathà svarÆpamÃtramupajÅvya pravttam /
tathedamapi pravartsyati ko do«a ityata Ãha- svarÆpasyaiveti //
%<... svarapasyaiva na kvacit // MAnuv_3,4.162d //>%
NYùYASUDHù:
upajÅvyatvamiti vartate /
uktÃnupapattereva d«ÂÃnto 'pi na samasta ityartha÷ /
*11,249*
nanu yatsarvaj¤aæ tattvamasÅti na bodhanÅyam /
kintu tattvamasÅtyeva /
na coktado«a÷ /
tacchabdo brahma vadati /
yogyÃnvitÃbhidhÃyinaÓcaÓabdÃ÷ /
lak«aïaæ ca brahmaïÃnvetuæ yogyam /
tataÓca tacchabdenaiva vyÃvttasya pratÅterityÃÓayavÃnÃÓaÇkate- sarveti //
%%
NYùYASUDHù:
caÓabdo 'vadhÃraïe /
bhaïyate tacchabdena iti yadi bhaïyate ityÃvttyà yojyam /
sampratipattimuttaramÃha- astviti //
%%
NYùYASUDHù:
yatpareïoktaæ tadastvityartha÷ /
prativÃdyuktÃrthÃÇgÅkÃre pratij¤ÃhÃni÷ kathaæ na bhavedityata Ãha- na iti //
%<... no naiva hÃni÷ syÃt ... // MAnuv_3,4.163c //>%
NYùYASUDHù:
anabhimataprameyÃÇgÅkÃre hi pratij¤ÃhÃni÷ syÃt /
anena cÃÇgÅktena no 'smÃkaæ (na pratij¤ÃhÃ)naiva hÃni÷ syÃt /
parasya dharmigrÃhivirodho hyasmÃbhirucyate /
tatparihÃrÃya pareïa cedamuditam /
nacÃnena tatparihÃram /
pratyuta d¬hÅktamiti bhÃva÷ /
kiæ praktaprameyÃvirodhitvamÃtreïedamaÇgÅkriyate uta tathÃbhÆtatveneti jij¤ÃsÃyÃmÃha- svapak«aÓceti //
%<... svapak«aÓcÃyama¤jasà // MAnuv_3,4.163d //>%
NYùYASUDHù:
a¤jaseti nÃbhyupagamamÃtreïetyartha÷ /
tadupapÃdayati- yasmÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
sarvaÓo 'pÅti sambandha÷ /
ityetatsÆtrasÃmarthyena prÃgupapÃditamiti Óe«a÷ /
*11,251*
ki¤cÃsminnapi pak«e brahmaïo buddhÃvanÃrohastadavastha eva /
yatastadÃdiÓabdÃ÷ sÃmÃnyata eva yogyÃnvitaæ bruvate /
sarvaj¤ÃdiÓabdà eva viÓe«ata÷ /
tathÃnubhavÃt /
naca sÃmÃnyato 'nvitÃbhidhÃyinà vyÃvttapratÅtirityÃÓayavÃnÃha- viÓe«eti //
%%
NYùYASUDHù:
akhilaæ yogyÃnvitaæ svarÆpaæ viÓe«asÃmÃnyatayà Óabdabodhyaæ bhavet /
*11,252*
anvitÃbhidhÃnamÃtramaÇgÅkriyata eva /
taccaikasya padasya sÃmÃnyata eva na viÓe«ata iti na buddhau brahmÃroha÷ /
yadi ca viÓe«astadà dharmigrÃhivirodhastadavastha eveti samudÃyÃrtha÷ /
kecinmÃyÃvÃdino 'nvitÃbhidhÃnamaÇgÅkurvate vij¤ÃnaghanÃdaya sati nÃprÃptaÓaÇkeyam /
*11,253*
vyÃvartakadharmairvyÃvttasyaivopajÅvyatvamiti yaduktaæ tannÃsti /
bÃdhakaj¤Ãne«u tadabhÃvÃt /
naca tatrÃpi vyÃvttasyaivopajÅvyatvaæ na svarÆpamÃtrasyetyuktamiti vÃcyam /
pÆrvasminbhramaj¤Ãne vyÃvttatva(sya)syaivÃsiddhatvÃt /
siddhau ca bhramatvÃnupapatte÷ /
"tanmÃtramupajÅvya hi' ityuktavirodhÃccetyata Ãha- purovartitveti //
%%
NYùYASUDHù:
devadattÃdau yaÓcaitrÃdibhramastatra purovartitvapÆrvÃïi viÓe«aïÃni devadattÃdisvarÆpaæ devadattÃderaviditatvÃccaitramÃtrÃdvinaivÃpurovartyÃdibhyo vyÃvartayanti yasmÃttasmÃdbÃdhakaj¤Ãnaæ vyÃvttamevopajÅvatÅti niyamo nÃnupapanna÷ /
nÃpi bhramÃnupapatti÷ /
ÃropyavyÃvtteranaÇgÅkaraïÃt /
tanmÃtraÓabdena cÃropyamÃtravyÃvartanÃnnoktavirodho 'pÅti bhÃva÷ /
*11,254*
nanvanena nÃtyantavyÃvttiru(pajÅvyatvo)payoginÅ /
kintu vyÃvttimÃtramityuktaæ bhavati /
tatprakte 'pyasti /
tattvÃdinà brahmaïo 'pi vyÃvttatvenopajÅvyatvasambhavÃditi cenna /
tÃvanmÃtreïa bodhyasyÃpi brahmÃsmÅti j¤ÃnÃnupapatteruktatvÃt /
*11,255*
do«Ãntaraæ cÃha- brahmaïa iti //
%%
NYùYASUDHù:
brahmaïa÷ punariti sambandha÷ /
kiæ kart, brahma vyÃvartayati, na kimapi /
tattvÃdÅnÃmaÇgÅkÃre 'pi do«amÃha- yasmÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
tattvÃdi viÓe«aïena yasmÃtkasmÃdapyarthÃttattvÃdirahitam /
tÃvadvayÃvttaæ cedupajÅvyatvamastÅti bodhyate /
tadedaæ vÃkyaæ siddhasÃdhanaæ j¤Ãtasyaiva j¤Ãpakaæ syÃt /
bodhyenÃsyÃrthasya prÃgeva viditatvÃt /
tathà cÃÓÃstraæ syÃt /
*11,256*
mà bhÆttattvÃdinà vyÃvttaæ brahmopajÅvyam /
vij¤ÃnamÃnandaæ brahmetyÃdiÓrutyà brahmalak«aïatvenoktena cinmÃtratvÃdinà tu bhavi«yatÅtyata Ãha- cinmÃtratvaæ ceti //
%%
NYùYASUDHù:
mÃtraÓabdena cita÷ sarvavi«ayatvÃdikaæ vyÃvartayati /
ÃnandatvÃderapyupalak«aïametat /
brahmaïa iti Óe«a÷ /
cinmÃtratvÃdikaæ na brahmaïo bhinnam ato nirviÓe«atvÃvirodhÃttadaÇgÅkriyata ityata Ãha- tÃvanmÃtramiti //
%%
NYùYASUDHù:
tattarhi tasyÃpi ÓrutatvÃdabhinnatvÃcceti bhÃva÷ /
abhede kathaæ lak«aïatvamiti cet /
samaæ vij¤ÃnÃdÃvapi /
uktaÓca lak«yalak«aïaprakÃro lak«aïasÆtra iti /
*11,257*
ÓrutatvasÃmye 'pi cinmÃtratvÃdikameva dharmiïi niveÓyate /
aviruddhatvÃt /
na sarvaj¤atvÃdikaæ viruddhatvÃt /
yathà nedaæ rajatamiti j¤Ãne 'viruddhapurovartitvÃdyupetasya dharmitvaæ na viruddharajatatvÃdyupetasyetyata Ãha- cinmÃtreti //
%%
NYùYASUDHù:
cinmÃtreïÃbhedaÓcinmÃtrÃbheda÷ sa÷ sÃdhya÷ pratipÃdyo yasya tattathoktam /
tattvamasyÃdivÃkye cinmÃtrÃbhedasÃdhye 'ÇgÅkte 'pi tadvÃkyaæ siddhasÃdhanaæ bhavedityanvaya÷ /
tatkathamityata Ãha- siddhamiti //
%<... siddhaæ tat prativÃdina÷ // MAnuv_3,4.168b //>%
NYùYASUDHù:
taccidaikyaæ prativÃdino bodhyasya yata iti Óe«a÷ /
kathaæ siddhamityata Ãha- sveti //
%%
NYùYASUDHù:
svasya svenÃbhedÃÇgÅkte÷ /
evaÓabdasya siddhamiti pÆrveïa sambandha÷ /
svÃbhedÃÇgÅktau cidabheda÷ kathaæ siddha ityata Ãha- cittvamiti //
%<... cittvaæ svasyÃpi yanmatam // MAnuv_3,4.168d //>%
*11,258*
NYùYASUDHù:
svasya bodhyasya yadyasmÃnmataæ sammatam /
etaduktaæ bhavati /
virodhabhayÃtsarvaj¤atvÃdiviÓi«yaæ na dharmÅkriyate iti vadatà cidÃnandarÆpamapi na dharmÅkartavyam /
j¤Ãtaj¤ÃpanaprasaÇgÃt /
virodha iva j¤Ãtaj¤ÃpanasyÃpyaÓÃstratÃhetutve viÓe«ÃbhÃvÃt /
cinmÃtraæ tvadatiriktaæ nÃstÅti vÃkyÃrtha iti cenna /
apratibhÃsanÃt /
gatyantarÃbhÃvÃditthaæ kalpyata iti cet(nna) /
sÆtraktaivÃrthÃntarasyoktatvÃt /
*11,259*
na virodhabhayÃdvayaæ sÃrvaj¤Ãdikaæ dharmiïi na niveÓayÃma÷ /
kintu sarvaj¤atvÃdikaæ (hi) na brahmaïo bhinnam /
neha nÃnetyÃdiÓrutivirodhÃt /
nÃpi svarÆpam /
tasya viyadÃdisarvasÃpek«atvÃt /
sarvasya ca mithyÃtvÃt /
nahi tathÃbhÆtasya satyasvarÆpatà sambhavati /
cidÃnandÃdestu brahmasvarÆpatve na kvÃpyanupapattirityÃÓayavÃnÃÓaÇkate- sarveti //
%%
NYùYASUDHù:
sarvaj¤atvaæ vartata iti Óe«a÷ /
itiÓabdo hetau /
evaÓabdasya tadevetyanena sambandha÷ /
nahi mithyetyartha÷ /
pariharati- cetanatvaæ ceti //
%<... cetanatvaæ ca ... // MAnuv_3,4.169c //>%
NYùYASUDHù:
yatparasÃpek«aæ tanna sadityaÇgÅkÃre brahmaïaÓcetanatvaæ ca na syÃdityartha÷ /
kuta ityato (lyu pratya)yupratyayasyÃnekÃrthatvÃtkartvÃcitÃæ tÃvadupÃdÃya vyÃca«Âe- j¤atvamiti //
%<... j¤atvaæ ... // MAnuv_3,4.169d //>%
NYùYASUDHù:
cetanatvaæ nÃma tÃvajj¤atvamityartha÷ /
tata÷ kimityata Ãha- neti //
%<... na j¤eyavarjitam // MAnuv_3,4.169d //>%
NYùYASUDHù:
j¤atvamiti vartate /
kintu j¤eyasÃpek«ameva /
j¤ÃnakriyÃæ prati karttvaæ khalu j¤atvam /
sakarmakakriyÃvacanaÓca jÃnÃti÷ /
ata÷ karmÃpek«akriyÃkarttvamapi sÃpek«ameva /
*11,261*
tathÃpi kutaÓcetanatvaæ na syÃditi cet /
j¤asya brahmaïo j¤eyaæ svayameva và syÃtparaæ và /
nÃdya ityÃha- sveti //
%%
NYùYASUDHù:
castvartha÷ /
asau mÃyÃvÃdÅ /
kuto na manyata ityata Ãha- saviÓe«ata iti //
saviÓe«atvaprasaÇgÃt /
pratyak parÃgbhÃvalak«aïo hi kartkarmabhÃvo naikatraikasya yujyate /
yadi ca syÃttadà bhedapratinidhinà viÓe«eïa ghaÂanÅya÷ /
ato brahmaïo j¤atvaj¤eyatvayoraÇgÅkÃre viÓe«o 'ÇgÅkartavya÷ syÃt /
nivirÓe«aæ ca brahmÃÇgÅktamiti svaj¤eyatvaæ na manyate /
tataÓca parameva j¤eyaæ vaktavyam /
tacca mithyÃbhÆtamiti kathaæ tadapek«aæ cetanatvaæ satsyÃditi /
evaæ j¤atvasya j¤ÃnasÃpek«atvamapi vaktavyam /
*11,262*
ki¤caivaæ vadatà svarÆpamÃtramupajÅvyamityapi vaktuæ na Óakyate /
tasyÃpi svaÓabdena parÃpek«atÃpratÅterityÃha- svaÓabdo 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
parepek«a÷ parÃpek«asyÃrthasya pratipÃdaka÷ /
kathamityata Ãha- tasmÃditi //
%<... tasmÃd vyÃvttireva hi /
svaÓabdÃrtha iti prokta÷ ... // MAnuv_3,4.170de //>%
NYùYASUDHù:
parasmÃt /
hiÓabdo hetau /
artha÷ pravttinimittam /
iti prokta÷ ÓabdaÓaktij¤ai÷ /
svaæ ca tadrÆpaæ ceti hi svarÆpam /
rÆpaÓabdaÓca svaparasÃdhÃraïa÷ /
tena svasminprÃpte 'pyucyamÃna÷ svaÓabda÷ parisaÇkhayÃnyÃyena paravyÃvttimeva pratipÃdayatÅti j¤Ãyate /
JOSHI-31
*11,264*
satyametadevaæ vyÃkhyÃne /
nacaivamityata Ãha- svarÆpamiti //
%<... svarÆpaæ nÃma kiæ na cet // MAnuv_3,4.170 //
na svarÆpÃbhidhÃyi syÃd vaiyarthyaæ svaravasya yat /
rÆpaÓabdena pÆrïatvÃt tacca sÃmÃnyatÃvaca÷ // MAnuv_3,4.171 //>%
NYùYASUDHù:
asmadabhipretaæ vyÃkhyÃnaæ na cedaÇgÅkriyate tadà svarÆpaæ nÃma kiæ, na kimapi /
svarÆpaÓabdo nirarthaka÷ syÃdityartha÷ /
rÆpaÓabdasamÃnÃrtha÷ svarÆpaÓabda ityata÷ kathametaditi cedatra vaktavyam /
svaæ ca tadrÆpaæ ceti vyutpattimaÇgÅktyaivamucyate /
utÃkhaï¬a evÃyaæ Óabda ityupetya /
Ãdye do«amÃha- vaiyathyarmiti //
yasmÃdasminpak«e svaÓabdasya vaiyarthyaæ tasmÃtsvarÆpaæ nÃma kimita sambandha÷ /
kuto vaiyarthyamityata Ãha- rÆpeti //
svarÆpaÓabde yo rÆpaÓabdastenaiva rÆpaÓabdÃrthÃbhidhÃnasya pÆrïatvÃt /
nahi rÆpaÓabdo rÆpaÓabdÃrthaæ nÃbhidhava iti sambhavati /
anyathotpalanÅlotpalaÓabdÃvapyekÃrthau syÃtÃm /
dvitÅyaæ nirÃkaroti- tacceti //
tat rÆpapadam /
co yasmÃdityarthe /
sÃmÃnyatÃvaca÷ sÃmÃnyÃkÃrasya vÃcakam /
cÃturvarïyÃditvÃtsvÃrthe «ya¤pratyaya÷ /
etaduktaæ bhavati /
pratÅtipramÃïaka eva ÓabdÃrthaniÓcaya iti hi ÓÃbdÃ÷ /
tatra rÆpaÓabda÷ sÃmÃnyÃkÃrasyÃbhidhÃyaka÷ /
sarve«Ãæ tatastatpratyayÃt /
svarÆpaÓabdaÓcÃsÃdhÃraïÃkÃrasya /
tasmÃttatpratÅte÷ /
tasmÃnna tayorekÃrthatvamiti /
*11,266*
yaduktaæ cetanatvaæ brahmaïo na syÃditi tadi«yÃpÃdanam /
na hi vayaæ brahmaïaÓcetanatvamaÇgÅkurma÷ /
kriyÃveÓalak«aïasya karttvasya nirvikalpake 'bhÃvÃt /
kintu caitanyameva brahma /
tadarthà eva cetanatvavÃdà vyÃkhyÃtavyà ityataÓcaitanyamapi na pareïa ÓakyÃÇgÅkÃramiti bhÃvena tadvayÃkhyÃti- cetanasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
bhÃva÷ Óabdapravttinimittam /
tasyÃtrÃnÃgantukatvaæ j¤Ãpayituæ svaÓabda÷ /
iti hi gÅyata ityanena guïavacanabrÃhmaïÃdibhya÷ karmaïi ceti smtiæ sÆcayati /
cetanaÓabdapravttinimittaæ ca j¤Ãnam /
citÅ saæj¤Ãna iti pÃÂhÃt /
tataÓca j¤Ãnaæ brahmetyuktaæ bhavati /
*11,267*
tata÷ kimityata Ãha- tasmÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
yasmÃccaitanyaæ nÃma j¤Ãnaæ tasmÃccaitanyasya brahmaïo, viÓe«ato 'tiÓayena, viÓe«abÃhulyaæ prasajyate /
j¤Ãnaæ hi j¤eyaj¤ÃtkaraïasÃpek«aæ bhavati /
j¤ÃnatvÃdidharmÃÓcÃnivÃryÃ÷ /
naca saviÓe«aæ brahma pareïÃÇgÅkriyate /
j¤eyÃdikaæ ca na svayam /
virodhÃt /
parantu mithyeti tatsÃpek«aæ j¤Ãnaæ kathaæ satsyÃt /
brahmaïo j¤Ãnatve j¤eyÃdyupetatà kuta iti cet /
j¤ÃnatvÃt /
prasiddhaj¤Ãnavat /
naca j¤Ãnatvamasiddhamiti yuktam /
aÇgÅkÃravirodhÃt /
vyÃptimupapÃdayati- neti //
%%
NYùYASUDHù:
yaduktaæ prÃgbrahmaïaÓcetanatve j¤eyaj¤Ãnopetatvena bhÃvyamiti, tatrÃpi j¤atvÃtsammatavaditi niyÃmakamabhipretam /
prasaÇgÃttasyÃpi vyÃptimupapÃdayati- j¤eyeti //
%%
NYùYASUDHù:
ÃdyaÓcaÓabdo j¤eyÃdirÃhityaj¤atvayo÷ samuccaye /
dvitÅyastu vyabhicÃradvayasamuccaye /
*11,268*
nanu prasiddhasya j¤Ãnasya j¤eyÃdyupetatve 'pÅdaæ brahmasvarÆpaæ j¤Ãnaæ tadrahitaæ bhavatu kiæ bÃdhakamityata Ãha- j¤Ãtj¤eyeti //
*11,269*
%%
NYùYASUDHù:
hÅnameveti sambandha÷ /
kart tìyata iti tìayittìyÃbhyÃæ hÅnaæ syÃdityartha÷ /
dhÃtvartho 'pi j¤Ãnaæ yadi kartrahitaæ syÃt /
ÃkÃÇk«ÃvaÓÃtsakarmakatayà pratÅyamÃnamapi ca yadi ni«karmakaæ syÃttadokto bahutaro 'tiprasaÇga÷, viÓe«ÃbhÃvÃditi /
j¤avi«aye 'pyevaæ bhojyabhojanavihÅno bhoktÃpi syÃdityÃdiratiprasaÇgo vÃcya÷ /
nahi sakarmakakriyÃyÃ÷ kartà kriyÃdirahito yukta iti /
*11,270*
j¤Ãtà j¤eyamiti ca kÃrakÃbhidhÃnametat /
kÃrakamutpÃdakamiti ca paryÃyÃvetau /
kÃryameva cotpÃdakamapek«ate /
akÃryaæ ca brahmÃkhyaæ j¤Ãnamiti na tasya kartrÃdyapek«etyÃÓayavÃn ÓaÇkate- nityatvÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
nityatvamakÃryatvasyopalak«aïam /
anityasya bhojanÃderbhoktrÃdyapek«ÃyÃmapÅdaæ nityatvÃttÃdÓaæ j¤ÃtrÃdirahitaæ ca syÃdityanena vyÃpakaviruddhopalabdhyà vyÃpyaviparyaya÷ ÓaÇkita÷ /
notpÃdakameva kÃrakam /
tathà satyasti gaganamityÃdau gaganÃdÅnÃmakÃrakatvaprasaÇgÃt /
kintu dhÃtvarthÃÓraya÷ kartÃ, tadvi«aya÷ karmetyÃdi /
ÃkÃÇk«ÃnÃkÃÇk«e eva ca tadanvitatvÃnanvitatvayo÷ prayojake /
natu kÃryatvÃkÃryatve /
ata eva kaÓciddhÃtvartha÷ karmÃdyanvita÷ kaÓcinneti yujyata ityÃÓayavÃnÃkÃÇk«ÃmaprayojakÅktya kÃryatvÃdyeva prayojakÅkurvÃïasyÃtiprasaÇgamÃha- nityeti //
%<... nityavÃgapi /
vÃcyavaktvihÅnà syÃn ... // MAnuv_3,4.175bc //>%
NYùYASUDHù:
akÃryasya kÃrakÃnanvitatve 'kÃryà vedavÃk vÃcyavaktvihÅnà syÃt /
kÃryasya ca kÃrakÃnvitatve karmÃdyanvitatÃniyamo 'pi syÃdityaperartha÷ /
viparyaye paryavasÃnamÃha- nahÅti //
%<... nahi sà caiva tÃdÓÅ // MAnuv_3,4.175d //>%
NYùYASUDHù:
sà tÃdÓÅ naiva hÅti sambandha÷ /
dvitÅyaprasaÇgasya viparyayaparyavasÃnaæ caÓabdenÃha /
kathaæ na sà tÃdÓÅtyata Ãha- dra«ÂÃra iti //
*11,271*
%%
NYùYASUDHù:
vaktÃra iti vaktavye dra«ÂÃra ityuktamapauru«eyatvÃvighÃtÃrtham /
a¤jaseti vÃcyasadbhÃve na kÃcidanupapattirityuktam /
*11,272*
nanu santi sthitisamaye vedavÃco vasi«ÂhÃdayo dra«ÂÃra indrÃdayaÓca vÃcyÃ÷ /
natu mahÃpralaya ityata Ãha- nitya iti //
*11,273*
%%
NYùYASUDHù:
dvau caÓabdÃvanyonyasamuccaye /
ttÅyo yasmÃdityarthe vedavÃca iti vartate /
hiÓabda÷ tasmÃdityarthe /
vÃk vedavÃk /
kvacit pralaye 'pi /
yathà vedavÃgvÃcyÃdyupetÃpi kvacittadrahità tathà brahma (sva)rÆpaæ j¤Ãnaæ vyavahÃre j¤eyÃdyanvitamapi paramÃrthatastadrahitaæ bhavi«yatÅti pratyÃÓÃæ vÃrayitumidaæ vacanam /
yasmÃdevaæ kÃryatvÃdikamaprayojakaæ kintvÃkÃÇk«Ãnimitto niyatasambandha eva /
tasmÃnnityavÃgiva nityamapi j¤Ãnaæ j¤eyÃdyupetamevÃÇgÅkÃryamityupasaæharati-j¤Ãtj¤eyeti //
%%
NYùYASUDHù:
nanu vÃÇ na dhÃtvartha÷ /
api tu dhÃtvarthaæ prati karma /
tatkathamatrodÃharaïam /
ucyate /
ÃkÃÇk«Ãnimittaæ pratisambandhyanvitatvaæ nityatvena na hÅyata ityetÃvanmÃtre(ïa) vÃgudÃharaïasya ghÅtatvÃnna do«a÷ /
vÃgityukte hi kiævaktkà kiævÃcyetyÃkÃÇk«Ã bhavatyeva /
varïÃnÃmapyatharvattvasya sthitatvÃnna nityatvavÃcyavattvayorvyadhikaraïatvam /
*11,275*
j¤asyÃpi nityatvena j¤eyÃdirahitatvaÓaÇkaivameva parihÃryetyÃha- nahÅti //
%%
NYùYASUDHù:
nityo 'pi vaktà parameÓvaro vÃkyavÃcyavivajirto nÃsti /
yasmÃttasmÃdevaæ nityo 'pi j¤o j¤Ãnaj¤eyavihÅno naiva vidyate /
Óakti÷ kÃrakamiti pak«asya sthitvÃnnityo vakteti yujyate /
anenobhayatra vyÃptyabhÃvena vyÃpakaviruddhopalabdhirasiddhetyuktaæ bhavati /
*11,283*
mithyÃbhÆtaparasÃpek«asya sÃrvaj¤asyÃpi mithyÃtvamaÇgÅkurvÃïasya cetanatvÃdyabhÃvaprasaÇgo 'bhihita÷ /
idÃnÅæ prapa¤camithyÃtvaæ cÃprÃmÃïikamityÃha- ki¤ceti //
%%
*11,284*
NYùYASUDHù:
sarvavilopa÷ sarvasya mithyÃtvam /
na tÃvatpratyak«eïa, tasya satyatÃgrÃhitvÃt /
nÃpyanumÃnena, pratyak«abÃdhitasya tasya prÃmÃïyÃbhÃvÃt /
nacÃgamena /
prapa¤camithyÃtvaæ pratipÃdayata÷ tasyÃbhÃvÃdityÃk«epÃrtha÷ /
nanu neha nÃnÃsti ki¤canetyÃgamasya sadbhÃvÃtkathaæ viÓvamithyÃtve mÃnÃbhÃva iti cedatra pcchÃma÷ /
atra sarvasya mithyÃtvaæ pratipÃdayati vÃkye sarvÃntargatatvenedaæ vÃkyametadvÃkyÃrthaÓca ghyate na veti /
ÃdyamanÆdya dÆ«ayati- sarveïeti //
%%
NYùYASUDHù:
tadabhÃvena vÃkyavÃkyÃrthayormithyÃtvena kÃraïena /
vÃkyÃbhÃve pratipÃdakÃbhÃvÃdvÃkyÃrthasya sarvamithyÃtvasyÃbhÃve ca vyÃghÃtÃt /
dvitÅyamanÆdya dÆ«ayati- na ghyate cediti //
%%
NYùYASUDHù:
kvacidviyadÃdivi«aye 'pyapalÃpo ni«edho na yujyate /
tannyÃyÃdvÃkyÃdinyÃyÃt /
ayamartha÷ /
vÃkyavÃkyÃrthau kuta÷ sarvasmÃdbahi«kriyete iti vÃcyam /
anupapatteriti cet /
kimanupapannaæ na pratipÃdanÅyam /
addheti ceta /
evaæ tarhi viyadÃdimithyÃtvamapyanupapannatvÃnna pratipÃdanÅyamiti /
*11,285*
nanu vÃkyodÃharaïe kte naivaævidhaæ vÃkyamastÅti và (e)nai«Ãæ padÃnÃmatra Óaktirar(nÃ)stÅti và nÃsya vÃkyasyÃtra tÃtparyamastÅti và vaktavyam /
