Jayatirtha: Nyayasudha, a subcommentary on Madhva's Anuvyakhana, a commentary on Badarayana's Brahmasutra. Integrated version including Anuvyakhyana and Brahmasutra. Adhyaya 3 Input by members of the Sansknet project (http://sansknet.ac.in/) Inconsistencies in the segmentation of words and phrases are due to the custom Devanagari encoding of the original Sansknet file. THE TEXT IS NOT PROOF-READ. NOTES: As an additional feature, this GRETIL version incorporates BÃdarÃyaïa's BrahmasÆtras and Madhva's AnuvyÃkhyÃna into the Sansknet e-text of JayatÅrtha's NyÃyasudhÃ. References to K.T. Pandurangi's edition of the NyÃyasudhà have been added for easier orientation, although the Sansknet e-text is probably based on a different edition. STRUCTURE OF REFERENCES (added): BBs_n,n.n = BÃdarÃyaïa-BrahmasÆtra_adhyÃya,pÃda.sÆtra MAnuv_n,n.n = Madhva's AnuvyÃkhyÃna_adhyÃya,pÃda.verse JNys_n,n.n = JayatÅrtha's NyÃyasudhÃ_adhyÃya,pÃda.adhikaraïa (Roman numbering) (NOTE: The adhikaraïa-numbering of the BrahmasÆtras is retained, although Madhva's commentary and JayatÅrtha's subcommentary do not cover all adhikaraïas of the mÆla text.) *n,nnn* = *volume,page* of K.T. Pandurangi's edition (Bangalore, 2002-2009) #<...># = BOLD for BrahmasÆtra %<...>% = ITALICS for Madhva's AnuvyÃkhyÃna ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: https://tylergneill.github.io/gretil-mirror/gretil/gretdiac.pdf and https://tylergneill.github.io/gretil-mirror/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ Adhyaya 3, Pada 1 *9,1* // atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ t­tÅyÃdhyÃyasya prathama÷ pÃda÷ // k­pitÃhiphaïacchÃyÃsamÅk­tyÃparaæ sukham / sevante yatpadaæ dhÅrÃstaæ bhajevallabhaæ Óriya÷ // sÃdhanavicÃro 'yamadhyÃya÷ / vairÃgyÃrthe gatyÃdinirÆpaïà prathamapÃda ityadhyÃyapÃdapratipÃdyaæ bhëya eva sphuÂam / saÇgatiæ tu lÃghavÃyaikÅk­tyopari vak«yÃma ityÃÓayavÃæst­tÅyÃ(dhyÃya)dyapÃdÃdhikaraïapÆvarpak«asiddhÃntayuktÅ÷ saÇgraheïÃha- svÃbhÃviketi // %% NYùYASUDHù: sÃdhakà iti vak«yamÃïaæ pÆrvapak«asyetyatrÃpi sambaddhayate / pÆrvapak«asya siddhÃntasyeti jÃtÃvekavacanam / sÃdhakà iti chÃndaso nirdeÓa÷ / yadvà yuktaya÷ pÆrvapak«asyetyatra sÃdhakà iti nyak­«Âate / pÆrvapak«asambandhino yuktaya ityevÃrtha÷ / siddhÃntasyaiva sÃdhakà ityatra tu nyÃyà iti Óe«a÷ / *9,10* atra sÆtram yone÷ ÓarÅramiti / tadvayÃkhyÃtaæ bhëye / svargÃdavÃggato jÅvo v­«ÂidvÃrà vrÅhyÃdibÅje«u saÇkrÃnto retasmi(caæpu)kpuru«aæ praviÓya saha retasà mÃtryonidvÃreïa jaÂharaæ pravi«ya÷ kalalab­dbudÃdikrameïotpannaæ ÓarÅramÃpnotÅti prasiddham / tatkiæ tathyamutÃtathyamiti sandeha÷ / na tathyamiti pÆrva÷ pak«a÷ / kuta÷ / "dehaæ garbhasthitaæ kvÃpi praviÓetsvargato gata÷' ityÃdivacanÃt / mÃndhÃt­droïadrupadak­pÃkÃdÅnÃmitihÃsapurÃïe«u vinaiva bÅjÃdisambandhena jananadarÓanÃcca / anyathÃsiddhe cÃrthe na bahukalpanà yuktà / ataste vairÃgyajanakÃ(yaivÃr)thamevÃdhyÃtmavidÃæ vÃdÃ÷' iti / tathyamiti siddhÃnta÷ / kasmÃt / "memegho bhÆtvà var«ati / ta(dya) iha vrÅhiyavà o«a(dhivanaspataya)dhayastilÃmëà iti jÃyante / yo yo hyannamatti / yo và reta÷ si¤cati tadrÆpÃdbhÆya eva bhavati / tadya iha ramaïÅyacaraïà abhyÃÓo ha yatte ramaïÅyÃæ yonimÃpadyante' ityÃdiÓrute÷ / na cÃd­«Âe 'rthenyathÃsiddhiravakÃÓavatÅ / naca vacanÃntaraliÇgadaÓarnavirodha÷ / kvacid bÅjÃdisambandhÃbhÃvasyÃpi vidyÃmÃnatvena tadvi«ayatvÃt / yathoktam / "diva÷ sthÃsnÆn gacchati' / "sthÃvarÃïi diva÷ prÃpta÷' iti Órutism­tibhyÃmiti / tadidamayuktaæ vyÃkhyÃnam / utsÆtratvÃt / yadyapyatra yoniÓabdo bÅjÃdyupalak«aïa÷ Óakyo vyÃkhyÃtuæ tathÃpi tatsambandhaniyama eva sÆtre pratÅyate / natu kvÃcitkastadabhÃvo 'pi / yadi ca kvacid bÅjÃdisambandhÃbhÃva÷ syÃttadÃ'kasmikatvaæ syÃdityata Ãha- bÅjeti // ## %% *9,11* NYùYASUDHù: bÅjaÓabdena vrÅhyÃdikaæ retaÓcocyate / saÇgatiniyamojkhitiæ sambandhÃtiniyamÃbhÃvam / ayamartha÷ / reta÷siïyogo 'theti pÆrvasÆtrÃdathaÓabdo 'trÃpyanuvartate / sa ca prak­tÃdarthÃdarthÃntare vartate / tathÃca yone÷ ÓarÅramÃpadyate / kvacittadabhÃvenÃpÅtyathaÓabdena bhagavÃnsÆtrakÃro bÅjÃdisamba(ndhe ni)ndhaniyamÃbhÃvaæ sÆtritavÃnityato notsÆtratvaparyanuyogo yukta iti / yaduktamevaæ satyÃkasmikatvaprasaÇga iti tatpariharati- kÃraïataÓceti // %<... kÃraïataÓca tÃm // MAnuv_3,1.4d //>% NYùYASUDHù: tÃæ ca bÅjÃdisambandhaniyamojkhitiæ kÃraïÃt Ãha / etaduktaæ bhavati / janmakÃraïÃd­«ÂÃk­«Âo janturbÅjÃdisambandhena ÓarÅramÃpadyata ityutsarga÷ / sa ca kvacijj¤ÃnatapoyogÃdyatiÓayalak«aïena kÃraïaviÓe«aïÃpodyate / yathà k«udrajantuyÃtanÃÓarÅrotpattÃvapavÃda iti / tathà coktam / "viÓe«akÃraïÃdeva viÓe«Ãjjaniri«yate / sÃmÃnyajananaæ caiva n­ïÃæ sÃmÃnyahetuta÷' iti / ato yuktametadvayÃkhyÃnamiti / // iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasuk­teranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà / k­tÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapadavÃkyÃrthaviv­tau t­tÅye 'dhyÃye 'yaæ prathamacaraïa÷ paryavasita÷ / ************************************************************************************************* Adhyaya 3, Pada 2 *9,16* "bhaktirasminpÃda ucyate / bhaktyarthaæ hi bhagavanmahimokti÷' iti pÃdÃpratipÃdyaæ bhëya eva sphuÂam / saÇgatiæ tÆttaratra vak«yÃma ityÃÓayavÃnetatpÃdÃdhikaraïe pÆrvapak«asiddhÃntayuktÅ÷ saÇgraheïÃha- paÓcÃditi // %% NYùYASUDHù: pÆrvapak«agÃ÷ pÆrvapak«asambandhinya÷ / nirïayapramÃ÷ siddhÃntanirïayÃrthÃni pramÃïÃni / *9,17* [======= JNys_3,2.I: saædhyÃdhikaraïam =======] ## (cf. below) // oæ sandhye s­«ÂirÃha hi oæ // *9,17f.