anena vikalpanirÃkaraïena tu kiæ ktaæ syÃdityata Ãha- upapattÅti //
%%
NYùYASUDHù:
vihÅnasya viruddhasya /
arthastÃtparyam /
etaduktaæ bhavati /
na brÆmo vayaæ nÃstÅdaæ vÃkyamiti /
nÃpye«Ãæ padÃnÃmatra ÓaktirnÃstÅti /
kintvasya vÃkyasya prapa¤camithyÃtve tÃtparyaæ nÃstÅti /
upapattivirodhÃbhÃvo hi pratÅtÃrthe tÃtparyasya j¤Ãpaka÷ /
atra cÃstyupapattivirodha iti j¤ÃpanÃya vikalpya dÆ«aïÃbhidhÃnaæ ktamiti /
syÃdetat /
upakramopasaæhÃrÃbhyÃsÃpÆrvatÃphalÃrthavÃdopapattaya÷ ÓrutiliÇgavÃkyaprakaraïasthÃnasamÃkhyÃÓca tÃtparyaliÇgÃni /
tatropapattivirodhe 'pyanyairliÇgairasya vÃkyasya prapa¤camithyÃtve tÃtparyamavagamyatÃmityata Ãha- upakramÃdÅti //
%%
*11,285f.*
NYùYASUDHù:
upakramÃdiliÇgÃnÃæ madhye yadyaduttaraæ tattadbalÅya ityupapattireva balÅyasÅ /
ÓrutyÃdau liÇgasamÆhe ca yadyatpÆrvaæ tattadbalÅya iti /
tatrÃpi liÇgaÓabdoditopapattireva balavatÅ /
tato balavadvirodhe satÃmanye«Ãæ liÇgÃnÃæ na tÃtparyaniÓcÃyakatvaæ yuktam /
kuta etadityata Ãha- brahmatarketi //
*11,286*
%<... brahmatarkavinirïayÃt // MAnuv_3,4.181d //>%
NYùYASUDHù:
brahmatarkÃkhye tarkaÓÃstre tathà nirïÅtatvÃt /
etenopakramasyopasaæhÃrÃtprÃbalyaæ vadanto nirastÃ÷ /
yathà caitattathoktaæ nyÃyavivaraïe /
*11,287*
itaÓca nÃpyasya vÃkyasya prapa¤camithyÃtve tÃtparyamÃha- pratyak«amiti //
*11,287f.*
%%
*11,288*
NYùYASUDHù:
sadgaganamityÃdi pratyak«am /
tacca sÃk«irÆpatvÃdbalavat /
upapattiÓcÃrthakriyÃkÃritvÃdikà /
sà ca vyÃptyÃdimattvÃdbalavatÅ /
ÃgamÃÓca viÓvaæ satyamityÃdyÃ÷ /
te«Ã prÃbalyavyutpÃdanÃya bahava ityuktam /
niravakÃÓatvÃdyupalak«aïametat /
yadà yasminnarthe 'ÇgÅkte /
yatra yadarthapratipÃdane 'rtha÷ prayojanaæ ca nÃsti /
brahmaïo 'dvitÅyatÃsiddhi÷ prayojanamiti cenna /
tasyà evÃprÃmÃïikatvÃt /
Ãtmano muktisiddhiriti cenna /
vinÃÓenÃpi tatsiddhe÷ /
bahujÅvavÃdinÃmivÃdarÓanenÃpyupapatte÷ /
vairÃgyÃrthamiti cenna /
du÷khasÃdhanatÃj¤Ãpanena tatsiddhe÷ /
arthagrahaïamupalak«aïam /
upakramÃdÅnÃmapyÃnukÆlyaæ nÃstÅti ca dra«Âavyam /
na kevalaæ liÇgÃnukÆlyÃbhÃva÷ /
kinnÃma yatra liÇgavirodhità ca /
etaddvayaæ granthÃntare tatra tatroktaæ j¤Ãtavyam /
*11,289*
tarhi niravakÃÓaæ vÃkyamapramÃïaæ prasajyata ityata Ãha- upapanna iti //
%<... upapanne 'virodhinÅ // MAnuv_3,4.183b //>%
NYùYASUDHù:
pratyak«ÃdipramÃïopakramÃdiliÇgÃvirodhini tadÃnukÆlyopapanne ca bhagavati svagatabhedÃbhÃve 'rthe vÃkyasya sati sa evÃrtha÷ kathaæ grÃhya÷ /
neha nÃneti vÃkyasyÃpavyÃkhyÃne nirÃkte labdhamÃha- mukhyÃrtha iti //
%%
NYùYASUDHù:
prati«edhasya saÇkoce kÃraïÃbhÃvena prapa¤camithyÃtvaæ mukhyo 'rtha÷ /
tasminnavidyamÃne tu sÃvarj¤aæ na prati«eddhuæ Óakyate /
mithyÃrthasÃpek«atayà hi tanni«edhyam /
yadvopapanna ityÃdikamekaæ vÃkyam /
upapanne 'virodhini ca /
ata eva mukhyÃrthe vÃkyasya vidyamÃne sati /
anena prapa¤camithyÃtvÃsiddhe÷ kva sÃrvaj¤aæ ni«idhyata iti yojanà /
saÇgatistÆktasaÇgatisamÃhÃreïa dra«Âavyà /
*11,290*
sarvaæ tadupajÅvyaivetyÃdinoktamarthamupasaæharati- ata iti //
%%
NYùYASUDHù:
aÇgÅkÃryam dharmitayeti Óe«a÷ /
tathà copajÅvyavirodhastattvamasyÃdivÃkyasya durvÃra iti herartha÷ /
*11,291*
syÃdetat /
sÃrvaj¤Ãdiguïopetameva brahma dharmÅkurma÷ /
kintu te«Ãæ mithyÃtvÃnnopajÅvyavirodho 'dvaitÃgamasya /
yathà ya÷ puru«a÷ sa sthÃïurityatrÃropitena puru«atvena vyÃvttaæ vastu dharmÅktya pravttÃvapi nopajÅvyavirodha ityata Ãha- apalÃpo 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
mithyÃtvÃbhidhÃnam /
apiÓabda÷ pÆrvavÃkyÃrthasamuccaye /
sarvaÓabdena praktaæ guïajÃtamucyate /
katha¤caneti pramÃïÃbhÃvÃt ÓrutyÃdipramÃïaviruddhatvÃcca /
aprÃptatvenÃnuvÃdatvÃbhÃvasya coktatvÃdityartha÷ /
*11,292*
nanu ca tattvamasyÃdivÃkyameva jÅvabrahmaïorekatÃæ pratipÃdayatsÃrvaj¤ÃdiguïajÃtasya mithyÃtvaæ gamayati /
nahi tasya satyatve jÅvabrahmaikatvamupapadyate /
tatkathaæ guïÃnÃæ mithyÃtve pramÃïÃbhÃva iti cenna /
siddhe tattvamasyÃdivÃkyasya jÅvabrahmaikatvani«Âhatve guïÃnÃæ mithyÃtvasiddhi÷ /
tatsiddhau ca tatsiddhiriti parasparÃÓrayatÃdo«Ãt /
do«Ãntaraæ cÃha- anÃdÅti //
%%
NYùYASUDHù:
yasmÃjjÅvÃnÃmanÃdiyogyatoktà pramÃïairupapÃdità /
tena kÃraïena sà grÃhyaiva sarvathà /
etaduktaæ bhavati /
yadà devamÃnavadÃnavarÆpà tadavÃntarabhedarÆpà ca jÅvÃnÃæ yogyatÃnÃdinityà pramità tadà kà vÃrtà jÅvabrahmaïorekatvasya /
tathà ca kathaæ tatsiddhaye guïÃnÃæ mithyÃtvakalpanamiti /
atraiva hetvantaramÃha- muktÃnÃmiti //
%%
NYùYASUDHù:
mÃnairuktairiti mÃnÃnÃmuktatvÃdityartha÷ /
na cÃlyate nÃnyathayituæ Óakyate /
yadà muktÃvapi tÃratamyaæ pramitam /
tadà kà jÅvabrahmaikyapratyÃÓà /
kathaæ ca tattvamasyÃdivÃkyasya tatparatvam /
yato guïÃnÃæ mithyÃtvakalpanaæ yuktaæ syÃditi /
*11,293*
muktÃnÃæ tÃratamye pramÃïÃntaramÃha- j¤Ãnino 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
evaÓabdena pÃpaæ pariharanti ceti sÆcayati /
tuÓabdena ÓubhÃÓubhakaraïaparityÃgayo÷ tÃratamyaæ dyotayati /
hiÓabdena tatra pramÃïaprasiddhim /
pramÃïÃni tu daÓakalpamityÃdÅni prÃgudÃhtÃnyeva /
tenaivetyasya pramÃïasya niravakÃÓatÃmÃha /
prÃÇmok«asÃdhanÃnÃæ tÃratamyÃnmok«atÃratamyamuktam /
idÃnÅæ tu j¤Ãnena niÓcitamok«ÃïÃmapi ÓubhÃÓubhakaraïaparityÃgatÃratamyÃducyata iti bheda÷ /
vipak«e bÃdhakamÃha- tÃratamyamiti /
*11,294*
%%
NYùYASUDHù:
punariti j¤Ãnottaram /
yadi brahmÃdyà muktau tÃratamyavanto na syustadà j¤ÃnamÃtreïa mok«asya prÃptaprÃyatvÃjj¤ÃnottarakÃlaæ Óubhaæ na kuryu÷ /
aÓubhaæ ca na parityajeyurityathar÷ /
viparyayaparyavasÃnamÃha- kcchreïeti //
%%
NYùYASUDHù:
tapo j¤Ãnaæ karmÃpÅtyanena Óubhamityuktaæ bhavati /
j¤Ãnamiti ÓravaïÃdikamucyate /
karmeti yaj¤Ãdi ete j¤Ãnina÷ kcchreïÃpÅtyÃdiviÓe«aïÃnÃæ phalamanupadameva j¤Ãsyate /
sakÃmÃÓca Óubhe sadetyekasya tapaÃdeÓcaraïakÃle tapaÃdyantaraæ kÃmayanta ityartha÷ /
tasmÃjj¤ÃnottarakÃlÃnu«Âhitena vicitreïa Óubhena vicitrÃmÃnandabuddhiæ prÃpnuvantÅti Óe«a÷ /
*11,295*
bhavedetadyadi j¤ÃnottarakÃlaktÃnÃæ ÓubhÃnÃæ phalavattvaæ syÃt /
na caivam /
te«Ãæ karmasvanadhikÃrÃt /
anadhikÃriïà ca ktaæ viphalamiti prasiddhameva /
anu«ÂhÃnaæ tvanyathÃpyupapadyate /
te hi prÃgj¤ÃnodayÃdÃdaranairantaryÃbhyÃæ ÓubhÃnyanu«ÂhitavantastatsvÃbhÃvyamÃpannà j¤ÃnodayÃnantaramapyanuti«ÂhantÅtyÃÇkaya pariharati- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
ayaæ j¤ÃninÃæ ÓubhÃcaraïarÆpa÷ /
akaraïe pratyavÃyo bhavi«yatÅtyevaæ bhayapÆrvapravttita÷ kcchreïaivÃcaraïÃcca, Óubhasyaiveti prek«ÃpÆrvamaÓubhaparityÃgenetyartha÷ /
*11,296*
%%
NYùYASUDHù:
etena kcchreïÃpÅtyÃdiviÓe«aïaphalamuktaæ bhavati /
nahi svabhÃvaktà pravttirevaæ bhavitumarhati /
*11,297*
nanvete prÃganu«ÂhÃnakÃle bhayapÆrvaæ kcchreïÃÓubhaparityÃgenaivÃnu«Âhitavanta÷ /
ata÷ tatsvabhÃvà eva saævttÃra idÃnÅmapi tatsvÃbhÃvyena tathaiva kurvantÅtyaÇgÅkÃre ko do«a ityÃÓaÇkayÃha- tÃdÓo 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
bhayapÆrvapravttyÃdirÆpo 'pi /
j¤ÃninastÃvadanu«ÂhÃne 'j¤ebhyo na viÓi«yante /
tatra j¤ÃninÃæ Óubhapravtti÷ pÆrvatarapÆrvatamasvabhÃvabalÃyÃtaiva natu phalavatÅtyaÇgÅkurvÃïaæ prati yadi kaÓcid brÆyÃt aj¤ÃninÃmapi Óubhà pravtti÷ pÆrvatarapÆrvamasvabhÃvagataiva na tu phalavatÅ viÓe«ÃbhÃvÃditi, tadà kiæ vÃcyamiti /
pratibandÅæ mocayitumÃÓaÇkate- phalavattva iti //
%%
NYùYASUDHù:
aj¤ÃninÃæ karmaïo 'stÅti Óe«a÷ /
sÃmye hi pratibandÅgraha÷ /
naca tadatrÃsti /
yato 'j¤ÃniktakarmaïÃæ saphalatve"karmajaæ buddhiyuktà hi' ityÃdikaæ pramÃïamasti /
upalak«aïaæ caitat /
adhikÃriïaÓcaite vidhigocarÃÓcetyapi dra«Âavyam /
nahyevaæ sati svabhÃvakalpanÃvakÃÓo 'stÅti /
evaæ tarhi j¤Ãni«vapi na svabhÃvakalpanà yuktetyÃÓayavÃnÃha- tatreti //
tatra karmaïa÷ phalavattve /
tat pramÃïam /
atrÃpyadhikÃrÃdikamupalak«aïÅyam /
*11,298*
kiæ tatpramÃïamityatastaddarÓayati- ni«kÃmamiti /
%%
NYùYASUDHù:
iha pravttanivttayormadhye /
abhyeti atiÓayenaiti /
ÃnandodrekasÃhityena mukto bhavatÅtyartha÷ /
etatsmtivÃkyÃrthavivaraïÃya vÃkyÃntaraæ paÂhati- Óubheneti //
%<ÓubhenÃnandavddhi syÃdghrÃsaÓcaivÃÓubhena hi /
j¤Ãnino 'pi yatastena kartavyaæ Óubhameva tai÷ // MAnuv_3,4.191 //>%
NYùYASUDHù:
hyÃsaÓcÃnandasya /
Óubhameva kartavyamaÓubhaæ tyÃjyaæ ca /
anena vidhisadbhÃvo 'pi siddha÷ /
tato 'dhikÃraÓca /
atra ÓrutimapyÃha- upÃsta iti //
%%
*11,298f.*
NYùYASUDHù:
anena"sa ya ÃtmÃnameva lokamupÃste na hyasya karma k«Åyate 'smÃddhayevÃtmano yadyatkÃmayate tattatsjate' iti ÓrutimupÃdatte /
ÃtmÃnaæ paramÃtmÃnam /
lokaæ sarvÃÓrayam /
upÃste kÃraïena kÃryopalak«aïaæ paÓyatÅtyartha÷ /
sa vidvÃnmukto bhÆtvà yadyatkÃmayate tattatkarmÃsmÃddhayevÃtmano 'syÃtmana÷ prasÃdena sjate /
*11,299*
%%
NYùYASUDHù:
avidvÃnityanena"yadyapyanevaævinmahatpuïyaæ karma karoti taddhÃsyÃntata÷ k«Åyata eva' iti ÓrutimupÃdatte /
anayà cÃrthÃjj¤Ãnikarmaïa÷ sÃphalyaæ siddhayati /
upari copayogo bhavi«yati /
%%
NYùYASUDHù:
yadevetyanena"yadeva vidyayà karoti Óraddhayopani«adà tadeva vÅryavattaraæ bhavati' iti ÓrutimupÃdatte /
vidyayà brahmasÃk«ÃtkÃrapÆrvakamupani«adà svayogya(m)yà vÅryavattaramadhikaphalamityÃdivÃkyasÃmarthyÃjj¤ÃniktakarmaïÃæ phalavattvaæ tÃvatpratÅyate /
tataste«Ãæ vaicitryÃdvimuktigaæ tÃratamyaæ ca siddhamityartha÷ /
*11,300*
syÃdetat /
naitÃni vÃkyÃni j¤ÃnikarmaïÃæ sÃphalyaæ pratipÃdayanti /
sa ya ÃtmÃnamityatra tÃvadupÃsakakarmaïÃmak«ayaphalatvaÓravaïÃt /
itaratra ca j¤ÃnavidyÃÓabdayo÷ parok«aj¤ÃnÃrthatvasyÃpyupapatterityÃÓaÇkÃæ pariharati- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
atra vÃkye«u /
phalaæ karmaïÃm /
tathà j¤ÃnÃdipadaæ parok«aj¤ÃnÃrthatayà na vyÃkhyeyamityapi grÃhyam /
kuto netyata Ãha- nahÅti //
%%
NYùYASUDHù:
j¤Ãnaæ brahmasÃk«ÃtkÃram /
kvÃpi mok«e 'nyatra ca /
phalasya karmaïÃm /
idamuktaæ bhavati /
brahmasÃk«ÃtkÃrarahitenopÃsakena ktÃni karmÃïyak«ayaphalÃni kena prakÃreïeti cintyam /
kimak«ayaæ mok«aæ kurvantÅti /
uta svargÃdikam /
nÃdya÷ /
nÃnya÷ panthà iti ÓrutivirodhÃt /
na dvitÅya÷ /
puïyacito loka÷ k«Åyata iti svargÃdiphalÃnÃæ k«ayitvaÓravaïÃt /
"anevaævinmahatpuïyaæ karma karoti'"tadeva vÅryavattaraæ bhavati' ityudÃhtaÓrutivirodhaÓca pak«advaye 'pi /
tadevamaj¤apak«e vÃkyÃrthÃnupapatterupÃsakapadasya j¤Ãnyupalak«akatvameva yuktam /
tathà brahmÃbhyetÅti ÓravaïÃjj¤Ãnapadasya sÃk«ÃtkÃravÃcitvameva yuktamiti /
ata eva vÃkyasÃmarthyÃdityuktam /
yadyapi paÓyannapÅmamÃtmÃnamityÃdyÃ÷ spa«ÂÃrthÃ÷ Órutayo 'tra santi /
tathÃpi mÅmÃæsÃrthametÃsÃmudÃharaïam /
*11,301*
nanvaj¤apak«e 'pi nÃnupapatti÷ /
upÃsakena ktÃni khalvasaÇkalpitaphalÃni karmÃïi j¤Ãnamupajanayanti /
karmaïà j¤ÃnamÃtanotÅti Órute÷ /
j¤Ãnena mok«o bhavatÅtyaj¤aktakarmaïÃmapi j¤ÃnadvÃreïÃk«ayaphalatvopapatterityÃÓaÇkayÃha- j¤Ãneti //
%%
NYùYASUDHù:
karmaphalasyÃk«ayateti vartate /
tasya paraktavyÃkhyÃnasya /
asmatpak«apratÅpatà muktatÃratamyavirodhità /
pratyuta tadanukÆlataiva /
muktau tÃratamyamasahamÃnena khalvevamanyathà vyÃkhyÃnaæ kriyate tanmuktatÃratamyameva sÃdhayati /
karmÃïi hi jij¤Ãsavo vicitrÃïi kurvanti /
taiÓca jÃyamÃnena j¤Ãnena vicitreïaiva bhÃvyam /
anyathà ktaviprÃïÃktÃbhyÃgamÃpatte /
vicitreïa j¤Ãnena vicitra eva mok«o bhÃvanÅya÷ /
pÆrvoktÃdeva hetoriti /
tadevaæ svamatavirodhiparÃnukÆlamanyathÃvyÃkhyÃnaæ na kÃryameva /
tathà cÃsmadvayÃkhyÃne sthite praktaæ yuktamiti /
*11,302*
astu vÃnyathÃvyÃkhyÃnaæ yuktam /
tataÓcaite«Ãæ vÃkyÃnÃæ praktÃsÃdhakatvam /
evamapi j¤Ãnottarakarmaïo mok«ÃntargataphalahetutÃyÃ÷ pramÃïÃntareïa siddhermuktatÃratamyaæ na hÃtuæ ÓakyamityabhyupagamavÃdenÃha- j¤Ãnottarasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
karmaïo 'k«ayatvamak«ayamok«ÃnupraveÓiphalatvaæ siddhayati /
kathamityata Ãha- naceti //
%<... nacÃnyathà // MAnuv_3,4.195b //>%
NYùYASUDHù:
prakÃrÃntarÃbhÃvÃt /
pariÓe«apramÃïÃditi yÃvat /
etena j¤Ãnottarasya karmaïa÷ sÃphalye 'pi tasya phalasya mok«ÃnupraveÓitÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃnna mok«atÃratamyasiddhirityapi pratyuktam /
*11,303*
pariÓe«ameva darÓayati- pÆrveti //
%%
NYùYASUDHù:
j¤Ãnikte«u karmasvetà vidhÃstÃvatsambhavanti /
j¤ÃnÃrthatvaæ và bhogÃrthatvaæ và vyarthatvaæ veti /
tatra j¤ÃnikarmaïÃæ j¤ÃnÃrthatvaæ tÃvannopapadyate /
pÆrvabhÃviÓabhaireva j¤Ãnasya ktatvÃt /
tatra hetu÷ pÆrvabhÃvÅti /
j¤ÃnÃtpÆrvabhÃvinÃæ ÓubhÃnÃæ yasamÃjj¤Ãnenaiva kÃryeïa ktÃrthatà nÃnyena /
te«Ãæ kÃryÃntarÃbhÃvÃt /
j¤ÃnÃrthatvÃbhÃve vaiyarthyaæ syÃdityartha÷ /
pÆrvajÃtaæ prati paÓcÃdbhÃvina÷ kÃraïatvÃyogÃcca /
nÃpi bhogÃrthatvam /
prÃcÅnaprÃrabdhakarmabhireva bhogasya jÃyamÃnatvÃt /
tatra hetu÷ prÃrabdhÃnÃæ ca karmaïÃæ bhogenaiva ktÃrthateti /
pÆrvavattÃtparyam /
vaiyarthyanirÃsaheturanyatheti /
j¤ÃnikarmaïÃæ vyarthatve tadanu«ÂhÃnaæ na syÃt /
nahi prek«Ãvanto vyarthaæ (karma) kurvanti /
karaïasvÃbhÃvyÃditi cet /
abuddhipÆrvatÃprasaÇgÃt /
lokasaÇgrahÃrthamiti cenna /
tatprayojanasyÃpi vÃcyatvÃt /
ÅÓvaravaditi cenna /
muktÃvapi prasaÇgÃt /
pariÓe«aphalakathanaæ tattasmÃjj¤ÃnottarakarmaïÃæ muktÃvanupraveÓo muktigatÃnandavddhayarthatvaæ syÃditi /
*11,304*
pÆrvabhÃviÓubhÃni j¤ÃnÃrthÃnÅtyuktam /
tatra sarve«Ãæ j¤ÃnÃrthatÃyÃæ prasaktÃyÃæ viÓe«amÃha- j¤ÃnÃdÅti //
%%
NYùYASUDHù:
j¤ÃnÃtpÆrvÃïyakÃmyÃnyeva ÓubhÃni karmÃïi puïyakarmÃïi j¤Ãnasiddhaye bhavanti na tu kÃmyÃni /
ÓubhÃnÅti viÓe«aïasya ktyamÃha- ni«iddhÃnÅti //
%<... ni«iddhÃni j¤ÃnarodhÃya bhuktaye // MAnuv_3,4.197cd //>%
*11,305*
NYùYASUDHù:
j¤ÃnÃnutpÃda utpannasyÃpyabhibhavo và j¤Ãnarodha÷ /
bhuktaye du÷khasya /
evaæ kÃmyasyÃpi viniyogo j¤Ãtavya÷ /
etacca(ca)turthe vyutpÃdanÅyam /
*11,306*
nanu yathÃkÃmyÃni ÓubhÃnÅti ca viÓe«aïamupÃdÅyate tathà nityanaimittikavyatiriktÃnÅtyapi viÓe«aïamupÃdeyam /
nityÃderapi pratyavÃyaparihÃrÃthartvena j¤ÃnakÃraïatvÃbhÃvÃdityata Ãha- yogyatÃyà iti //
%%
NYùYASUDHù:
yogyÃta brÃhmaïatvÃdirÆpà pitmaraïÃdirÆpà ca /
Ãdito j¤ÃnÃtpÆrvaæ ktam /
anyasya pratyavÃyamÃtraparihÃrasya /
"ÃdhyÃnÃya prayojanÃbhÃvÃt' ityatrÃsyÃrthasya samarthitatvÃnneha heturukta÷ /
atra yogyatÃyà balÃcchubhamÃdita÷ ktametacca j¤Ãnameva kuryÃditi ca vaktavye yadubhayatra bÃhulyagrahaïaæ ktaæ tattasya nÃsmatpak«apratÅpatetyuktaprapa¤canÃrthamiti /
*11,308*
atra"puru«Ãrtho 'ta÷ÓabdÃd' ityÃdinà j¤Ãnasya mok«asÃdhanatvamuktam /
atra ca karmatÃratamyÃjj¤ÃnatÃratamyaæ j¤ÃnatÃratamyÃnmok«atÃratamyamiti vadatà ca sÆcitam /
j¤Ãnapadaæ cÃvabodhamÃtrasya pratipÃdakamiti pratÅtinirÃsÃrthamÃha- j¤Ãnasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
asmi¤chÃstre yatra yatra j¤Ãnasya mok«asÃdhanatvamucyate tatra tatra j¤Ãnamiti padena bhaktirÅryate lak«yate /
kuta÷ /
sambandhÃt /
j¤Ãnasya bhaktibhÃgatvÃt /
mÃhÃtmyaj¤ÃnasnehasamudÃyo hi bhaktirityuktam /
tato j¤Ãnaæ bhakterbhÃga ekadeÓa÷ /
tathà caikadeÓaikadeÓitvalak«aïÃtsambandhÃdityuktaæ bhavati /
ekadeÓenaikadeÓilak«aïà ca da(Óama)ÓÃmÃtraæ dattamityÃdau prasiddhaiva /
*11,311*
prakÃrÃntaramÃha- j¤Ãnasyaiveti //
%%
NYùYASUDHù:
yadyadà j¤Ãnasyaiva viÓe«a÷ snehÃdisÃhityalak«aïo dharmo bhavati tadà sa piï¬o bhaktirityabhidhÅyate /
etaduktaæ bhavati /
j¤Ãnaæ snehaÓca bhakteraæÓau /
tatraikenÃæÓenÃæÓÃntarasyopalak«aïam /
tathÃcÃhajallak«aïayà bhaktireva sidhyatÅti /
ekadeÓÃntareïaikadeÓÃntarasyopalak«aïe d«ÂÃntamÃha- parok«atveti //
%%
NYùYASUDHù:
yathà j¤Ãnasya parok«atvÃparok«atvalak«aïau dvau dharmau /
tatra tamevaæ vidvÃniti parok«aj¤Ãnasya mok«asÃdhanatve 'bhihite parok«atvenÃparok«atvaæ lak«yata ityartha÷ /
dÃr«yÃntikaæ daÓaryati- snehayogo 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