* yone÷ ÓarÅramityetadavasÃnai÷ sÆtrairjÅvasya janmÃvagatam / jÃtasya ca svapanÃdyavasthÃsambandha÷ prasiddha÷ / tatra svapnÃvasthÃpravartakatvalak«aïo mahimÃbhagavato 'trÃdhikaraïe nirïÅyate / tathÃhi / svapno nÃmÃrthaj¤ÃnÃtmaka÷ / tatra tÃvatsvÃpnÃrthÃnÃæ karituragÃdÅnÃæ parameÓvarÃyattatà nopapadyate / asatyatvÃt / na tÃvadime 'nÃdinityÃ÷ / svapnÃvasthÃta÷ prÃgÆrdhvaæ copalabdhiprasaÇgÃt / nahi vidyamÃnà apyupalabdhisÃdhane«u cak«urÃdi«vanuparate«u nopalabhyante, upalabhyante copapatteriti sambhavati / nacÃnyatra gatÃ÷ / anyairapyanupalambhÃt / madyamaparimÃïaÓcaite d­Óyante / naca tathÃvidhamanÃdinityaæ kimapi d­«Âam / nÃpyutpattinÃÓavanta÷ / tathÃtve 'pi prÃgÆrdhvamupalambhaprasakte÷ / naca vÃcyaæ vidyudÃdivattadaivotpattirvinÃÓaÓceti / itthambhÃve pramÃïÃbhÃvÃt / prìm­dÃdÅnÃmÆrdhvaæ kapÃlÃdÅnÃæ copalambhÃpatteÓca / nacaite«Ãæ (tÃtkÃlika)tatkÃlÅnajanmanyupÃdÃnaæ nimittaæ ca paÓyÃma÷ / kartà ca na tÃvajjÅvÃtmà / dra«ÂurnirvyÃpÃratvÃt / aparasya cÃdarÓanÃt / nÃpÅÓvara÷ / pramÃïÃbhÃvÃt / bhrÃntitvaæ caite«Ãm,"svÃpnamÃyÃsarÆpa÷' iti"svÃpnamanoratho yathÃ' ityÃdiÓrutism­tibhyÃmÃvedyate / Ói«yamapavyÃkhyÃnÃnuvÃde vak«yÃma÷ / tadevaæ na svÃpnÃnÃmarthÃnÃmÅÓvarÃdhÅnatvam / nÃpi tajj¤Ãnasya / tasyÃpi nimittÃbhÃvenÃparamÃrthatvÃt / natÃvaccak«urÃdÅnÃæ ta(tra nimi)nnimittatvam / te«ÃmuparatatvÃt / nÃpi manasa÷ / rÆpÃdimatyarthe sÃmarthyÃbhÃvÃt (svÃtantryÃbhÃvÃt) / ata eva na sÃk«iïa÷ / sa indriyÃprav­ttau liÇgaÓabdayorapi nÃvakÃÓa÷ / aparok«ÃkÃraæ cedamavabhÃsate / ato 'rthaj¤ÃnarÆpà svÃpnÃvasthà neÓvarÃdhÅneti prÃpte tatpratividhÃnÃyopodghÃtamÃha- vÃsanà iti // ## %% NYùYASUDHù: bhÃvanÃparanÃmakÃ÷ saæskÃrÃ÷ / sarvagrahaïaprayojanamuttaratra bhavi«yati / nanu bhÃvanÃkhyasaæskÃro 'nubhavajanya÷ / naca sarvajÅvÃnÃæ sarvavastvanubhavo 'sti / tatkathamaÓe«ajÅvÃnÃæ sarvavastuvÃsanÃ÷ santyevetyata uktam- anÃdÅti // anÃdyanubhavapravÃhotpannÃ÷ / vÃsanÃnÃmÃtmasamavetatvaæ vaiÓe«ikÃdibhirabhyupagatam / tannirÃsÃrthamuktaæ manasi sthità iti / jÃtÃvekavacanam / sÃdito manasa÷ kathamanÃdivÃsanÃsambandha ityata uktam- anÃdÅti // *9,27* etadeva prapa¤cayati- triguïÃtmakamiti // %% NYùYASUDHù: manasa eva saæskÃrÃÓrayatvaæ nÃtmana itayatropapattisÆcanÃya triguïÃtmakamityuktam / guïÃtmakamityevokte parimÃïÃdiguïÃtmakamityapi pratÅti÷ syÃt / tadÃtmano 'pi samÃnamityatastrigrahaïam / tathÃca jÅvÃtmà na bhÃvanÃÓraya÷ sattvÃdiguïÃnÃtmakatvÃdÅÓvaravat / bhÃvanà và sattvÃdiguïÃtmakadravyÃÓrayà saæskÃratvÃdvegÃdivat / tacca pariÓe«Ãnmana evetyuktaæ bhavati / sattvÃdiguïÃnabhyupagantÃraæ prati tu tatsthÃne 'cetanapadaæ prayoktavyam / triguïÃtmakagrahaïaæ (ca)svarÆpakathanam / astyeva sarva(daiveti)deti Óe«a÷ / tathà sati mok«e 'pi sattvÃtsvapnÃdyavasthÃpattirityata uktaæ viv­ïoti- yÃvaditi // yadyapi mana÷ svarÆpeïa nityameva tathÃpi jÅvasambandhastasya mok«Ãvadhirityata idamuktam / (tadvai devaæ) tadvai jaivaæ mano yenÃnandyeta bhavatÅti sÆktÃvapyÃtmano mana÷sambandhaÓravaïÃtkathaæ yÃvanmuktirityuktamityato và triguïÃtmakamityuktam / ÃtmasvarÆpamanaso muktau sattve 'pi ja¬amano 'bhipretyÃyamavadhirukta iti / castasmÃdityarthe / tatraiva na tvÃtmani / *9,23* "etasmÃjjÃyate prÃïo mana÷ sarvendriyÃïi ca' iti manaso janmaÓravaïÃtkathamanÃditvamucyata ityata Ãha- sÆk«matveneti // *9,24* %% NYùYASUDHù: caÓabda evÃrthe / prÃk­tai÷ ahaÇkÃrÃdyai÷ / mana iti vartate / pralaye sato 'pyupacayÃpek«ayà janmaÓrutiriti bhÃva÷ / kuta e«Ã kalpanà / mukhyÃrthe bÃdhakasadbhÃvÃdityÃha- yadeti // yadi mano mukhyata eva janimatsyÃttadà pralaye tanna syÃt / yadi ca pralaye tanna syÃttadÃ'tmana÷ saæsÃrÃvasthÃnaæ na syÃt / naca mà bhÆtpralaye saæsÃrÃvasthÃnamiti yuktam / muktÃnÃæ puna÷ saæsÃrÃnupapattyà s­«ÂayanupapattiprasaÇgÃt / avidyÃkÃmakarmÃdyadhÅna÷ saæsÃra iti cenna / avidyÃdereva saæsÃratvÃt,"mana÷ paraæ kÃraïamÃmananti' ityÃdism­tivirodhÃcca / tathÃca Óruti÷ / "nityaæ mano 'nÃditvÃnna hyamanÃ÷ pumÃæsti«Âhati' iti / pumÃnsaæsÃrÅtyartha÷ / *9,25* kimato yadyevaæ sarvavastvanubhavÃhitasaæskÃrasadbhÃva ityata Ãha- saæskÃrairiti // %% NYùYASUDHù: atra s­«ÂvetyanenÃnÃdinityatvapak«ado«Ã anabhyupagamenaiva nirastÃ÷ / svapnakÃla eva s­«Âvetyanena prÃgÆrdhvaæ copalambhaprasaÇgo nirÃk­ta÷ / s­«Âe÷ saæhÃropalak«aïatvÃt / saæskÃrairityupÃdÃnakÅrtanam / naca te«Ãæ guïatvenopÃdÃnatvÃnupapatti÷ / manov­ttitvena dravyatvÃt / saæskÃrÃïÃæ cÃtÅndriyatvena tryaïukajanmavinÃÓayoriva prÃgÆrdhvaæ cÃnupalambho na do«Ãya / bhagavÃniti kart­nirdeÓa÷ / tadaiva s­«ÂisaæhÃrakaraïamasambhÃvitamityato 'Óakyakart­tÃÓaktisÆcanÃya bhagavÃnityuktam / evaæ ca satyad­«ÂÃdinimittaæ prasiddhameva / na kevalamarthÃnÃæ satyatvasambhavena bhagavadadhÅnatvam, api tu tajj¤ÃnasyÃpÅtyuktaæ darÓayatÅti / jÅvÃyeti Óe«a÷ / darÓanasÃdhanaæ ca mana eveti vak«yati / darÓanaæ cÃnubhavo vivak«ita÷ / tena smaraïamevaitaditi mataæ nirastaæ bhavati / smaraïatvaæ khalvasya taccihnasya tadityullekhasya sadbhÃvÃdvà kalpyate / asannihitagocaratvÃdvà saæskÃraprabhavatvÃdvà / nÃdya÷ / idamityullekhena tadabhÃvÃt / ata eva sm­tiviparyÃso 'yamiti cenna / sm­titvasyaivÃsiddhe÷ / na dvitÅya÷ / vi«ayasÃnnidhyasyopapÃditatvÃt / na t­tÅya÷ / padÃrthajanmani saæskÃrasyopak«ÅïatvenÃsiddhe÷ / tasmÃdyathà manorathe dhyÃne và saæskÃrayonÅnarthÃnmanasÃnubhavatyevaæ svapne 'pÅti kimanupapannam / iyÃæstu viÓe«a÷ / manorathÃdau prayatnapÆrvikà padÃrthas­«Âi÷ / svapne punarÅÓva(recchÃdhÅ)rÃdhÅnaiveti / *9,28* apare tu bhavatyevÃyamanubhava÷ / kintu jÃgarÃnubhÆtasmartavyÃrtha eveti manyante / tadapyasat / tathÃhi / kimayamanubhavo yathÃrtha utÃyathÃrtha÷ / nÃdya÷ / bÃhyÃrthÃnÃæ deÓakÃlaviprak­«Âatvena tadanupapatte÷ / dvitÅye vaktavyaæ kimayamagaje gajatvollekhÅtyayamayathÃrtha÷, kiævà gaja evÃsannik­«Âe sannik­«ÂatvollekhÅtyayathÃrtha÷ / Ãdye nÃyaæ gaja÷ kintu gavaya eveti bÃdodaya÷ syÃt / dvitÅye nÃyaæ sannik­«Âa÷ kinnÃma viprak­«Âa iti bÃdho bhavet / na caitadasti / tasmÃtsaæskÃraprabhavasannik­«ÂasatyÃrthapramitireveyamiti yuktam / kathaæ tarhi Órutism­ti«u svapnapratÅterbhrÃntitvamucyata ityata Ãha- bhrÃntiriti // %<... bhrÃntirjÃgrattvameva hi // MAnuv_3,2.8d //>% NYùYASUDHù: jÃgrattvamiti tatpratÅtimupalak«ayati / eveti padÃrthasvarÆpaæ vyÃvartayati / jÃgrattvaæ jÃgarÃnubhÆtapadÃrthairekatvam / svapne hi tÃtkÃlikatayÃd­«ÂacarÃneva tanayÃdÅnd­«ÂacaratayÃnusandhatte / yadvà jÃgrattvaæ nÃma gaganÃdÅnÃæ nityatvÃdikam / ghaÂÃdÅnÃæ m­dÃdyupÃdÃnakatvaæ bÃhyÃrthakriyÃk«amatvamityÃdi grÃhyam / jÃgrattvapratÅterbhrÃntitvÃttadvi«ayaæ ÓrutyÃdikamiti bhÃva÷ / syÃdetat / jÃgrattvasyÃpi saæskÃro 'styeveti sopÃdÃnatvasambhavÃtkathaæ tatpratÅti÷ bhrÃntirityucyate / anyathÃr'thapratÅtirapi bhrÃnti÷ syÃdaviÓe«Ãditi / maivam / nahi vayaæ kÃraïasÃmagrÅsambhavamÃtreïÃrthÃnÃæ satyatÃmÃti«ÂhÃmahe / kintu bÃdhÃbhÃveneti vak«yÃma÷ / sÃmag«abhÃvenÃsatyatvaæ bruvÃïaæ prati tu tadasiddhi(rÃ)revÃvedità / asti ca jÃgrattÃ(ttva)pratÅterbÃdha÷ / svÃpna evÃyaæ na jÃgarÃnubhÆta ityÃdyudayÃt / tadidamuktaæ hiÓabdena / *9,31* jÃgrattvrapratÅtireva bhrÃntirityayuktam / arthÃnÃmapi ke«Ã¤cidasattvena tatpratÅterapi bhrÃntitvÃt / svapne 'pi svaÓiracchedÃdayo 'pi pratÅyante / naca tadutpattÃvupÃdÃnamasti / ananubhÆtatvena saæskÃrodayÃyogÃt / ananubhÆte 'pi saæskÃrodayÃbhyupagame"ad­«Âe cÃÓrute÷' ityÃdiÓrutism­tivirodha÷ syÃt / kadÃcidananubhÆtÃrthasm­tirapyÃpadyeta / tato yadyapi sÃk«ÃtsvaÓiracchedÃderbÃdho nÃsti tathÃpi kÃraïÃnupapattyÃsattvamaÇgÅkÃryamevetyata Ãha- ad­«Âe ceti // %% NYùYASUDHù: bhÃve padÃrthe / bhÃvo vÃsanà / pa¤camÅ saptamyarthe / uktirityata÷ parastuÓabdo boddhavya÷ / anÃditvÃt saæsÃrasyeti Óe«a÷ / saæsÃrasyÃnÃditvÃtkvacijjanmani svaÓiraÓcchedÃderapyanubhavasambhavena saæskÃropapatte÷ / satyatve 'pi ÓrutipurÃïoktiryujyata eva, na tu viruddhayate / vinÃpyanubhavena saæskÃrodayÃbhyupagame hi sà viruddhayeteti / atrÃÓrutagrahaïenÃtrÃpi janmani ÓravaïajanitasaæskÃra÷ sambhavatÅti sÆcyate / yatra tu ÓravaïÃdyapi nÃsti tatrÃnÃditvaæ niveÓitam / anena yatpÆrvaæ sarvagrahaïaæ k­taæ tadupapattaye vÃnÃdyanubhavaparamparoktà tasya sarvasyopayoga÷ kathito bhavati / *9,32* nanu (ca) ÓaÓavi«ÃïÃdipratÅtau katham / nahi bhavÃntare 'pi tadanubhava÷ sambhavati / yathÃpÆrvamiti sarvakalpÃnÃmekavidhatvaÓravaïÃt / maivam / ÓaÓavi«ÃïÃdipramÃbhÃve 'pi ÓabdÃdinà bhrÃntisambhavena saæskÃropapatte÷ / yena tu ÓaÓavi«ÃïÃdikaæ bhrÃntyÃpi na pratipannaæ tasya katham / nahi (savo 'pi) sarvatra bhrÃmyatÅti niyamo 'sti / nÃpi svapne na tatpaÓyatÅti niyantuæ Óakyate / ucyate / kimatra ÓaÓÃdÅnÃæ vi«ÃïÃdÅnÃæ copÃdÃnÃsambhavenÃsattvamucyate / uta ÓaÓatvÃdivi«ÃïitvÃdisÃmÃnÃdhikaraïyÃde÷ / Ãdyaæ nirÃkaroti- kadÃciditi // %% *9,33* NYùYASUDHù: yatsvapne d­Óyata iti Óe«a÷ / vibhÃgata÷ sÃmÃnÃdhiraïyena vinà d­«Âaæ jÃgare / yadyapi ÓaÓatvavi«ÃïitvÃdÅnÃæ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ ÓaÓavi«ÃïÃdisambandhaviÓe«o và jÃgare nÃnubhÆtastathÃpi viviktaæ ÓaÓatvÃdikamanubhÆtameveti tatsaæskÃrasambhave(na) na ÓaÓÃdÅnÃmasattvaæ vÃcyamiti / dvitÅye sampratipattimuttaramÃha- sameti // %<... samÃnÃdhikaraïaæ d­Óyate ca sa ca bhrama÷ // MAnuv_3,2.11ab //>% NYùYASUDHù: bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷ / upalak«aïaæ caitat / d­Óyata ityatra prak­tyarthaæ sa iti parÃm­Óati / yadityanuvartate / atra svapne na kevalaæ jÃgrattvamiti cÃrtha÷ / yasyopÃdÃnaæ sambhavati bÃdhaÓca nÃsti / tadeva hi prÃgevaÓabdena vyavacchinnamiti bhÃva÷ / *9,34* bhavedetatsarvaæ yadi svÃpnÃrthÃnÃæ jÃgaropalabdhÃnÃmiva spa«Âatayà bÃhyÃrthakriyÃsÃmarthyalak«aïà nÃsti / anyathà sà syÃdityartha÷ / %% *9,34f.* NYùYASUDHù: ayamabhisandhi÷ / svÃpnÃstÃvadghaÂÃdayo nÃsanto bÃdhÃbhÃvÃt / nÃpyanÃdinityÃ÷ / pÆrvottaramanupalambhÃt / na(ca)nirupÃdÃnotpattirupapannà / tato 'vaÓyamupÃdÃne 'nusaraïÅye / na tÃvadbÃhya(tte bÃhya)m­dÃdyupÃdÃnÃ÷ / bÃhyÃrthakriyÃsÃmarthyarahitatvÃt / vimato ghaÂo na bÃhyam­dÃdyupÃdÃnako bÃhyam­dÃdyupÃdÃnako bÃhyam­dÃdyupÃdÃnakÃryakriyÃrahitatvÃt (paÂavat) iti prayogÃt / anyathà tatprasaÇgÃt / nacopÃdÃnÃntaramasti / tata÷ pariÓe«ÃdvÃsanopÃdÃnakà eveti / caÓabdena bhagavatkart­katve tÃtkÃlikotpattivinÃÓitve ca pariÓe«am"ya e«a supte«u jÃgarti'"etasmÃddhayeva putro jÃyate'"na tatra rathÃ÷' ityÃdiÓrutiæ ca pramÃïaæ samuccinoti / tadanena prabandhena sandhye s­«ÂirÃha hi / nirmÃtÃraæ caike putrÃdayaÓca / mÃyÃmÃtraæ tu kÃtsnaryenÃnabhivyaktasvarÆpatvÃditi trisÆtrÅ vyÃkhyÃtà bhavati / *9,35f.* anye punaranyathaitÃni sÆtrÃïi vyÃcak«ate / tathÃhi / "na tatra rathà na rathayogà na panthÃno bhavantyatha rathÃnrathayogÃnpatha÷ s­jate' ityÃdi ÓrÆyate / tatra saæÓaya÷ / kiæ prabodha iva svapne 'pi pÃramÃrthikÅ s­«ÂirÃhosvinmÃyÃmayÅti / tatra tÃvatpratipadyante / sandhye s­«ÂirÃha hi / prabodha (svÃpasthÃna) samprasÃda(yo÷ saæ) sthÃnayo÷ sandhau, bhavatÅti sandhyaæ svÃpnasthÃnam / tatra tathÃrÆpaiva s­«Âi÷ / kuta÷ / yata÷ pramÃïabhÆtà ÓrutirevamÃha / "atha rathÃnrathayogÃnpatha÷ s­jate' ityÃdi / nirmÃtÃraæ caike putrÃdayaÓca / api caike ÓÃkhina÷ sandhye kÃmÃnÃæ nirmÃtÃramÃtmÃnamÃmananti / "ya e«a supte«u jÃgarti kÃmaæ kÃmaæ puru«o nirmimÃïa÷' iti / putrÃdayaÓca tatra kÃmà abhipreyante kÃmyanta iti, na punaricchÃviÓe«Ã÷ / "ÓatÃyu«a÷ putrapautrÃnv­ïÅ«va' iti prak­te«u putrÃdi«u"kÃmÃnÃæ tvà kÃmabhÃjaæ karomi' iti kÃmaÓabdasya prayuktatvÃt / prÃj¤aæ cainaæ nirmÃtÃraæ prakaraïavÃkyaÓe«ÃbhyÃæ pratÅma÷ / "anyatra dharmÃdanyatrÃdharmÃt' ityÃde÷ prÃj¤asya hÅdaæ prakaraïam / vÃkyaÓe«o 'pi"tadeva Óukraæ tadbrahma' ityÃdi÷ / prÃj¤akart­kà ca s­«Âi(stathÃbhÆtÃr)yathÃrÆpà sandhye s­«Âiriti / evaæ prÃpte pratyÃha- mÃyÃmÃtraæ tu kÃtsnaryenÃnabhivyaktasvarÆpatvÃt / tuÓabda÷ pak«aæ vyÃvartayati / mÃyetyanÃdiranirvÃcyÃvidyocyate / mÃyaiva sandhye s­«Âirna paramÃrthagandho 'pyasti / kuta÷ / mÃyetyanÃdiranirvÃcya'vidyocyate / mÃyaiva sandhye s­«Âirna paramÃrthagandho 'pyasti / kuta÷ / kÃtsnaryenÃnabhivyaktasvarÆpatvÃt / deÓakÃlanimittasampattirabÃdhaÓca kÃtsnaryaæ tenÃbhivyaktasvarÆpatvÃbhÃvÃt / tathÃhi / na tÃvatsvapne rathÃdÅnÃmucito deÓa÷ sambhavati / nahi saæv­te dehadeÓe rathÃdayo 'vakÃÓaæ labheran / naca vÃcyaæ"bahi÷ kulÃyÃdam­taÓcaritvÃ' iti Órute÷ sthitigatipratyayabhedÃcca bahirdehÃtsvapnaæ paÓyatÅti / suptasya jantoryojanaÓatÃntaritaæ deÓaæ k«aïamÃtreïa paryetuæ viparyetu ca tata÷ (sarvata÷)sÃmarthyÃ(bhÃvÃ)sambhavÃt / kvacicca pratyÃgamanavarjita÷ svapno bhavati / kuru«vahamadya ÓayÃna÷ svapne päcÃlÃnadhigataÓca pratibuddhaÓceti / dehÃccedapeyÃtpäcÃle«u pratibudhyeta / kuru«veva tu pratibudhyate / yena cÃyaæ dehena deÓÃntarÃïi svapne paÓyati, na tÃni tathÃbhÆtÃnyeva bhavanti / paridhÃvaæÓcetpaÓyejjÃgradvadbhÆtamarthamÃkalayet / darÓayati ca Órutirantareva svapnaæ"sve ÓarÅre yathÃkÃmaæ parivartate' iti / ataÓca ÓrutyupapattiviredhÃdbahi÷ ÓrutiranupakÃritvasÃmyÃdgauïÅ vyÃkhyeyà / sthitigatipratyayabhedaÓca bhrÃnto 'bhyupeya÷ / *9,37* kÃlavisaævÃdo 'pi svapne bhavati / rajanyÃæ supto hi vÃsaraæ bhÃrate var«e manyante / tathà muhÆrtamÃtramapi var«am / nimittÃnyapi (ca) svapne na buddhaye karmaïe voci(coci)tÃni vidyante / bÃdhyante caite rathÃdaya÷ svapne d­«ÂÃ÷ prabodhe / svapne eva caite sulabhabÃdhà bhavanti / ÃdyantayorvyabhicÃradarÓanÃt / ratho 'yamiti hi kadÃcitsvapne nirdhÃrita÷ k«aïena manu«ya÷ sampadyate / manu«yo 'yamiti nirdhÃrita÷ k«aïena v­k«a÷ / spa«Âaæ cÃbhÃvaæ rathÃdÅnÃæ svapne ÓrÃvayati ÓÃstram / "na tatra rathà na rathayogà na panthÃno bhavanti' ityÃdi / tasmÃnmÃyÃmÃtraæ svapanadarÓanam / *9,44* apara Ãha kÃtsnaryenÃnabhivyaktasvarapÆtvÃd dra«ÂubhirnnatvÃdinà nirvaktumaÓakyatvÃt / tathÃhi / svÃpnÃnÃæ rathÃdÅnÃæ dra«Âurbhedo 'bhedo bhedÃbhedo và / na tÃvadbheda÷ / pÃÓvarsthÃnÃmapi tadupalambhaprasaÇgÃt / Ãntaratvasya cÃnucitatvÃt / nÃpyabheda÷ / ekasyÃvicitrasya vicitrÃnekÃtmakatÃyà vinà bhrÃntimanupapatte÷ / bhedapratyayavirodhÃcca / naca bhedÃbhedau / vyÃghÃtÃt / ato 'nirvÃcyÃvidyÃlÃsa evÃyamiti / ## sÆcakaÓca hi ÓruterÃcak«ate ca tadvida÷ / mÃyÃmÃtratvÃttarhi na kaÓcitsvapne paramÃrthagandha iti netyucyate / sÆcakaÓca hi svapno bhavati bhavi«yato÷ sÃdhvasÃdhuno÷ / kuta÷ / yadà karmasvityÃdiÓrute÷ / Ãcak«ate ca svapnÃdhyÃyavida÷ / tatra bhavatu sÆcyamÃnasya satyatvam / sÆcakasya tu vaitathyameveti bhÃva÷ / yaduktam"Ãha hi' iti / tadevaæ sati bhÃktaæ vyÃkhyeyam / suptau hi svapnadarÓananimittasuk­tadu«k­takart­tvÃdrathÃdÅnÃæ kartetyucyate / nirmÃïaÓrutirapyevaæ bhÃktà vyÃkhyeyà / yadapyuktaæ prÃj¤amenaæ nirmÃtÃramÃmanantÅti tadapyasat / Órutyantare"svayaæ vih­tya svayaæ nirmÃya' iti jÅvavyÃpÃraÓravaïÃt / aparastvetadarthameva sÆcakaÓceti sÆtraæ vyÃkhyÃtavÃn / ÓubhÃÓubhasÆcako hi svapna÷ / nahi prÃj¤asya ÓubhÃÓubhayogo 'vakalpata iti / jÅvasyaiva tadeva Óuklamiti vÃkyaÓe«e jÅvabhÃvaæ vyÃvartya brahmabhÃva upadiÓyate tattvamasÅtyÃdivaditi na brahmaprakaraïaæ viruddhaya(to)te / astu và svapne 'pi prÃj¤avyavahÃra÷ / na(ca) tÃvatà viyadÃdivatsvapnasya satyatvam / vai«amyasyoktatvÃt / viyadÃdiprapa¤co 'pyasatya evetyupapÃditaæ cÃrambhaïÃdhikaraïe / brahmÃtmatvadarÓanÃdviyadÃdiprapa¤co bÃdhyate / sandhyÃÓrayastu pratidinamityato vaiÓe«ikamidaæ sandhyasya mÃyÃmÃtratvamu(papÃ)ditam / *9,45* parÃbhidhyÃnÃttu tirohitaæ tato hyasya bandhaviparyayau / nanyagneraæÓasya vi«phuliÇgasya yathà dahanaprakÃÓanaÓaktÅ bhavatastatheÓvarÃæÓasya jÅvasyÃpi j¤ÃnaiÓvaryaÓaktibhyÃæ bhÃvyam / tataÓca sÃÇkalpikÅ s­«Âi÷ syÃdityasyedamuttaram / satyamastyeveÓvarasÃdharmyaæ jÅvasya kintu tirohitam / tattu parameÓvarÃbhidhyÃnÃdevÃvirbhavati / kuta÷ / tato hÅÓvarÃddhetorasya jÅvasya bandhamok«au bhavata÷ / dehayogÃdvà so 'pi / kasmÃjjÅvasya j¤ÃnaiÓvaryatiraskÃro bhavati / vi«phuliÇgavadatiraskÃro hi yukta ityatredamuttaram / so 'pi tiraskÃro jÅvasya dehayogÃt / avidyÃpratyupasthÃpitanÃmarÆpak­tadehendriyamanobuddhivi«ayavedanÃdyupÃdhiyogÃttadavivekabhramak­to bhavati / yathÃraïiyogÃdagne÷ / kimanayà kalpanayà / anya evÃstu jÅva÷ parameÓvarÃdityetadvÃÓabdena / vyavacchinatti / maivam / tattvamasyÃdiÓrutivirodhÃditi / *9,47* tadidamanupapannaæ vyÃkhyÃnam / tathÃhi / yattÃtsvapnas­«Âe÷ pÃramÃrthikatvapratipÃdakaæ sÆtradvayaæ pÆrvapÅnuvÃdaparamiti tattadà pratÅmo yadi mÃyÃmÃtramityanirvÃcyatvapratij¤Ã syÃt / nacaivam / tatpratipÃdakapramÃïÃbhÃvÃt / nanÆktaæ kÃtsnaryenÃnabhivyaktasvarÆpatvÃditi deÓakÃlanimittasampattyabÃdharÃhityaæ tathà bhinnatvÃdinà nirÆpayitumaÓakyatvaæ ca / maivam / tasyÃnupapannatvÃt / tatra yaddeÓÃdirÃhityamupapÃditam / tatsÆtrÃrthaspa«ÂÅkaraïenaivÃbhÃsÅbhavi«yatÅtyÃÓayavÃn bhedÃdivikalpapraÓnena yat dÆ«aïamuktaæ tatra praÓna evÃsÃvanupapanno dÆre dÆ«aïÃbhidhÃnamityÃha- bheda iti // %% NYùYASUDHù: dra«ÂurdevadattÃtsvapnasya svapnopalabhyasya rathÃde÷ kiæ bhedo 'thÃbhedo dvandvaæ bhedÃbhedau veti vikalpa(lpya) praÓno na yujyate / kuta ityata Ãha- d­«ÂatvÃditi // %<... d­«ÂatvÃd bhedasyaivÃkhilairjanai÷ // MAnuv_3,2.12cd //>% NYùYASUDHù: dra«Âu÷ svapnasyetyanuvartate / sandehamÆlo hi vikalpapraÓna÷ / naca prak­te sandeha÷ sambhavati / svapnataddra««orbhedasyaivÃkhilairjanaird­«Âatvena vipratipatterabhÃvÃt / *9,50* syÃdetat / mà bhÆdvipratipattimÆlo 'yaæ saæÓaya÷ / samÃnadharmajastu bhavi«yati / ki¤cidvastu dra«Âurbhinnaæ bhavati ki¤cidabhinnaæ ki¤cidbhinnÃbhinnam / vastu cedamato bhinnamabhinnaæ vetyÃdisaæÓayo bhavediti / maivam / saæÓayo hi kiæ samÃnadharmadarÓanamÃtrÃdbhavati / uta nirïÃyakÃbhÃvasahak­tÃt / nÃdya÷ / sarvatra sandehotpÃdaprasaÇgÃt / asti hi sarvatra ki¤cit sÃdharmyam / tadaniv­ttiprasaÇgÃcca / nahi samÃno dharma÷ kadÃpi nivartate / dvitÅye tu kathamatra sandeha÷ / bhedasyaivÃkhilairjanaird­«Âatvena nirïÃyakÃbhÃvasyaivÃsiddhe÷ / *9,52* atha matam / bhedo hi kaÓcitparamÃrtho d­«Âo yathà stambhakumbhayo÷ / kaÓci(ccÃpa)daparamÃrtho yathà candramaso÷ / d­Óyate cÃyaæ bhedastato bhavedeva sandeha iti / etadapi na / tathà sati yathÃsaæÓayaæ vikalpapraÓnasya kÃryatvÃt / sa evÃnayà vÃcobhaÇgayà kriyata iti cenna / pratÅtirapi hi na kevalà saæÓayaheturbhavati / sarvatra (saæÓaya)prasaÇgÃt / tadaniv­ttiprasaÇgÃcca / viÓe«apratÅtyà hi tanniv­ttire«yavyà / tatrÃpi ca sandeho 'vaskandata eva / kintu vipratipattyÃdikalu«ità / nacÃtra tadastÅtyuktam / autsargikaæ hi pratÅtÅnÃæ yÃthÃthyarm / anyathÃtvaæ tvapavÃdam / tadevaæ siddhavi«ayatvÃtpraÓna evÃyamanupapanna÷ / *9,55* nanu ca bhedapak«amevÃÇgÅk­tya tatrokto do«a÷ Óakyata eva parihartum / manoyonitvena sukhÃdivatpÃrÓvasthÃnupalambhasambhavÃt / tatkimanena praÓnakhaï¬ena / satyam / tathÃpi prativÃdissvakhilaæ nopek«ÃmarhatÅti Ói«yÃæcchik«ayitumetat / tathÃca vak«yati / yuktipÃdavyutpÃditanyÃyaÓe«aæ prasaÇgena vyutpÃdayituæ ca / iha ca tadvyutpÃdanasyopayogaæ leÓato darÓayi«yÃma÷ / *9,56* siddhe 'rthe saæÓayo na yujyate / tato vikalpapraÓno 'pÅtyuktam / tatra na yujyata iti ko 'rtha÷ / na tÃvannotpadyata iti / saæÓayavikalpapraÓnotpatte÷ pramitatvÃt / na cotpanno 'pi ni«kÃraïa iti / akÃraïakÃryotpatte÷ pramÃïaviruddhatvÃt / nÃpyatatkÃraïÃdutpanna iti / yata utpannastasyaiva kÃraïatvena vyÃhatatvÃt / nacÃnyadanupapannatvamastÅtyata Ãha- praÓneti // vikalpapraÓnado«Ã÷¬ha / pramÃïavyÃhati÷ siddhÃrthataiveti na p­thagukta÷ / svavyÃhatiryathà / vandhyà kiæ putravatÅ na veti / asaÇgatiryathà / ÅÓvara÷ sukhÅtyukte prapa¤casya k«aïikatve kiæ pratyak«aæ pramÃïamutÃnumitiriti / siddhÃrthasya tu prak­taiva / vaiphalatyaæ yathà / kÃkasyëyau daÓa và dantà iti / vaiphalyamityata÷paramitiÓabdo 'dhyÃhÃrya÷ / *9,58* ayamabhisandhi÷ / svavyÃhatyÃdikaæ tÃvattrayaæ praÓnadÆ«aïaæ bhavatyeva / pratij¤ÃvirodÃrthÃntarÃdernigrahasthÃnatvena prÃmÃïikai÷ parigaïitatvÃt / tasyÃnupapannatà kÅd­ÓÅ yena dÆ«aïatvamiti vaktavyam / atha manyeta / avyÃ(ghÃtÃdi)hatyÃdikamarthapratyayanÃÇgam / vyÃhatÃdikaæ ca bruvÃïastanna pratyeti viparÅtaæ ca pratyetÅtyanumÅyate / ato 'pratipattivipratipattiliÇgatvÃdanupapannamiti / evaæ tarhi siddhÃrthatÃpyevameveti kathaæ na do«a÷ / vikalpapraÓno hi sandehamÆla÷ / sandehaÓca samÃnadharmadarÓanÃdinà nirïÃyakÃbhÃvasahak­tena bhavati / samÃnadharmÃdyabhÃve và nirïÃyakasadbhÃve 'pi và ya÷ sandigdhe vikalpÃæÓca p­cchati sa nÆnamavidyÃmÃnameva samÃnadharmÃdikaæ pratipanno na pratipannaÓca nirïÃyakasadbhÃvamityanumÅyate / naca kÃryamakÃraïaæ bhavitumarhati / d­Óyate hi sarpabhramÃdinÃpi bhayakampÃdikÃryotpÃda iti / *9,59f.* nanu granthÃstÃvadime vÃdakathÃprakriyayà prav­ttÃ÷ / naca vÃde nigrahasthÃnamasti / tasya tattvanirïayÃvasÃnatvÃt / nahi vÃdiprativÃdinoranyarasminpratij¤ÃhÃnyÃdinà nig­hÅte satyantarapak«anirïaya÷ siddhayati / puna÷ samyak pratipÃdya pratyavasthÃnasambhavÃt / yattu vÃdasÆtre"siddhÃntÃviruddha÷ pa¤cÃvayavopapanna÷' ityapasiddhÃntÃdernigrahasthÃnatvaæ sÆcitam / tadapi vÃdasyÃnyatarapak«aniïaryÃvasÃnatvavirodhÃdanupapannam / yadi ca vÃde 'pasiddhÃntÃdÅni kÃnicinnigrahasthÃnÃni syustadÃparaïyapi kasmÃnna syu÷ / tattvanirïayÃvasÃnatvaviro(dhitvasyo)dhasyobhayatra sÃmyÃt / pratij¤ÃhÃnyÃdinà nigrahe vÅtarÃgatvahÃ(niriti)ni÷ syÃditi cet / samamapasiddhÃntadÃvapÅti / ato vÃde nigrahasthÃnÃbhÃvÃtkathaæ praÓnado«odbhavanamityata Ãha- na tairiti // *9,60* %<... na tai÷ syÃt tattvanirïaya÷ // MAnuv_3,2.13d //>% NYùYASUDHù: tai÷ svavyÃhatÃdipraÓnai÷ / svavyÃhatÃdipraÓnÃstattvanirïayavirodhina ityartha÷ / nahi siddhe 'pyarthe sandihÃna÷ ÓatenÃpi pramÃïÃnÃæ tattvaæ pratipÃdayituæ Óakyate / (tatra) tatrÃpi sandehÃnivÃraïÃt / [JOSHI-12] *9,61* tata÷ kimityata Ãha- tattveti // %% NYùYASUDHù: na kevalaæ jalpavitaï¬ayoreva nigrahasthÃnasadbhÃva÷ kintu vÃde 'pi / nig­hyate 'neneti nigraho nigrahasthÃnaæ syÃdeva / ayaæ tu viÓe«a÷ / na jalpavitaï¬ayoriva samastam / api tu yÃvattattvanirïayavirodhi tÃvadeva / siddhapraÓnÃdikaæ ca tattvanirïayavirodhÅtyuktam, tatkuto vÃde na nigrahasthÃnamiti / yo hi yadarthaæ pravartate sa tadviruddhamÃcarankathaæ nÃparÃdhÅ syÃditi hiÓabdÃrtha÷ / nigrahanimittani«kar«Ãrthaæ vailomyamiti bhÃvapratyaya÷ / *9,63* nanvevaæ tarhi vÃdasya tattvanirïayÃrthatvaæ vyÃha(nyeta)nyate / tathÃca vijayÃrthatvena jalpÃdito vyÃv­ttiÓca na syÃt / tadvadeva savarnigrahasthÃnasadbhÃvo 'pi syÃdityata Ãha- udbhÃvanÅyameveti // %% NYùYASUDHù: tattvanirïayavailomyaæ vÃda ityanuvartate / avasÅtayate 'nenetyavasiti÷ / vijigÅ«ukathÃyÃæ jalpavitaï¬Ãlak«aïÃyÃm / kathÃvasitikÃraïaæ sarvamapi nigrahasthÃnamiti Óe«a÷ / *9,63f.* etaduktaæ bhavati / vÃde('pi) ki¤cidasambhÃvitameva / yathà vik«epÃdi / tasyÃj¤ÃnasaægÆhanÃdyarthatvÃt / tattvanirïinÅ«oÓca tatrÃnarthitvÃt / ki¤citsambhÃvitamapyanudbhÃvyam / yathÃnanubhëaïÃdi / tasyobhayÃbhila«itattvanirïayÃvirodhitvena tadudbhÃvanasya vyarthatvÃt / ki¤cidudbhÃvyamÃtraæ yathà pratij¤ÃvirodhÃdikaæ prak­tam / tasya tattvanirïayavirodhitvena tadudbhÃvanasya tyÃjanena tattvanirïayÃÇgatvÃt / vÃdÃvasÃnaæ tvanyatarasya sÃdhanadÆ«aïayo÷ sthitayoranya(tara)smiæÓca nissÃdhadÆ«aïe sati bhavati / sa eva hi tattvanirïaya iti / jalpavitaï¬ayostu sarvamapi nigrahasthÃnaæ sambhÃvitaæ codbhÃvyaæ ca / udbhÃvitaæ ca kathÃæ cÃvasÃyayati / tayorvijayÃrthatvÃt / sarvasya vijayasÃdhanatvÃt / ato na kaÓciddo«a iti / *9,70* evaæ siddhÃrthavi«ayatvaæ praÓnasya dÆ«aïamudbhÃvyaæ cetyupapÃdya taddÆ«aïatvÃnabhyupagame 'tiprasaÇgaæ sÆcayitumÃha- parihÃre 'pÅti // %% NYùYASUDHù: na kevalaæ siddhavi«ayatvaæ praÓnadÆ«aïaæ kinnÃma parihare 'pyuttare 'pyarthasya siddhatvaæ dÆ«aïam / iyÃæstu viÓe«a÷ / praÓne tu p­cchyamÃnÃrthasya pra«Âu÷ siddhatvaæ dÆ«aïam / pratiyoginastu siddhatvaæ nyÃyyameva / anyathà pratipÃdakatvÃnupapatteriti / tatkimuttaravÃkyÃrthasya sarvasyÃpi prativÃdisiddhatvaæ dÆ«aïam / neti brÆma÷ / kintu pratij¤Ãrthasyaiva, parihÃre 'pi pratij¤ÃyÃmarthasya prativÃdina÷ siddhatvaæ dÆ«aïamiti sambandha÷ / idamuktaæ bhavati / yadi svasiddhÃr(the prar)thapraÓnakaraïaæ na dÆ«aïaæ syÃt / tadà prativÃdisiddhÃrthapratij¤Ãpi na dÆ«aïaæ syÃdaviÓe«Ãt / *9,71* nanu paraæ prati sÃdhanÃya pak«avacanaæ pratij¤Ã / naca siddhaæ sÃdhanamarhati / ata÷ pratij¤ÃtvavyÃghÃtÃt / prativÃdisiddhÃrthatvaæ dÆ«aïameveti / evaæ tarhi j¤ÅpsÃpÆrvakaæ vÃkyaæ praÓna÷ / naca j¤Ãte j¤Åpsà sambhavati / ata÷ praÓnatvavyÃghÃtÃtsvasiddhÃrthavi«ayatvaæ kathaæ na dÆ«aïamiti / atha kimarthaæ pratij¤ÃyÃmityucyata ityata Ãha- tadanyasyeti // %<... tadanyasya siddhataiva hi sÃdhakà // MAnuv_3,2.15ef //>% *9,72* NYùYASUDHù: vyÃpakadharmasya sÃdhyadharmiïà sambandhastadaparyavasÃnalabhyaÓcÃrtha÷ pratij¤Ãr(tÃ)tha÷ / tadanyasya hetvÃdyarthasya siddhataiva hi sÃdhyasÃdhikà bhavati / asiddhasya liÇgÃde÷ sÃdhyasÃdhakatve 'tiprasaÇgÃt / ata÷ pratij¤ÃyÃmityaktam / pratij¤ÃtÃrthavyatiriktasyottaravÃkyÃrthasya siddhataiva sÃdhiketyanena tadasiddherdÆ«aïvaæ labdham / sà cÃnekaprakÃrà / tathÃhi / sÃdhyadharmiïo 'siddhirÃÓrayÃsiddhi÷ / yathà n­(ÓaÓa)Ó­Çgamasti Ó­ÇgatvÃdgoÓ­Çgavaditi / sÃdhyadharmÃsiddhiraprasiddhaviÓe«aïatÃparasaæj¤Ã / yathà ÓuktirajatÃdikaæ sadasadvilak«aïaæ bÃdhyatvÃditi / liÇgÃsiddhi÷ / yathà vimatamacetanaæ sadasadvilak«aïatvÃditi / liÇgasya pak«adharmatÃsiddhi÷ / yathà Óabdo nityaÓcÃk«u«atvÃditi / vyadhikaraïÃsiddhi÷ / yathà Óabdo 'nityo ghaÂasya k­takatvÃditi / vyÃptyasiddhi÷ / yathà yatsattatk«aïikaæ yathà pradÅpa÷, saæÓca prapa¤ca iti / evaæ viÓe«aïÃsiddhayÃdayo 'pi dra«ÂavyÃ÷ / *9,74* tatra sarvÃsÃmapyasiddhÅnÃæ dÆ«aïatve prÃpte 'pavÃdamÃha- ÃÓrayeti // %<ÃÓrayavyÃÓrayÃsiddhÅ sÃdhyasiddhiÓca dÆ«aïam / ke«Ã¤cin ... // MAnuv_3,2.16a-c //>% NYùYASUDHù: ÃÓrayÃsiddhirvyadhikaraïÃsiddhi÷ sÃdhyÃsiddhiÓca yadyapi ke«Ã¤cinnaiyyÃyikÃdÅnÃæ mate dÆ«aïam / tathÃpi tattvato na ca te do«Ã÷ / ÃÓrayÃsiddhiranekaprakÃrà / asadÃÓrayatvamabhÃvÃÓrayatvamapratÅtÃÓrayatvaæ pak«Åk­tÃkÃreïÃsattvaæ siddhasÃdha(katvaæ)natvaæ ceti / tatrÃdyayordvayorado«atvaæ pratijÃnÅte- naceti // %<... na ca te do«Ã vyÃptau satyÃæ katha¤cana // MAnuv_3,2.16 //>% NYùYASUDHù: apratÅtÃÓrayatvÃderde«atvasya siddhatvÃt / ata evoktamanyatra"asadÃÓrayasya' ityÃdi / "na cÃtyantÃbhÃvo 'pi' iti / evamuttaratrÃpi j¤Ãtavyam / ÃÓrayÃsiddhiÓabdena d­«ÂÃntasyÃÓrayahÅnatÃpi saÇgrÃhyà / kutaste na do«Ã iti cet / kiæ vyÃptyÃdibhaÇgahetutvena do«atvamuta satyeva vyÃptyÃdau prakÃrÃntareïa / nÃdya÷ / ÃÓrayÃsiddhayÃdÃvapi vyÃptyÃde÷ sattvÃt / dvitÅye tvidamupati«Âhate / vyÃptau satyÃæ katha¤cana kenÃpi prakÃreïa na do«Ã iti / vyÃptigrahaïamabÃdhitavi«ayatvÃdyupalak«aïam / vastuto vyÃptÃveva tasyopayogÃnna p­thaguktam / asyaivÃrthasya prapa¤cÃrthamuttara÷ prabandha÷ / *9,77* tatra bhagavadabhÃvasyÃpi prÃmÃïikatvaæ sadharmakatvaæ ca prÃgeva sÃdhitam / asadÃÓrayasya tu kuto du«Âatvamiti vÃcyam / kinnaravi«Ãïamasti vi«ÃïatvÃdityÃderapi sÃdhanatvaprasaÇgÃt / utÃsato nirdharmakatvena sÃdhyadharmÃÓrayatvÃnupapattyà bÃdhitavi«ayatvena / atha sÃdhanadharmÃÓrayatvÃnupapattyà svarÆpÃsiddhatvena / yadvÃsata÷ sakalavyavahÃrÃbhÃjanatvena / yadi vÃprÃmÃïikasya pramÃïÃÇgatÃsambhavena / athavÃsadÃÓrayasya vyÃptyanupapattyeti / Ãdyaæ nirÃkaroti- do«a iti // %% NYùYASUDHù: vyÃhati÷ pramÃïavirodha÷ / Ó­ÇgaÓabdo hi mahata÷ Óissaæyuktasya rÆpavato 'vayavaviÓe«asya vÃcako 'bhipreta÷ syÃt / atÅndriyasya và kasyacit / Ãdye pratyak«eïa tasya nÃstitÃvadhÃraïÃt / pramÃïabÃdhitatvenaiva vi«ÃïatvasyÃsÃdhanatvÃnnÃtiprasaÇga÷ / dvitÅye tvi«yÃpÃdanamiti / *9,79* syÃdetat / Ó­Çgatvaæ tÃvadasÃdhanamityavivÃdam / asti ca tatra bÃdhitavi«ayatvamasadÃÓrayatvaæ ca / tatra bÃdhitavi«ayatvameva tadÅyÃsÃdhanatve prayojakaæ nÃsadÃÓrayatvamiti kuto niyamyata ityata Ãha- yatreti // %% NYùYASUDHù: yasminsÃdhye vyÃhatatà pramÃïabÃdho nÃsti / asya sÃdhane 'sadÃÓrayeïÃpi hetunà kriyamÃïe ko 'tiprasaÇga÷ / na ko 'pi do«a÷ / vyÃhatatetyupalak«aïam / vyabhicÃrÃdikaæ cetyapi dra«Âavyam / etaduktaæ bhavati / asti tÃvadbÃdhitavi«ayatvasya dÆ«aïatve k­ÓÃnuÓaityÃdisÃdhanaæ k­takatvÃdikaæ do«ÃntarÃsaÇkÅrïamudÃharaïam / tena / tasya dÆ«aïatvaæ niÓninuma÷ / na cÃsÃdÃÓrayatvasya do«atve 'bÃdhitavi«ayatvÃdyasaÇkÅrïamudÃharaïamasti / yena tasya do«atvaæ pratÅma÷ / bÃdhitavi«ayatvÃdido«ÃntarÃbhÃve kevalÃsadÃÓrayasya hetutve bÃdhakÃbhÃvÃt / d­Óyate ca tathÃvidhasya hetutvam / yathà vandhyÃsuto na vaktÃcetanatvÃtpëÃïavaditi / ato bÃdhitavi«ayatvenaiva Ó­ÇgatvamasÃdhanaæ nÃsadÃÓrayatveneti niÓcÅyate / *9,80* atha matam / vandhyÃsuto vaktà sutatvÃtsammatavaditi satpratipak«ametatkinna syÃt / asadÃÓrayatÃbhayasya bhavataiva tyÃjitatvÃditi / maivam / tadÅyavakt­tÃkÃryasya kadÃpi kenÃpyanupalabdhatvena bÃdhitavi«ayatayà durbalasyÃpratipak«atvÃt / nahi bhavati tarak«o÷ pratipak«o hariïaÓÃva÷ / avakt­tvamapi vacanetarakriyÃkart­tvamityato 'cetanatvamapi bÃdhitavi«ayamiti cenna / vakt­tvÃbhÃvamÃtrasya sÃdhyatvÃt / *9,81* nanvabhÃvo 'pyasati kathaæ, tasya dharmÃbhÃvÃditi cenna / dharmÃïÃmanekavidhatvÃt / keciddhi dharmisamavetà bhavanti / yathà rÆpÃdaya÷ / kecidanyasamavetà apyanyamupara¤janÅyam / yathà j¤ÃnÃdayo ghaÂÃdÅnÃm / kecidÃÓrayasamavÃyamapi nÃpek«ante kevalaæ kenacinnirÆpyante / yathÃbhÃva÷ / naca vÃcyamabhÃvo 'pi sadbhayÃæ nirÆpaïÅya iti / prÃgabhÃvÃdyanirÆpaïaprasaÇgÃt / ghaÂÃde÷ kadÃcitsattvÃnnaivamiti cenna / tasya nirÆpaïasamaye 'nupayogÃt / pratÅtyà nirÆpakatvamiti cet / samaæ prak­te 'pi / ÓabdÃbhÃsÃdinà vandhyÃsutasyÃpi pratÅtisambhavÃt / *9,83* asiddhaæ ca sutatvaæ vandhyÃsutasya / nacaivaæ svavacanavyÃghÃta÷ / kÃlpanikÃnuvÃdena vÃstavanirÃkaraïÃt / kÃlpanikasya kathaæ pak«atvamiti cenna / ni«edhaæ prati pak«atve bÃdhakÃbhÃvÃt / anyathà parapak«apratik«epÃyogÃt / athÃcetanatvamapyasiddham / tasya cetanÃtiriktasvabhÃvatvÃditi cenna / caitanyavyÃv­ttimÃtrasya hetutvÃt / abhÃvasya cÃsato(tÃ)'pi nirÆpaïamupapadyata ityuktam / *9,84* mÆke 'naikÃntikaÓca satatvahetu÷ / amÆkatvena viÓe«aïe tasya vakt­tvÃnatiriktatvena sÃdhyaviÓi«yatà syÃt / etena vikalpitÃ÷ pak«Ã÷ samastà api nirastà bhavantÅtyÃstÃæ vistara÷ / *9,85* pramÃïa(bÃdhe)virodhena Ó­ÇgatvaheturÃbhÃsa ityuktam / atha pramÃïavirodhasyÃpi kuto dÆ«aïatvam / vyÃptyÃdyaÇgasÃkalye sÃdhyasiddherÃvaÓyakatvÃt / tadabhÃve tata evÃbhÃsatvam / kiæ pramÃïabÃdhenetyata Ãha- pratyak«eti // %% NYùYASUDHù: tuÓabdo 'vadhÃraïe