snehaÓcÃsau yoga upÃyaÓceti snehayoga÷ /
snehena yoga÷ sambandha iti và /
tata e(kenai)kadeÓenaikadeÓÃntaralak«aïà ca syÃditi Óe«a÷ /
*11,313*
lÃk«aïikaprayoge sÆtrakÃrasya kiæ prayojanamityata Ãha- ityabhiprÃyata iti //
%%
NYùYASUDHù:
dvividhalak«aïÃbhkimayeïa Órutaya÷ tarati ÓokamÃtmavidityÃdyÃ÷ /
idamuktaæ bhavati /
dvividhà lak«aïà bhavati rƬhÃrƬhabhedÃt /
tatra dvitÅyÃyÃæ prayoktu÷ prayojanÃnusandhÃnena bhÃvyam /
na tvÃdyÃyÃmabhidhÃtulyÃyÃm /
iyaæ ca rƬhalak«aïà /
Óruti«u prÃyikavyavahÃrÃdarÓanÃt /
ata÷ kiæ prayojanÃnve«aïeneti /
*11,314*
bhaktiÓabdo mÃhÃtmyaj¤ÃnapÆrvakasya snehasya vÃcaka ityuktaæ tathà j¤ÃnaÓabdo bhaktyartha iti /
tadubhayamapyanupapannam /
bhaktij¤ÃnÃbhyÃæ mok«o bhavatÅtyapi darÓanÃt /
tatra bhaktiÓabdasyoktÃrthatve j¤ÃnagrahaïavaiyarthyÃt /
(tasya tatrÃntarbhÆtatvÃt) /
j¤Ãnapadasya cobhayÃrthatve bhaktigrahaïavaiyarthyÃdityata Ãha- so 'yamiti //
%<... so 'yaæ viÓe«o 'pi hyudÅryate // MAnuv_3,4.201cd //
bhaktirj¤Ãnamiti kvÃpi ... // MAnuv_3,4.202a //>%
NYùYASUDHù:
kvÃpi bhaktirj¤Ãnamiti padÃbhyÃæ so 'yaæ snehalak«aïo bodhalak«aïaÓca viÓe«o 'pyudÅryate /
na tÆkta evÃrtha iti niyamastasmÃnnÃnupapatti÷ /
yatra bhaktij¤Ãne(j¤Ãnaæ) sahocyate tadà punaruktiprasaÇgÃdbhaktipadaæ svÃrthaikadeÓatyÃgena snehÃæÓasya lak«akam /
natu mukhyÃrthani«Âham /
j¤Ãnapadaæ cÃnupapattyabhÃvÃnmukhyÃrthameva natu lak«akamiti bhÃva÷ /
nanu vinà snehÃjj¤ÃnamÃtreïa yadi muktiranupapannà syÃt /
tadà j¤Ãnapadasya lak«akatvamÃÓrayaïÅyam /
nacaivam /
puru«Ãrthasya bhaktyekasÃdhyatve pramÃïÃbhÃvÃt /
dve«iïÃmapi ÓiÓupÃlÃdÅnÃæ mok«adarÓanÃcca /
dve«iïa÷ snigdhà ityasya ca viprati«iddhatvÃt /
ato 'nupapannaæ lak«aïÃÓrayaïamityato dve«asya mok«asÃdhanatvaæ tÃvannirÃkaroti- na hÅti //
%<... na hi dve«ayutà dÓi÷ /
puru«ÃrthÃya bhavati sarvaÓrutivirodhata÷ // MAnuv_3,4.202b-d //>%
*11,315*
NYùYASUDHù:
atra dve«asya puru«ÃrthasÃdhanatva ni«iddhayate /
dÓiriti tu prasaÇgÃduktam /
j¤ÃnasyÃvaÓyakatÃmupÃdÃya snehanirÃsÃya hi para÷ pratyavasthita÷ /
kaimutyÃrthaæ và /
mÃhÃtmyaj¤Ãnamapi na dve«ayuktaæ mok«ahetu÷ /
kimuta kevalo dve«a iti /
yathoktam /
"nai«karmyamapyacyutabhÃvavarjitaæ na Óobhate j¤Ãnamalaæ vira¤janam' iti /
*11,316*
dve«asya muktisÃdhaÓratvÃÇgÅkÃre kathaæ sarvaÓrutivirodha ityatastÃvadekÃæ Órutiæ paÂhati- cetanasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
jÅvajÃtasya /
dvayameva /
tatra muktisaæsÃrayormadhye /
madhyaæ mÃnu«atvam /
adho narakÃdi /
nityaæ sukhamekaæ muktitvena j¤eyam /
tathà nityadu÷khamaparamiti j¤eyam /
saæstau saæstivi«aye, sÃdhanamapi dve«o bhaktiÓceti yogyatayà sambandha÷ /
vidhÃyakaæ kÃrakam /
nityasukharÆpà sanmukti÷ /
iti j¤Ãyata iti Óe«a÷ /
*11,317*
sanmuktikÃraïatvasyÃprati«edhÃtkathamevamucyata ityata Ãha- asaditi //
%%
NYùYASUDHù:
nityadu÷khasvarÆpÃïÃæ mukte÷ kÃraïatvena tÃvad dve«a ukta÷ /
tena sanmuktikÃraïaæ na bhavatÅti j¤Ãyate virodhÃditi /
nanvasyÃæ Órutau muktivi«ayau bhaktidve«au sadasanmuktikÃraïatvenocyeta /
vi«ïuvi«ayau tu praktau /
ata÷ kiæ kena saÇgatamityata Ãha- muktÃviti //
%<... muktÃvityatra keÓava÷ /
muktiÓabdodito ... // MAnuv_3,4.206bc //>%
*11,318*
NYùYASUDHù:
muktÃvityatra saptamyante pade muktÅti prÃtipadikenodita÷ /
kevalaæ muktiÓabdodita ityukte muktidvayetyatrÃpi prÃpti÷ /
ato muktÃvityatretyuktam /
kena nimittenetyata Ãha- mok«amiti //
%<... mok«aæ svabhaktÃnÃæ karoti yat // MAnuv_3,4.206cd //>%
NYùYASUDHù:
mucÊ mok«aïa ityasmÃtstrayÃæ ktiniti ktinpratyaya÷ /
sa ca bahulagrahaïÃtkartaryapi bhavati /
yadvà karotÅti karaïe karttvopacÃra÷ /
mucyate 'neneti muktirita karaïe ktinpratyaya÷ /
JOSHI-32
*11,319*
dve«asya mok«asÃdhanatvÃÇgÅkÃre yuktivirodhaæ cÃha- dve«ato 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
na kevalaæ bhaktyà kintu dve«ato 'pi viÓi«yà muktiÓcedaÇgÅkriyate tadà yatsarvaÓrutyÃdÅnÃæ bhagavadguïotkar«a eva mahÃtÃtparyaæ tadviruddhamÃpadyeta /
kathamityata Ãha- bhaktyeti //
%%
NYùYASUDHù:
anye 'pyÃgamÃ÷ /
ÓrutyÃdayo muktiprayojanÃ÷ parameÓvaraguïavi«ayÃÓceti tÃvatprasiddham /
tatra sambandho 'yameva /
yadbhagavata eva jÅvÃnÃæ mukti÷ /
sà ca prasannÃdeva /
prasÃdaÓca bhaktyaiva /
bhaktiÓca guïaj¤Ã(nÃdeve)na evetyevaæ ÓrutyÃdyÃstadguïÃnvadantÅti /
tathÃca kathaæ dve«ato muktyaÇgÅkÃre na mahÃtÃtparyavirodha÷ /
*11,320*
bhaktermok«asÃdhanatvamanena gamyate /
naca tadasmÃbhirapÃkriyate /
kintu bhaktivad dve«asyÃpÅtyata Ãha- yadÅti //
%%
NYùYASUDHù:
tadà dve«otpÃdanÃrthamiti Óe«a÷ /
nacaivam /
guïamÃtrapratipÃdanasya pratipÃditatvÃt /
tato mok«Ãrthaæ pravtto vedÃdirguïÃneva pratipÃdayanmok«asya bhaktimÃtrasÃdhyatvamabhipraitÅti gamyata iti bhÃva÷ /
nanu dve«ÃccaidyÃdayo npà ityÃdÅni dve«asyÃpi mok«asÃdhanatÃæ pratipÃdayanti vÃkyÃni santi /
tatkathaæ dve«asya muktisÃdhanatvÃbhÃva ityata Ãha- smartavya iti //
%%
NYùYASUDHù:
purÃïe kvacitpradeÓe /
bhagavÃnnityaæ smartavya ityabhiprÃyeïaiva dve«ÃnmuktimÃheva purÃïakditi sambandha÷ /
tasmÃnnoktavirodha iti herartha÷ /
*11,320f.*
idamuktaæ bhavati /
purÃïavÃkyaæ dve«asya muktisÃdhanatvaæ pratipÃdayadivÃpÃtato yadyapi pratÅyateta /
tathÃpi tanna tadabhiprÃyam /
kintu mumuk«uïà bhagavansarvadà smartavya iti tasyÃbhiprÃya÷ /
yathÃ"vddhau ca mÃtÃpitarau sÃdhvÅ bhÃryà suta÷ ÓiÓu÷ /
apyakÃryaÓataæ ktvà bhartavyà manurabravÅt' ityatra nÃkÃryakaraïe tÃtparyaæ kintu sarvathà bhartavyatve, tathehÃpÅti /
guïÃnÃheti tÃtparyÃntaram /
caidyÃdÅnÃæ dve«ato muktiæ pratipÃdayadvÃkyaæ bhagavata÷ kpÃlutvÃdÅnguïÃnÃheti /
ÓÃpÃdinà dve«iïo 'pi caidyÃdyÃstÃtkÃlikadve«amanirÆpya pÆrvatanÅæ bhaktimevÃpek«ya bhagavatà sÆcitÃ÷ /
aho kpÃlutvaæ nirvikÃratvaæ satyasaÇkalpatvaæ ca tasyetyatra tÃtparyaæ te«Ãæ vÃkyÃnÃmityartha÷ /
dvividhÃni vÃkyÃni, vaireïa yannpataya ityÃdÅni smaraïapradhÃnÃni te«Ãæ prathamà gati÷ /
dve«ÃccaidyÃdaya ityÃdÅni dve«apradhÃnÃni te«Ãæ dvitÅyeti hdayam /
prathamavyÃkhyÃne laukikad«ÂÃntamÃha- kruddhavÃkyavaditi /
kruddhavÃkyasya yathà na pratÅta evÃrthapramÃïyam kintvanyatra, tathaivetyartha÷ /
*11,323*
etadvivïoti- yatheti //
%%
NYùYASUDHù:
mareti praktyantarasyaitadrÆpam /
"jÅva và mara và sÃdho vyÃdha mà jÅva mà mara' iti prayogadarÓanÃt /
Ãk«epo nindà /
svena proktasyÃnyasya kÃryasya /
pità ki¤citputraæ prati vidhatte idaæ kurvÅti /
sa tu ÓramÃdibhÅrurakurvÃïa evÃvati«Âhate /
tadà kruddha÷ pità bravÅti /
are jÃlma vaidhaveya mriayasveti /
tasya vÃkyasya yathà na putramaraïavidhÃne tÃtparyaæ kintu svavihitakaraïe /
tathÃca dve«eïa smaraïe muktirbhavatÅti purÃïavÃkyasyÃpi na dve«asya muktisÃdhanatve tÃtpayarm /
kintu smaraïasya kartavyatÃyÃmiti /
*11,324*
iyaæ ca vya¤janÃvttiriti kecit /
tÃtparyavttirityapare /
vÃkyalak«aïÃ(a)numÃ(namityÃ)naæ cetyÃcÃryÃ÷ /
pratÅta evÃrtha÷ kinna syÃdityata Ãha- ÓrutÅti //
%<... Órutivirodhena svavirodhena cäjasà /
bahvÃgamavirodhÃcca na dve«ÃnmuktivÃcakam // MAnuv_3,4.210a-d //>%
NYùYASUDHù:
purÃïagaæ vÃkyamiti vartate /
Órutayo 'tÅtapÃde 'tra codÃhtÃ÷ /
yatra dve«asya muktisÃdhanatvamucyate tatraiva tadviruddhamucyata iti svavirodha÷ /
so 'pi hiraïyakaÓipuÓcetyÃdibhÃgÃvatavÃkyÃnÃæ paÂhitatvÃtpradarÓita eva /
a¤jasà mukhyayà vttyà /
dve«Ãnmuktiæ pratipÃdayanna bhavati /
*11,329*
Ãgamavirodhaæ darÓayati- tama iti //
%%
NYùYASUDHù:
vi«ïau bhaktyà jÃtena vi«ïuprasÃdenaiva muktiæ saæyÃnti /
tathà vi«ïau dve«eïa jÃtena vilomatvena vi«ïukopenäjasà tama÷ saæyÃntÅti yojanà /
caÓabdau samuccayÃrthau /
uktÃrthaniyÃmakaæ vi«ïubhaktireva muktisÃdhanaæ na dve«a ityasyÃrthasya niyÃmakam /
etadvÃkyasamÃkhyayà cetanasyeti Órutau muktÃvitiÓabdo vi«ïorvÃcaka iti siddhayati /
tathÃca dve«o bhaktiÓcetyetad dvayaæ sanmukte÷ kevalo dve«astvasanmukte÷ kÃraïamityanyathÃpratÅtirapÃstà bhavati /