hiÓabda÷ prasiddhau / yasmÃdityarthe ca / yadyapi ni«edhakahetorni«edhÃtmano 'prÃmÃïikamapyÃÓrayo d­«ÂÃntadharmÅ ca kvacidbhavatÅtyuktam / tathÃpi vidhÃyakÃnÃæ vidhirÆpÃïÃæ cÃÓrayeïÃvaÓyaæ pratyak«Ãgamag­hÅtena bhÃvyam / kvacinni«edhakasya ni«edhÃtmanaÓca ni«edhe, sÃdhye, kvacitpratiyoginà pratyak«Ãdig­hÅtena bhavitavyam / liÇgaæ ca na svarÆpeïa sÃdhyapramitimupajanayitumalam / kintu pratyak«ÃgamÃbhyÃæ niÓcitasvarÆpavyÃptikam / ityevamanekadhà sarve 'pi nyÃyÃ÷ pratyak«ÃgamamÆlà eva bhavantÅti tÃvatprasiddham / yata evaæ, tasmÃdamÆlÃ÷ svamÆlabhÆtapratyak«Ãgamaviruddhà nyÃyÃbhÃsà eva syu÷ / yathà (khalu) naiÓatyÃdisampanno 'pi paraÓuravi«aye gaganÃdau na chidÃæ janayati evamanumÃnÃnyapyupajÅvyatvÃdinà prabalÃbhyÃæ pratyak«ÃgamÃbhyÃæ bÃdhitatvenÃvi«aye na pramÃmupajanayitumalamityÃbhÃsabhÆtÃnyeveti / *9,88* nanvanumÃnamÆlo 'pi nyÃyo 'sti / yathà cak«urÃdipak«ÅkÃreïa prav­tta÷ / tatkathaæ pratyak«ÃgamamÆlÃ÷ syurityuktamityata Ãha- nyÃyasyeti // %<... nyÃyasyÃnyasya tau puna÷ // MAnuv_3,2.18d //>% NYùYASUDHù: pratyak«ÃgamamÆlÃnnyÃyÃdanyasyÃpi nyÃyasya tau pratyak«ÃgamÃveve mÆlam / katham / yato mÆlabhÆtasyÃpyanyasya nyÃyasya tau punarmÆlamityantata÷ sarvathà pratyak«ÃgamÃnatikramÃttathoktamiti / yadyapyÃgamo 'pi pratyak«amÆlastathÃpi kvacitpratyak«asyÃpi mÆlaæ bhavatÅtyato dvayorgrahaïam / anumÃnasyÃpi kvacittanmÆlatve 'pi na svatantrasyetyatastatparityÃga÷ / *9,89* evaæ vyÃptibhaÇgÃdyanapek«amevÃvi«ayav­ttitvena bÃdhitasya du«ÂatvamupapÃditam / prakÃrÃntaramapyÃha- ad­«Âa iti // %% NYùYASUDHù: tuÓabdo 'vadhÃraïe / talliÇgaæ dhÆmÃdikaæ dahanÃdisÃdhyavyabhicÃre 'ddhà sarvathÃpyad­«Âa eva sati tasya sÃdhakaæ na tu vyabhicÃradarÓana iti tÃvatsÃk«iïaiva sphuÂaæ j¤Ãyate / *9,90* kimate yadyad­«ÂavyabhicÃrasyaiva liÇgasya sÃdhyasÃdhakatvaæ sÃk«isiddhamityata Ãha- mÃneti // %<... mÃnabÃdhe na tad bhavet // MAnuv_3,2.19d // yat sÃk«iïaiva mÃnatvaæ mÃnÃnÃmavasÅyate // MAnuv_3,2.20ab //>% NYùYASUDHù: pramÃïabÃdhe sati tadd­«ÂÃntavyabhicÃritvaæ na bhavet / pramÃïabÃdhenÃgnyÃde÷ ÓaityÃdyapahÃre sati tatraiva liÇgasya k­takatvÃde÷ sÃdhyavyabhicÃradarÓanÃt / tadanena vyÃptibhaÇgahetutayà bÃdhasya dÆ«aïatvamityuktaæ bhavati / tatrÃyaæ viveka÷ / parÃrthaprayogottarakÃlamavi«ayav­ttitvamevodbhÃvyam / na vyÃptibhaÇga÷ / vyÃptibhaÇgopapÃdanÃyopajÅvyenÃvi«ayav­ttitvenaivÃnumÃnasya du«Âatve jaghanyapratipattikasya vyÃptibhaÇgasyÃnusaraïasyÃnyÃyyatvÃt / vyÃptigrahaïasamaye tu tadbhaÇgahetutvenaiva / tadÃnÅæ vi«ayasya buddhÃvanÃrƬhatvÃt / vyÃptibhaÇgasyaiva purasphÆtirkatvÃcceti sÃk«iïaivetyuktam / tatprasaÇgÃdupapÃdayati- yaditi // yasmÃtsarve«Ãæ mÃnÃnÃæ j¤ÃnÃnÃæ mÃnatvaæ sÃk«iïaivÃvasÅyate / anyatÃnavasthÃdiprasaÇgÃt / tasmÃdanumÃnasyÃpi prÃmÃïyaæ tenaiva j¤Ãyata ityuktameva / *9,91* yadi tarhi prÃmÃïyaæ sÃk«ivedyaæ sÃk«iïa÷ prÃgupapÃdito yÃthÃrthyaniyamo bhajyeta / kadÃcidamÃnasyÃpi hi mÃnatvaæ g­hyate / anyathà viparyayÃdiÓaÇkà prav­ttirna syÃt / tasya cÃyathÃrthatvaæ bÃdhenÃvedyate ityata Ãha- amÃnasyeti // %% NYùYASUDHù: mÃnatvaæ mÃnatvagrahaïaæ calaæ bÃdhitam / amÃnasya tu yanmÃnatvaæ g­hyate tanmanasaiva / na sÃk«iïà / atastasya bÃdhyatvaæ na do«amÃvahatÅti / atrai«Ã prakriyà / sarvamapi j¤Ãnaæ sÃk«Å g­hïÃti / yadyasya bÃdho bhavi«yati tadÃpramÃïaæ na cetpramÃïameveti tatprÃmÃïyamapi g­hïÃti / sati prayojane prÃmÃïyÃdijij¤ÃsÃyÃæ parÅk«Ãmanus­tya prÃmÃïyamaprÃmÃïyaæ và vyavasthÃpayati / alÃbhe tu parÅk«Ãyà viÓe«ÃvadhÃraïÃdudÃste / *9,92* asyÃmavasthÃyÃæ rÃgÃdikalu«itaæ mana÷ parÅk«Ã'bhÃsasahÃyaæ prÃmÃïyÃdikamavadhÃrayati / tacca kadÃcidbÃdhyate kadÃcinneti / kuta e«Ã kalpaneti cetsÃk«iïo yÃthÃrthyaniyamasyaivopÃpaditatvÃt / vak«yate caitaditi / *9,94* ad­«Âe vyabhicÃra iti sÃdhyavyabhicÃriliÇgamapramÃïamityuktam / tatra d­«ÂavyabhicÃriliÇgamapramÃïamityuktaæ (bhavati) / tatra viÓe«amÃha- utsargato 'pÅti // %% *9,95* NYùYASUDHù: yalliÇgamutsargata÷ svabhÃvenÃpavÃdavivarjitaæ sÃdhyavyabhicÃravarjitaæ prÃptaæ niÓcitamapyapavÃdena kÃraïaviÓe«eïaiva vyabhicÃri tanmÃnameva bhavi«yati / etaduktaæ bhavati / yathà sÃdhanasya sÃdhyasÃhityamÃtraæ na prÃmÃïyayopayogi / kintu nirupÃdhikameva / anyathà sopÃdhikasÃdhyasambandhasya, maitrÅtanayatvÃderapi ÓyamatÃsÃdhanatvaprasaÇgÃt / tathà vyabhicÃro 'pi nirupÃdhika evÃsÃ(ko 'sÃ)dhanatve hetu÷ / yathà prameyatvasya nityatvena / nahi prameyatvaæ svabhÃvena nityatvÃvyabhicÃri, vyabhicÃri tu nimittÃntareïetyatra niyÃmakaæ paÓyÃma÷ yastu svabhÃvena nityatvÃvyabhicÃri, vyabhicÃri tu nimittÃntareïetyatra paÓyÃma÷ yastu svabhÃvena sÃdhyavyabhicÃriïo 'pi sÃdhanasyaupÃdhiko vyabhicÃro nÃsÃvaprÃmÃïyakÃraïamiti / kuta etadityata Ãha- ato hÅti // %% *9,96* NYùYASUDHù: evaÓabdo 'trÃdhyÃhÃrya÷ / sopÃdhika(sya)vyabhicÃrasyÃprÃmÃïyakÃraïatvÃbhÃvÃdeva hyÃgÃmibhojanÃdÅnÃmi«yasÃdhanatÃnumÃnam yadi sopÃdhiko 'pi vyabhicÃro 'prÃmÃïyahetu÷ / syÃttadà vimataæ bhojanami«yasÃdhanaæ bhojanatvÃt hyastanabhojanavadityanumÃnamamÃnaæ prasajyeteti / aprÃmÃïyameva tadastvityata Ãha- vyavah­tÃviti // kÃraïamiti Óe«a÷ / yadi vyabhicÃreïedamamÃnaæ syÃttadà prameyatvamiva vyavahart­bhiramÃnatayà niÓcÅyetÃpi / tathà ca tato bhojane prek«ÃvatÃæ prav­ttirna syÃt / nanu vyabhicÃrisÃdhanaæ sandehamÃvahati / sandeho 'pi bhavati prav­ttiheturiti / satyam / sandeha÷ sÃÓaÇkÃæ prav­ttimupajanayati na niraÇkuÓÃm / iyaæ tu niraÇkuÓà sarvÃnubhavasiddheti / tadidamuktam- nityamiti // pÆrveïaiva sambandha÷ / *9,97* bhavatÅdamanumÃnaæ pramÃïaæ kintu vyabhicÃrÃbhÃvÃdevetyata Ãha- vyabhicÃro hÅti // %<... vyabhicÃro hi tatra ca // MAnuv_3,2.22 //>% NYùYASUDHù: tatra bhojanatvÃdau sÃdhane sÃdhye«yasÃdhanatvavyabhicÃra÷ sphuÂa eva / kvacidani«yasÃdhanatvasyÃpyupalambhÃt / kintvapathyatvÃdyupÃdhinibandhana eva / naca pathyatvÃdiviÓi«yameva bhojanatvÃdikaæ sÃdhanamiti vÃcyam / tasya prav­ttyuttarakÃle, phalÃnumeyasya prÃgasiddhe÷ / na khalu phalamÆlÃdÅnÃæ vi«apatrikÃdyanupahatatvamasmadÃdibhiravadhÃrayituæ Óakyate / tasmÃnnirupÃdhika eva vyabhicÃro 'sÃdhanatvaheturiti / tadevaæ pramÃïabÃdhasya dÆ«aïatve prakÃrasambhavÃnnÃsadÃÓrayatvasyÃdÆ«aïatve tatpratibandÅ yukteti / *9,98f.