itaÓca naitadvÃkyaæ patÅtÃrthaparamityÃha- mahÃtÃtparyeti //
%%
*11,330*
NYùYASUDHù:
mok«aprayojanÃnÃæ sarvÃgamÃnÃæ bhagavadguïe«veva yanmahÃtÃtparyaæ tadanyathÃnupapattyà bhaktireva muktisÃdhanaæ na dve«a ityavagamyate /
ato mahÃtÃtparyavirodhena ca dve«avÃkyaæ pratÅtÃrthe kathaæ pramÃïatÃæ yÃti /
nanu ÓrutyÃdÅnÃæ kathaæ prÃbalyam /
yena tadvirodhÃdidaæ vacanaæ svÃrthÃtpracyÃvyate /
ucyate /
Órute÷ ÓrutitvÃd eva prÃbalyam /
svavÃkyasya niravakÃÓatvÃt /
ata eva tatroktama¤jaseti /
itarÃgamÃnÃæ ca bahutvena /
ata eva bahvÃgametyabhihitam /
mahÃtÃtparyayuktervÃkyata÷ prÃbalyamupapÃdayitumÃha sarveti /
%<... sarvÃrtharÆpaæ hi mahÃtÃtparyami«yate // MAnuv_3,4.212cd //>%
NYùYASUDHù:
sarve«Ãæ ÓÃstrÃïÃmananyÃrthatayà yadekÃrthapratipÃdakatvaæ tadrÆpamityartha÷ /
*11,331*
kathamidaæ labhyate /
arthaÓabdo mukhyaæ pratipÃdyamÃha /
"sata eva padÃtharsya' iti yathà /
sa caikavacanÃnta÷ /
tena ca tatpratipÃdakatvaæ lak«yata iti /
kathamayaæ mahÃtÃtparyaÓabdÃrtha ityata Ãha- vÃcakatvaæ hÅti //
%%
NYùYASUDHù:
tat paraæ pratipÃdyaæ yasya tattatparam /
tasya bhÃvastÃtparyamitye(vamarthavÃ)vaæ vÃcakatvaæ pratipÃdakatvaæ hi tÃtparyamucyate /
tasya ca mahacchabdena viÓe«aïe yogyatayai«o 'rtho mahÃtÃtparyaÓabdasya bhavatÅti bhÃva÷ /
tata÷ kimityata Ãha- yadarthà iti //
%<... yadarthà akhilà ravÃ÷ /
so 'rtha÷ kathaæ parityÃjya ekaÓabdasya saæÓaye // MAnuv_3,4.213b-d //>%
NYùYASUDHù:
yo 'rtho ye«Ãæ te yadarthÃ÷ /
ravà ÃgamÃ÷ /
ekaÓabdasya saæÓaye ekavÃkyasambandhini saæÓaye satyekaæ sandigdhaæ viruddhÃrthaæ vÃkyamÃdÃyetyartha÷ /
etaduktaæ bhavati /
sarvÃïi vÃkyÃni sambhÆyÃnanyÃrthatayà yamekamarthaæ pratipÃdayanti tadviruddhÃrthaæ pratipÃdayattadavÃntaravÃkyaæ yaduïlabhyate sÃvakÃÓaæ ca tanmahÃvÃkyÃrthavirodhÃdanyathà kriyate na tu tadviruddho mahÃvÃkyÃrthastyajyata iti tÃvatprasiddham /
mahÃvÃkyasya pradhÃnatvÃdupakramÃdibhirniÓcitÃrthatvÃcca /
avÃntaravÃkyasyÃpradhÃnatvÃtsandigdhÃrthatvÃcca /
prakte tu bhaktireva muktisÃdhanaæ na dve«a iti sarvairvÃkyai÷ sambhÆya pratipÃdito 'rtha÷ /
arthÃk«i(ak«i)ptasyÃpi pratipÃdyasyeva tadarthatvÃt /
dve«Ãnmuktiæ pratipÃdayadekaæ tadavÃntaravÃkyaæ sÃvakÃÓaæ coktaprakÃreïa /
tasmÃdidameva bÃdhyata iti /
*11,334*
dve«asya muktisÃdhanatvanirÃkaraïamupasaæharati- ata iti //
%%
NYùYASUDHù:
mÃhÃtmyaj¤ÃnasnehÃbhyÃmeva na tu dve«eïetyartha÷ /
mok«a iti vaktavye para÷ puru«Ãrtha iti vadatà j¤ÃnÃdikamapi dve«iïÃæ na bhavatÅti sÆcitam /
j¤ÃnÃderapi dharmÃdyapek«ayà parapuru«ÃrthatvÃt /
*11,335*
evaæ dve«asya muktisÃdhanatvaæ nirÃktyedÃnÅæ bhakte÷ paramapuru«ÃrthasÃdhakatve pramÃïaæ nÃstÅti yaduktaæ tannirÃsÃya pramÃïÃntaramÃha- yasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
yathà deve devayogyà tathà gurau guruyogyetyartha÷ /
anena j¤Ãnasya bhaktisÃdhyatvamucyate /
bhaktyà j¤Ãnamityanena j¤ÃnÃde÷ /
j¤Ãnaæ parok«aniÓcayo jÃyate /
tato j¤ÃnÃtpakvà bhaktirbhavati /
tato d«ÂistataÓca sà paripakvà bhakti÷ /
tato mok«Ãnantaraæ bhaktiravati«Âhate /
sà sukharÆpiïyeva syÃnna phalavatÅ /
bhaktyà prasanna ityanenÃpÅdamevocyate /
j¤ÃnÃbhÃve bhaktyÃbhÃvÃdanÃkulamityuktam /
tayaiva pakvayà etayà paripakvayà /
vedairiti bhaktirahitaÓravaïÃdibhirityartha÷ /
na vidyate 'nyo vi«ayo yasyÃ÷ sÃnanyà /
"yÃdÓÅ tatra bhakti÷ syÃttÃdÓyanyatra naiva ceta /
ananyabhakti sà j¤eyà vi«ïÃveva ca sà bhavet' iti ca smti÷ /
vivak«itastu sandhibharvatÅti vacanÃcchakya ahamiti yujyate /
tattvena yÃthÃrthyena j¤Ãtum /
ityÃdivÃkyataÓceti caÓabdena cetanasya dvayamityÃdÅni pÆrvodÃhtavÃkyÃni samuccinoti /
vÃkyata eva na tvarthÃt /
*11,337*
anumÃnenÃpyuktamarthaæ sÃdhayati- naceti //
%%
*11,338*
NYùYASUDHù:
bhagavaddve«ÃdbhagavatprasÃdaæ naivamÃpnoti /
bhagavadbhaktyà taæ bhagavatprasÃdaæ prÃpnuyÃdityasminnarthe d«ÂÃnusÃritvaæ patyak«ad«ÂavyÃptikÃnumÃnÃnusÃritvamapÅyate j¤Ãyate /
etaduktaæ bhavati /
bhagavatprasÃdÃdeva mok«a iti tÃvanni«yaÇkitam /
bhagavatprasÃdo bhagavaddve«asÃdhyo na bhavati /
bhagavatprasÃdatvÃt /
yo yatprasÃdo nÃsau taddve«asÃdhyo yagà guruprasÃda÷ /
yadvà bhagavaddve«o bhagavatprasÃdasÃdhanaæ na bhavati /
bhagavaddve«atvÃt /
yo yaddve«a÷ sa tatprasÃdasÃdhanaæ na bhavati /
yathà gurudve«a÷ /
athavà bhagavÃnsvadve«iïi na prasÅdati prek«Ãvatpuru«atvÃt devadattavat /
yadvà bhagavaddve«Å bhagavatprÅtivi«ayo na bhavati bhagavaddve«itvÃt /
yo yaddve«Å nÃsau tatprÅtivi«aya÷ /
yathà sampratipanna iti dve«asya prasÃdasÃdhanatve 'pÃste muktisÃdhanatvamevÃpÃstaæ bhavati /
tathà bhagavatprasÃdo bhagavadbhaktisÃdhyo bhagavatprasÃdatvÃt /
yo yatprasÃda÷ sa tadbhaktisÃdhyo yathà guruprasÃda÷ /
yadvà bhagavadbhakti÷ bhagavatprasÃdasÃdhanaæ bhagavadbhaktitvÃt /
yà yadbhakti÷ sà tatprasÃdasÃdhanaæ yathà gurubhakti÷ /
athavà bhagavÃnsvabhakte prasÅdati prek«Ãvatpuru«ÃrthatvÃt /
sammatavat /
yadvà bhagavadbhakto bhagavatprÅtivi«ayo bhagavadbhaktatvÃt /
yo yadbhakto 'sau tatprÅtivi«aya÷ /
yathà gurubhakta iti /
bhakte÷ prasÃdasÃdhanatve siddhe muktisÃdhanatvameva siddhaæ bhavatÅti /
nanvalaukike bhagavati lokad«ÂÃntenaivamanumÃnaæ na yujyate /
anyathÃïutvÃdiniyamasyÃpyanumÃnÃpatte÷ /
ato lokavilak«aïo dvi«yo 'pi prasÅdatÅtyÃÇgÅkÃre na bÃdhakamiti ÓaÇkÃmÃgamavÃkyena pariharati- ya iti //
%%
NYùYASUDHù:
pthag lokavailak«aïyena, sÃdaraæ tÃtparyeïa, d«ÂavailomyÃd d«ÂavailomyamanÃdtya /
aparaæ vedÃnuktaæ lokavilak«aïaæ guïajÃtaæ naivÃÇgÅkÃryam /
kintu vedoktÃdaïutvamahattvayaugapadyÃderanyadguïajÃtam /
guïà ityasya prayojanamucyate- do«ÃbhÃva iti //
%%
*11,339*
NYùYASUDHù:
%%
NYùYASUDHù:
castvartha÷ /
lokavilak«aïà avilak«aïÃÓceti Óe«a÷ /
mahÃtÃtparyaÓaktita sati //
sarvathÃpi do«o bhagavati nÃstÅtyatra sÃmÃnyata÷ sarvaÓÃstrÃïÃæ tÃtparyasya nirïÅtatvÃdityartha÷ /
vedÃnuktasyÃprÃmÃïikÃrthasya grahaïamayuktamityÃÓaÇkÃmanena nirÃca«Âe /
viÓe«ato 'nuktÃvapi sÃmÃnyata÷ siddheriti bhÃva÷ /
tat tasmÃdÅrito 'rtha÷ siddhÃnta÷ prÃmÃïika÷ /
yadvà bhatsaæhiterito 'rtho hi siddhÃnta iti tatra bahumÃnamutpÃdayati /
*11,340*
evaæ bhaktereva mok«asÃdhanatvamupapÃditam /
bhaktiÓca kevalaæ bhagavadvi«ayaiveti pratÅtimapÃkartumÃha- tÃratamyeneti //
%%
NYùYASUDHù:
na kevalaæ vi«ïau kintu tadbhakte«u ramÃdi«vapi, viniÓcayÃt sarvathÃ, sà ca kriyamÃïà tÃratamyenaiva /
kuta ityata Ãha- e«ÃpÅti //
%<... e«Ãpi tadbhaktir ... // MAnuv_3,4.223c //>%
NYùYASUDHù:
yatastadbhakte«u kriyamÃïai«Ãpi bhagavadbhaktirevÃtastadvi«aye 'pi bhakti÷ kartavyà /
etaduktaæ bhavati /
vi«ïubhaktistÃvatkartavyetyupapÃditam /
sà ca tadbhaktabhaktyaiva sÃÇgà nÃnyatheti /
etadapi kuta ityata Ãha- loketi //
%<... lokavedÃnusÃrata÷ // MAnuv_3,4.223d //>%
*11,341*
NYùYASUDHù:
lokaÓabdena lekasiddhavyÃptimadanumÃnamucyate /
vedaÓabdenÃgamamÃtram /
lokÃnusÃritÃæ darÓayati- yo hÅti //
%%
NYùYASUDHù:
pradhÃne rÃjÃdau /
viparyaye tadÅyabhaktirÃhitye /
viparÅta÷ pradhÃnabhaktirahita÷ /
niyamena dÓyate /
anenÃnvayavyatirekÃvuktau /
tathà cÃyaæ prayoga÷ /
vimato bhagavadbhaktabhaktimÃnbhavet bhagavadbhaktyà puru«ÃrthabhÃktvÃt /
yo yadbhaktyà puru«ÃtharbhÃgyathà sammata iti /
nanu daityÃdayo brahmÃdi«u bhaktimanto 'pi tadbhakte«vindrÃdi«u bhaktirahità dÓyante /
tato vyabhicÃra ityata Ãha- vyabhicÃra iti //
%%
*11,342*
NYùYASUDHù:
yadi kvÃpi pareïa vyabhicÃraÓcodyate tadÃsmÃbhiratra puru«e bhaktihrÃsa÷ kalpyate viphalabhaktitvamucyate /
tathÃca vipak«e viÓi«yasya hetorabhÃvÃnna vyabhicÃra ityartha÷ /
kuta evaæ kalpyata ityata Ãha- bhaktÅti //
%%
NYùYASUDHù:
tadbhakte«vapi bhaktimÃnneti yadasau pradhÃnabhaktereva do«o hi /
tena pradhÃnabhaktireva du«yà na phalÃyÃlamiti prasiddham /
hiraïyagarbhÃdibhirdaityÃdibhyo 'maratvÃdikaæ sacchalameva dÅyate m«Ã na bhavatÅti purÃïe«u suprasiddhameveti /
vedÃnusÃritvaæ tÆttaratra pradarÓayi«yate /
tadbhaktabhakti÷ kartavyetyetadanumÃnenopapÃdya sà ca tÃratamyena kÃryetyetadanumÃnena sÃdhayati- tÃratamyeneti //
%%
*11,343*
NYùYASUDHù:
te«u tadbhakte«u kriyamÃïà bhaktiraddhà sarvathà tÃratamyena kÃryà /
kuta÷ d«ÂÃnusarata÷ /
tÃratamyenetyasyaiva vivaraïaæ vi«ïuprasÃdÃnusÃrÃditi /
yasminnadhiko vi«ïuprasÃdastasminnadhiketyÃdi /
tadanyathà sÃmyena vaiparÅtyena ca karaïe 'nartho bhavati /
d«ÂÃnusÃrata ityuktaæ darÓayati- sveti //
%%
NYùYASUDHù:
atra svaÓabdena rÃjÃdi÷ kathyate /
tatprÅtyanusÃreïa tasya yasminyathà prÅtistadanusÃreïa bhaktikaraïe sati tasminbhakte tasya rÃjÃde÷ prÅtiraddhà niyamenaiva dÓyate /
ayamatra prayoga÷ /
ÅÓvara÷ svaprÅtyanusÃreïa svabhakte«u bhakte÷ prasÅdati /
prek«Ãvatpuru«atvÃdrÃjavaditi /
anena prameyÃntaramapi siddhamityÃha- tÃratamyeti //
%%
NYùYASUDHù:
etenaiva bhagavadbhakte«u ramÃbrahmÃdi«u tÃratamyenaiva mukti÷ karaïÅyeti samarthitenaiva devatÃtÃratamyaparij¤Ãnaæ yatprÃguktaæ tadapi mok«asya sÃdhanamiti siddham /
na hyavidite tÃratamye tÃratamyÃnurodhena muktikaraïaæ sambhavati /
anenaiva prakÃreïÃnumÃnasambhavÃditi vÃtideÓÃrtha÷ /
*11,344*
bhagavatprasÃdatÃratamyÃnusÃreïa tadÅye«u mukti÷ kÃryetyatrÃgamamapyÃha- lak«mÅti //
%%
NYùYASUDHù:
tena bhagavatprÅtikrameïaiva /
ti«Âhatu kramaste«u bhaktikaraïameva kuta÷ /
bhagavatprÅtigocaratvÃdeva /
kÃraïÃntaraæ cocyate- sarve 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
gurutvaæ vidyÃpravartakatvena prasiddhameva /
pÆjyÃÓcetyÃdinà bhaktereva prapa¤canaæ hariæ parito na tu pthak /
vedÃnusÃrata iti yaduktaæ tadapyanena daÓirtaæ bhavati /
krameïaiva tayÅye«u bhaktistatsmtirityÃdau tacchabdena tadÅyà ucyante /
krameïaiveti sarvatra sambaddhayate /
krameïeti harivi«ayÃïi bhaktyÃdÅni mukhyasÃdhanÃni tadÅyavi«ayÃïi tvamukhyasÃdhanÃnÅtyartha÷ /
muktisÃdhanatvÃdakhilairmumuk«ubhirnityasÃdhyÃni /
sÃdhanasya vinirïaya iti sÃdhanavinirïayÃkhye 'vÃntaraprakaraïe 'stÅtyartha÷ /
etadeva vivïoti- pravtta iti //
%%
*11,345*
NYùYASUDHù:
pa¤carÃtre pravttaæ nÃmÃvÃntaro grantha÷ /
tatrÃpi sÃdhanasya vinirïayo nÃma prakaraïamastÅtyartha÷ /
uktÃrthe«vanumÃnÃntarÃïyÃha- harÅti //
*11,346*
%%
NYùYASUDHù:
saddve«atvÃt uttamapuru«adve«atvÃt /
vai«ïavairdaityÃdi«u kriyamÃïe dve«e vyabhicÃraæ vÃrayituæ sadityuktam /
gurordve«a÷ /
prÃgdve«asya bhagavatprasÃdasÃdhanatvÃbhÃve sÃmÃnyavyÃptimÃÓritya bhagavaddve«atvaæ heturukta÷, atra tu ÓubhamÃtrasÃdhanatvÃbhÃve viÓe«avyÃptimevÃÓritya saddve«atvamiti mahÃnbheda÷ /
kramÃdbhaktiriti /
kramamanustya ramÃdi«u bhaktirdharmiïÅtyartha÷ /
tatpriyopagà bhaktiryata iti /
haripriyavi«ayabhaktitvÃdityartha÷ /
tatpriyÃnugacchati vi«ayÅkarotÅti tatpriyopagà /
yà yatpriyavi«ayà bhakti÷ sà tatprÅtikÃraïÃt /
yathà svasminbhakti÷ /
atra svaÓabdena devadatta ucyate /
yathà rÃjapriye devadatte bhaktÅ rÃjaprÅtikÃraïamityartha÷ /
iha kramÃditi pratij¤ÃyÃæ viÓe«aïaprak«epeïa bhagavadbhaktabhakte÷ kartavyatvaæ tattÃratamyasya cÃvaÓyakatvaæ siddhayati /
yadvÃnena prayogadvayaæ sÆcayati /
bhÃgavatabhaktirbhagavatprÅtikÃraïaæ bhagavatpriyabhaktitvÃditi /
bhagavÃnrÃmÃdi«u tÃratamyopetabhaktyaiva prasÅdati /
tÃratamyenaiva tadvi«ayaprÅtimattvÃditi ca /
yuktiÓceti sambandha÷ /
atra prÃgukte 'rthe /
kiæ sÃmÃnyavyÃptyÃ, viÓe«avyÃptirapyastÅtyÃÓayena prayogÃntaramucyate- prÃdhÃnyeti //
%%
NYùYASUDHù:
uttamatvatÃratamyÃnusÃriïÅ ramÃdi«u bhaktirhare÷ prÅtidaiva /
yasmÃtsottamà bhakti÷ /
ÓÃstravihitabhaktitvÃdityartha÷ /
svopagà sà vi«ïuvi«ayà bhaktiryathetyartha÷ /
iti và anumÃtavyamiti Óe«a÷ /
atrÃpi pÆrvavadviÓi«yasÃdhÃtpthakprayogadvayena và sÃdhyadvayasiddhi÷ /
// iti ubhayaliÇgÃdhikÃrikÃdhikaraïe //
___________________________________________________________________________
*11,348*
[======= JNys_3,4.IV: phalaÓrutyadhikaraïa =======]
// atha phalaÓrutyadhikaraïam //
// oæ svÃmina÷ phalaÓruterityÃtreya÷ oæ //
j¤Ãnaæ mahÃphalakÃraïamiti puru«ÃrthÃdhikaraïe pratipÃditam /
j¤Ãnottaramanu«Âhitaæ varïÃÓramakarma ÓamadamÃdikaæ cÃnandÃtiÓayakÃraïamiti stutyadhikaraïe /
tadetajj¤ÃnakarmÃdiphalaæ kiæ prerakatvÃddevÃnÃæ bhavati uta karttvÃddevadattasyeti saæÓaye prathamasÆtreïa devÃnÃmeveti pÆrvapak«ayitvà /
"Ãrtvijyamityau¬ulomistasmai hi parikriyate' ityekadeÓimatena siddhÃntamabhidhÃya"sahakÃryantaravidhi÷ pak«eïa ttÅyaæ tadvato vidhyÃdivat' iti paramasiddhÃnto 'bhihita÷ /
tatra devÃnÃæ j¤ÃnÃdiphalamiti pÆrvapak«ÃæÓo grÃhya eva /
avadhÃraïamÃtrameva tyÃjyam /
ata÷ pÆrvapak«asÆtrÃrthaæ vivïoti- j¤Ãneti //
##
%<... j¤ÃnakarmÃdiphalaæ cai«u kramopagam // MAnuv_3,4.236ab //>%
NYùYASUDHù:
phalaæ ca devÃnÃæ bhavatÅti Óe«a÷ /
bhavaccai«u deve«u kramopagaæ krameïaivopagacchati /
*11,349*
devadattenÃnu«Âhitasya j¤ÃnÃde÷ phalaæ devÃnÃæ bhavatÅtyekà pratij¤Ã /
bhavacca tatkrameïaiva na tu sÃmyena vaiparÅtyena veti dvitÅyà /
tatrÃdyÃyÃæ hetuæ sÆcayandvitÅyamupapÃdayati- svÃtantryeti //
%%
NYùYASUDHù:
phalinÃæ phalabhÃjÃæ, svÃtantryatÃratamyena svÃmyatÃratamyÃnusÃreïaiva hi phalena bhÃvyam /
natu sÃmyena vaiparÅtyena vetyartha÷ /
brahmÃdayastÃratamyenaiva phalavantastatra tÃratamyenaiva svÃtantryÃdityuktaæ bhavata /
anena prathamapratij¤ÃyÃæ svÃtantryahetu÷ sÆcito bhavati ya÷ sÆtre svÃmipadenokta÷ /
yadyapi phalaprÃptau tÃratamyaæ na sÆtritam /
tathÃpi phalaprÃptÃvuktasya svÃmitvaheto÷ sÃmarthyena prÃptamiti tadapyupapÃditam /
yadi svÃtantryÃddevadattÃnu«Âhitaj¤ÃnÃdiphalaæ devÃnÃæ syÃttarhi tadanu«ÂhitamithyÃj¤ÃnÃdiphalamapi prasajyetÃviÓe«Ãdityata Ãha- aÓubhaæ tviti //
*11,350*
%%
NYùYASUDHù:
anyagamaÓubhaæ tve«Ãæ devÃnÃæ kvacidapi bhogÃya na bhavati /
kuta÷ /
hare÷ prÅtito 'Óubhe 'pye«Ãæ svÃtantryÃdbhagavatprasÃdena maitadasmÃnprÃpaditi nivÃraïe te«Ãæ sÃmarthyasadbhÃvÃt /
maitadetÃnprÃpaditi harerevÃj¤ayà ca /
anyagamiti vadatà svagataæ tu bhavatÅti sÆcitam /
anenÃsati nivÃraïakÃraïa iti svÃmitvaheturviÓe«ito bhavati /
yaduktamaviÓe«Ãditi tadasiddham /
vyavasthÃpakaÓrutisadbhÃvÃdityÃha- puïyameveti //
%%
NYùYASUDHù:
anena"puïyamevÃmuæ gacchati na ha vai devÃnpÃpaæ gacchati' iti ÓrutimupÃdatte /
amuæ saptÃnnavidyopÃsanena prerakatayà parapurapraveÓinaæ paraktaæ puïyamevÃpnoti na pÃpam /
kuta÷ /
devo hyasau jÃto /
nahi devÃnprÃpnotÅtyartha÷ /
ukte 'rthe Óubhameva bhavati nÃÓubhamityarthe /
*11,351*
vyavasthÃpakÃntaramÃha- yuktaya iti //
%<... yuktayo 'parÃ÷ // MAnuv_3,4.238d //>%
NYùYASUDHù:
aparÃ÷ pÆrvoktÃbhyÃm /
ukte 'rthe mÃnamiti sambandha÷ /
kÃstà yuktaya ityatastà darÓayitumÃgamavÃkyaæ paÂhati- upasaneti //
%%
NYùYASUDHù:
yata÷ kÃraïÃddehÃntare sthiti÷, parapuraæ praviÓya tatra puïyapÃpapreraïaæ, devÃnÃæ bhagavadupÃsanÃjanitadharmaphalam /
ata÷ kathaæ pÃpÃdikaæ prerayanto 'pi do«ÃnavÃpnuyu÷ /
nahi sÃttviko dharmo du÷khaparyavasÃyÅ /
tattvavyÃghÃtÃdityartha÷ /
parapure devÃnÃæ pÃpÃdipreraïaæ na du÷khahetu÷ /
sÃttvikadharmaphalatvÃttattvaj¤Ãnavadityuktaæ bhavati /
ki¤ca te devà vÃsudevÃj¤ayaiva na tu svecchayà tattatktapÆrvakarmÃnusÃrata eva /
ata evÃrÃgadve«ato rÃgadve«au vinaiva nityaÓo jÅvÃnpuïyapÃpe«u prerayanti hi yasmÃttasmÃtkathaæ do«ÃnavÃpnuyu÷ /
prabhorÃj¤ayÃparÃdhÃnusÃreïa coraÓÃsakarÃjapuru«avaditi bhÃva÷ /
pÃpÃdipreraïena devÃnÃmaÓubhaæ na bhavatÅtyeva kevalaæ na, kintu haryÃj¤Ãnu«ÂhÃnÃjjyoti«yomÃdyanu«ÂhÃtbhirivaibhirdevai÷ puïyamevÃpyate /
ki¤ca svavihitaparapreraïe haripÆjeyamiti coddeÓÃtkathaæ devà na ÓubhamÃpanuyu÷ /
ata ityupasaæhÃra÷ /
*11,352*
%%
NYùYASUDHù:
dharmaj¤Ãnayoreveti yojyam /
prÃpnuvanto 'pyÃviri¤cato yathÃkramaæ prÃpnuvantÅtyapÆrvoktirnopasaæhÃra÷ /
anyagataæ j¤ÃnÃdiphalaæ devÃ÷ prÃpnuvanti /
devagataæ tu kathamityapek«ÃyÃmuktam- devà iti //
%%
NYùYASUDHù:
devÃnÃmapak«ÂÃnÃm /
atastadÅyaj¤ÃnÃdiphalaæ te«Ãæ bhavatÅti Óe«a÷ /
brahmà tviti Ãviri¤cata ityuktasya vivaraïam /
%%
NYùYASUDHù:
devÃdigrahaïamupalak«aïam /
adhikamiti kriyÃviÓe«aïam /
bhavatvanyagataj¤ÃnÃdiphalaprÃptirdevÃnÃm /
tatrÃpi tÃratamye ko heturityata uktam- dravyeti //
%%
NYùYASUDHù:
dravyÃïÅndriyÃdÅni te«u svÃtantryaæ dravyasvÃtantryaæ vij¤Ãnaprayatnau dharmÃdyutpÃnanimitte /
adhikairiti Óe«a÷ /
caÓabdo 'nuktasamuccayÃrtha÷ /
madhyamairdravyasvÃtantryÃdibhirmadhyamam /
alpairalpamiti /
te«vapi deve«u niravadhikadravyasvÃtantryamattvÃditi hiÓabdÃrtha÷ /
phalanirïaya iti tatrÃpi prakaraïaviÓe«okti÷ /
dravyasvÃtantryÃdyatiÓayÃtphalÃtiÓaya ityuktasya vyÃptiæ darÓayati- loke 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
etÃdÓaguïairityadhikairdravyasvÃtantryÃdibhi÷ samuditÃyÃæ k«au, yasyÃdhikaæ k«etrÃdidravyasvÃtantryaæ, yasya cÃ'vÃpÃdau j¤ÃnaprayatnÃdhikyaæ tasya phalÃdhikyaæ dÓyata ityartha÷ /
evaæ madhyalpayorapyudÃhatarvyam /
anena svÃtantryatÃratamyenetyuktamupapÃditaæ bhavati /
*11,354*
prasaÇgÃtpÃpÃdiphalaæ prerakÃïÃmasurÃïÃæ tÃratamyena bhavatÅtyÃha- eva¤ceti //
%%
NYùYASUDHù:
mahÃprerakÃïÃæ mahadityÃdÅtyartha÷ /
aÓubhe«vaÓubhanimittam /
hiÓabdena svÃtantryaæ hetumÃha /
evamiti devad«ÂÃntam /
asurÃïÃæ ceti sambandha÷ /
*11,355*
prÃgukte 'rthe 'tra ca pramÃïÃntaramÃha- Óubheti //
%<ÓubhÃÓubhaphalaæ devà asurÃÓca samÃpnuyu÷ /
krameïaiva yathÃÓakti yathà ye ye prayojakÃ÷ // MAnuv_3,4.247 //
prerakà api pÃpÃnÃæ na devÃ÷ pÃpamÃpnuyu÷ /
iti prakÃÓikÃyÃæ hi provÃca harira¤jasà // MAnuv_3,4.248 //>%
NYùYASUDHù:
yathÃsaÇkhayena ÓubhÃÓubhaphalam /
yathÃÓaktÅti krameïaivetyatra yukti÷ /
tasya vivaraïaæ ye ye yathà prayojakÃstathà tatheti /
prerakà ityasya pÆrvavacchaÇkÃparihÃraÓca /
*11,356*
// oæ Ãrtvijyamityau¬ulomistasmai hi parikriyate oæ //
oæ sahakÃryantaravidhi÷ pak«eïa ttÅyaæ tadvato vidhyÃdivat oæ //
evaæ prapa¤cena pÆrvapak«amuktvà siddhÃntasÆtratÃtparyamÃgamavÃkyenÃha- yadyapÅti /
#<Ãrtvijyam ity au¬ulomi÷ tasmai hi parikrÅyate | BBs_3,4.45 |>#
##
%%
NYùYASUDHù:
evamuktaprakÃreïa yadyapi ÓubhÃÓubhebhyo j¤ÃnÃdibhyo bhavatphalaæ surÃïÃæ ca daityÃnÃæ ca bhavatÅtyupapÃditam /
evaæca tathÃpi karturdevadattÃderapi phalaæ syÃdeva /
Ãgame 'pyasyÃrthasya praktatvÃdyadyapÅtyÃdi yujyate /
etaduktaæ bhavati /
devÃsurÃïÃæ ÓubhÃÓubhaphalamityetÃvadabhyupagamyate pramitatvÃt /
te«Ãmeveti tu na k«amyate /
kintu karturapi bhavatÅti /
kartu÷ phalÃÇgÅkÃre yadu ki¤cemÃ÷ prajà iti sÃvadhÃraïaÓrutivirodha ÃtreyavacanavirodhaÓca syÃdityata uktam- mahaditi //
devÃdÅnÃæ mahatphalaæ kartustvalpam /
alpasya casattvavivak«Ã bahulamupalabdheti bhÃva÷ /
kuta÷ kartu÷ phalÃÇgÅkÃra ityata Ãha- yathoditamita //
ÓrutismtisadbhÃvÃdityartha÷ /
tÃÓca bhëyÃdÃvudÃhtà dra«ÂavyÃ÷ /
*11,357*
yuktamapyÃha- tasmÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
kartu÷ ÓubhÃÓubhaphalasadbhÃvÃdeva mÃnu«ottamamÃrabhya devaparyantà daityaparyantÃÓca nirayÃdyupabhogina iti yujyate nÃnyathetyartha÷ /
uktasyÃpavÃdamÃha- devÃstviti //
%<... devÃstu nirayaæ vinà // MAnuv_3,4.250d //
asurÃstu vinà muktiæ tamo 'ndhamapi cÃpnuyu÷ /
iti tattvavivekoktaæ svayaæ bhagavatà vaca÷ // MAnuv_3,4.251 //>%
NYùYASUDHù:
anyaphalopabhogina÷ /
na kevalamasurÃïÃæ muktyabhÃva÷ kintvandhantamo 'pi cÃpnuyu÷ /
etaduktaæ bhavati /
manu«yottamÃstÃvannirayamÃnu«yasvargamuktÅ÷ prÃpnuvanti /
devÃÓca mÃnu«yasvargamuktÅ÷ /
asurÃÓca svargamÃnu«yanirayÃndhatamasÃni /
naca nirayÃdÅni nirnimittÃni /
naca svaktapÃpÃdÅni vinà nimittamasti /
tasmÃtkarturapyasti ÓubhÃÓubhaphalaprÃptirisita j¤Ãyate /
anyathà nirayÃdyabhÃvaprasaÇgÃt /
naca vÃcyaæ surÃsurÃïÃæ karttvaprayuktaphalÃbhÃve 'pi preraïanimittaphalasadbhÃvÃnmuktyÃdyupapattiriti /
devÃnÃæ mÃnu«yaprÃpterayogÃt /
daityÃnÃæ svargÃdipÃpteranupapatte÷ /
sarvathà manu«yÃïÃæ nirayÃdiprÃpterasambhavÃditi /
tadidamuktaæ mÃnu«ottamamÃrabhyeti, manu«yottamÃnÃmÃditvoktyà nirayÃdyanekaphaloktyà ca /
vaco 'stÅti Óe«a÷ /
// iti phalaÓrutyadhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*11,359*
[======= JNys_3,4.V: anÃvi«kÃrÃdhikaraïa =======]
// atha anÃvi«kÃrÃdhikaraïam //
// oæ anÃvi«kurvannanvayÃt oæ //
j¤ÃnadÃnaæ kimÃvi«kÃreïa kÃryamutÃnÃvi«kÃreïeti saæÓaye pÆrvavadatrÃpi pÆrvapak«amatyantaheyatvÃbhÃvÃtprapa¤cenÃæha- j¤Ãnadà apÅti //
##
%%
NYùYASUDHù:
na kevalaæ Ói«yÃ÷ kintu j¤Ãnadà ÃcÃryà api j¤ÃnaphalamÃpnuyu÷ /
tacca viÓe«Ãcchi«yÃdapyatiÓayena /
ÃcÃryà ityenenaiva siddhe j¤Ãnadà iti vacanaæ j¤ÃnadÃneneti j¤ÃpanÃrtham /
caÓabda÷ paramÃcÃryÃdisaÇgraha÷ /
kuta etadityata Ãha0- muktÃviti //
%%
NYùYASUDHù:
Ói«yÃt Ói«yasya yacchravaïaphalaæ tato '«yaguïaæ gururj¤ÃnadÃnenÃpnoti /
tadgururgurorgurusmÃdguruphalÃddviguïaÂha phalamÃpnoti /
santÃnakÃraïatvÃt /
tata÷ paramagurorapare gurava÷ svaÓi«yaphalÃpek«ayà sÃrdhaæ tÃvat adhyardhaæ phalamÃpanuvanti /
yathottaraæ tasmÃtkramÃdityadhyardhaprÃptikramÃddevÃj¤ÃnapravartakatvÃtsahasraguïitam /
yathottaraæ tasmÃtkramÃditi brahmà mahaughaguïitamityanenÃpi sambaddhayate /
sahasramahaughaÓabdÃvupalak«aïÃrthau /
paramparÃyà aniyatatvÃt /
Ãgamasiddhe 'trÃrthe yuktirapyastÅtyÃha- yuktaæ ca taditi //
%%
NYùYASUDHù:
pratigrahÅtu÷ Ói«yasya j¤ÃnaphalÃdapyÃcÃryasya j¤ÃnadÃnaphalamadhikamityetadyuktisiddhaæ ca /
tÃæ yuktiæ sÆcayati- neti //
*11,360*
%<... na godÃtà gomÃtraphalamÃpnuyÃt // MAnuv_3,4.254cd //>%
NYùYASUDHù:
pratigrahÅturhi gomÃtraphalam /
godÃtà na gomÃtraphalavÃnbhavati /
kintu mahÃphalaæ svargÃdikaæ ca prÃpnoti /
yathaitattathà prakte 'pÅtyartha÷ /
ayamatra prayoga÷ /
j¤ÃnadÃtà dattavastuphalÃdapyadhikadÃnaphalavÃnpuru«ÃrthahetuvastudÃttvÃdgodÃtvaditi /
j¤ÃnaphalÃdapyÃcÃryasya j¤ÃnadÃnaphalamadhikÃmityatra bhagavadgÅtÃsaævÃdamÃha- ya imamiti //
%%
NYùYASUDHù:
adhye«yata ityuttaravÃkyamatra paÂhanÅyam /
yata evaæ j¤ÃnadÃnaæ tatsampradÃyapravartanaæ ca mahÃphalam /
ato bahÆnÃæ grahaïÃyÃvi«kÃreïa j¤ÃnadÃnaæ kÃryamiti prÃpte siddhÃntamÃha- evamapÅti //
%<... evamapi ... // MAnuv_3,4.256ef //>%
NYùYASUDHù:
satyaæ j¤ÃnadÃnamuktaprakÃreïa mahÃphalam /
tathÃpi nÃvi«kÃreïa kÃryaæ kuta ityata Ãha- pÃtramiti //
%<... pÃtramapek«yate // MAnuv_3,4.256f //>%
NYùYASUDHù:
dÃnaphaleneti Óe«a÷ /
pÃtre kriyamÃïaæ khalu dÃnaæ phalÃyÃlam /
nÃpÃtre /
pratyuta pratyavÃyasyaiva hetu÷ /
Ãvi«kÃreïa j¤ÃnadÃne cÃyogyÃnÃmapi tatprÃptirbhavati /
sà ca prati«iddheti bhÃva÷ /
// iti anÃvi«kÃrÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*11,365*
[======= JNys_3,4.VI: aihikÃdhikaraïamuktiphalÃdhikaraïa =======]
// atha aihikÃdhikaraïamuktiphalÃdhikaraïe //
// oæ aihikamaprastutapratibandhe taddarÓanÃt oæ //
oæ evaæ muktiphalÃniyamastadavasthÃvadhtestadavasthÃvadhte÷ oæ //
adhikaraïadvayasya tÃtparyaæ saÇk«epeïÃha- evameveti //
##
##
%%
NYùYASUDHù:
prÃrabdhasya karmaïo 'virodhenaiva j¤Ãnaæ d«Âaphalaæ proktamiti prathamÃdhikaraïatÃtparyam /
d«Âaæ ca tatphalaæ ceti d«Âaphalam ÓravaïÃdisampÆrtyanantarameva j¤Ãnamutpadyate /
yadi prÃrabdhakamarpratibandhakaæ nÃsti /
tasmiæstu sati tadavasÃna iti /
evameva muktiÓcaiveha labhyata iti dvitÅyasya /
yasmindehe j¤Ãnamutpannaæ tatpÃtÃnantarameva muktirlabhyate prÃrabdhakarmapratiba(ndhÃbhÃve)ndhakÃbhÃve tadbhÃve tu tadavasÃna iti /
// iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasukteranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà /
ktÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapadavÃkyÃrthavivtau ttÅyÃdhyÃye 'smiæÓcaramacaraïa÷ paryavasita÷ //
// iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ ttÅyÃdhyÃyasya caturtha÷ pÃda÷ //