* evamasadÃÓrayatvasya hetudÆ«aïatvaæ nirÃk­tya vyadhikaraïatvasyÃpi tannirÃkurvÃïo yadi vyadhikaraïo 'pi hetu÷ syÃttadÃ'tmÃ('ni)nitya÷ kÃkasya kÃr«yÃdityayamapi hetu÷ syÃdityatiprasaÇgÃdvà vyadhikaraïatvasya hetudÆ«aïatvamaÇgÅkatarvyam vyÃptyabhÃvÃdvà pak«adharmatÃbhÃvÃdveti vikalpaæ manasi nidhÃyÃdyaæ nirÃca«Âe- vyÃptatva iti // *9,99* %% NYùYASUDHù: sÃdhanasya sÃdhyena vyÃptatve sati tena vibhinnÃÓrayatvaæ kathameva hi dÆ«aïam / na katha¤cit / idamuktaæ bhavati / kÃkasya kÃr«ïyaæ vyÃptyabhÃvÃdeva hi nityatvÃsÃdhakaæ na punarvyadhikaraïatvam / ato nÃtiprasaÇga÷ / kuta etat / vyÃptyÃdyaÇgasÃkalye vyadhikaraïatvamÃtreïÃsÃdhakatvasya kvÃpyanupalambhÃt / ghaÂasya k­takatvÃt Óabdo 'nityata ityÃdau d­«Âamiti cet / ghaÂasyetyetaddhetuviÓe«aïaæ na và / Ãdye vaiyarthyam / dvitÅye kathamasÃdhakatvam / (atha) anityatvavyÃptamapi k­takatvaæ ghaÂav­tti na Óabde 'nityatvaæ sÃdhayatÅti cenna / vyÃptyabhÃvÃt / tathÃca vak«yÃma÷ / *9,102* na kevalaæ vyÃptyÃdyaÇgasÃkalye vyadhikaraïatvamÃtreïa du«Âatvaæ na d­«Âam / kintu d­«Âaæ ca vyadhikaraïasyÃpi vyÃptyÃdisampattimata÷ sÃdhakatvamityÃha- rohiïÅti // %% NYùYASUDHù: nadÅpÆradarÓanenottaradeÓe v­«ÂayanumÃnaæ, pratyagraÓarÃvacakrabhramadarÓanena kulÃlÃsattyanumÃnaæ cÃÓaÇkaya kenaciduktaæ nottaradeÓo 'tra pak«a÷ kinnÃma nadÅ / taddharmeïaiva pÆreïa, taddharmasya v­«ÂimaduttaradeÓasambandhasya sÃdhyatvam / evaæ ÓarÃvacakradharmÃbhyÃæ pratyagratvabhramÃbhyÃæ taddharmasyaiva kulÃlÃsatteranumÃnamiti / ata idamudÃharaïÃntaramuditam / nahi ta(theho)treveha rohiïyÃ÷ k­ttikÃyà và dvau dharmau sampÃdayituæ Óakyau / *9,102f.* nanvihÃpi kÃlaæ pak«Åk­tya prayoktavyam / vimata÷ kÃlo rohiïyudayÃsattimÃnk­ttikodayavatkÃlatvÃdatÅtakÃlavaditi / (maivam) evaæ sati deÓaæ kÃlaæ vÃ'dÃya sÃmÃnÃdhikaraïyasya sarvatra sattvÃdvayadhikaraïÃsiddha eva na syÃditi vyarthaæ tatparisaÇkhayÃnam / evamaprayoge vyadhikaraïatvaæ sÃvakÃÓamiti cenna / tathà satyasiddheruktido«atvÃbhÃvaprasaÇgÃt / nacoktido«atvamapi / vyadhikaraïatayokterapi sÃdhyasiddhayaÇgatvÃnubhavÃt / evameva hi laukikÃnÃmuktaya÷ / parÅk«akà api hi"tatprÃmÃïyamapÃtaprÃmÃïyÃt' ityÃdi prayujyate / tadidamuktam iti vyadhikaraïatayà ukte 'pyetadvÃkyaæ, sÃdhanaæ sÃdhyasidhyaÇgaæ no kiæ bhavatyeveti / *9,105* ki¤ca kÃlÃdikamÃdÃya prayogavipariïÃma÷ kÃrya ityatra (kiæ) naiyÃyikÃdisamayo niyÃmaka÷, kiævÃ(tra)pramÃïamasti / Ãdyaæ dÆ«ayati- na hÅti // %<... na hyÃj¤aivÃtra sÃdhakà // MAnuv_3,2.23 //>% *9,105f.* NYùYASUDHù: atra upapatti(siddhe 'rthe) sÃdhye 'rthe / Ãj¤aiva samayamÃtram / tathà sati sarvaæ vÃÇmÃtreïaivopade«yavyam / na puna÷ kvÃpi pramÃïaæ vÃcyam / viparÅtÃj¤ayà satpratipak«atà ca syÃditi hi ÓabdÃrtha÷ / Ãj¤Ã khalu pramÃïÃtparavi«aye dharmÃdau bhavati / sà cÃvagatÃptabhÃvÃnÃm / nÃpi dvitÅya÷ / tadanupalambhÃt / *9,106f.* syÃdetat / vyÃptistÃvadanumÃnÃÇgam / sambandhaviÓe«aÓca vyÃpti÷ / naca vyÃÓrayayo÷ sambandho yujyate / ato vyÃÓrayatvasya do«atvÃtsambha(tavi)te vi«aye vipariïÃma iti / maivam / avinÃbhÃvamÃtrasya vyÃptitvÃt / avinÃbhÃvaÓca kvacidekÃÓrayatÃmantarbhÃvya bhavati / yathà k­takatvasyÃnityatvena / ata evÃnyagatena tena nÃnyatrÃnityatÃsiddhi÷ / kvacidvibhinnÃÓrayayoreva / yathà dhÆmasyÃgninà / dhÆmÃgnÅ khalu na samavÃyav­ttyà samÃnÃÓrayau / nÃpi saæyogav­ttyà / ÆrdhvÃdhodeÓasaæyogitvÃt / (dhÆmasyÃdhodeÓasaæyogasya siddhatvÃt) / tathÃpyekaparvatasaæyogità dvayorastÅti cenna / tathà satyagnyarthino niyamena pradeÓaviÓe«e prav­ttyanupapatte÷ / dhÆma eva dhÆmatvena mÆle 'gnimÃnsÃdhyata iti cet / kime«Ã laukikÅ pratÅti÷ / Ãhosvitsamayasiddhaye vipariïÃma÷ kriyate / na prathama÷ / laukikà hyÆrdhvadeÓaæ dhÆmavantamavalokyÃdhodeÓaæ vahnimantamavagacchanti / na dvitÅya÷ / nirmÆlatvÃt / api ca dehÃdÅnÃæ tÃvatpareïa k«aïikatà svÅkriya(''sthÅya)te / tatra patanakamarïà gurutvÃnumÃnaæ durghaÂaæ syÃt / nahi tayo÷ kÃlata÷ sÃmÃnÃdhikaraïyam / kÃryakÃraïabhÃvÃt / nÃpi deÓata÷ / vibhinnadravyÃÓrayatvÃt / ata÷ kasyacidvibhinnÃÓrayeïaivÃvinÃbhÃva÷ / *9,109* nanu vyadhikaraïasya pak«adharmatà nÃstÅti cenmà bhÆt / tanniyamasya nirnibandhanatvÃt / tathà sati sÃdhya(sya)niyatadeÓatà kathaæ siddhayediti cedvayÃptisvabhÃvÃditi brÆma÷ / yathà hi / yatk­takaæ tadanityamiti sÃmÃnÃdhikaraïyamantarbhÃvya vyÃpte÷ k­takatvaæ svÃÓraya evÃnityatvaæ gamayati / tathà k­ttikodayo vyadhikaraïayaiva rohiïyudayÃsattyà vyÃpta iti tau tathaiva gamayati / yathà ca sÃmÃnÃdhikaraïye 'pyasti pradeÓÃdiniyamastathà vaiyadhikaraïye 'pÅti ko do«a÷ / tasmÃdyatredaæ tatredamitivadyadedaæ tadedamitivat yadevaæ tadevamitivacca yadÅdaæ tarhÅdamiti vyÃptisambhavÃt / vyÃptyanurodhenaiva hetusiddherÃvaÓyakatayà pak«adharmatÃnÃvaÓyakatvÃdyuktaæ vyadhikaraïasyÃpi hetutvamiti / *9,110* tathà sÃdhyaviÓe«aïasyÃprasiddhÃvapi / tathÃhi / sÃdhyaviÓe«aïaÓaprasiddhe÷ kuto dÆ«aïatvÃt / kiæ viÓvaæ sadasadvilak«aïaæ bÃdhyatvÃdityÃderapi prÃmÃïyaprasaÇgÃt / uta sÃdhyaviÓe«aïÃprasiddhau tatsandehÃnupapattau pak«atvÃnupapatterheto÷ pak«adharmatvÃnupapattiprasakte÷ / athavà sÃdhyaviÓe«aïÃprasiddhau tena sÃdhanasya vyÃptipratÅtyanupapattiprasaÇgÃt / yadvà pratij¤ÃvÃkyasyÃpratÅtapadÃrthakatvenÃbodhakatvÃpatte÷ / Ãdyaæ dÆ«ayati- anyaditi // %% *9,110f.* NYùYASUDHù: sanna bhavatÅtyukte 'sattvamuktaæ bhavet (syÃtsa)sattvapratik«eparÆpatvÃdasattvasya / punarasanna bhavatÅtyukte svavacanavyÃhati÷ / evamasanna bhavatÅtyuktyà dvau na¤au prak­tamarthaæ sÃtiÓayaæ gamayata iti sattvaæ labhyate / puna÷ sanna bhavatÅtyukte svavyÃhatireva / tadevaæ viÓvaæ sadasato÷ sakÃÓÃdanyat sadasacca na bhavatÅtye«Ã pratij¤Ã svavyÃhatereva amÃ('pramÃ) sÃdhanÃÇgaæ na bhavati / natu viÓe«aïasya sadasadvailak«aïyalak«aïasyÃprasiddhatvena / kuta÷ / svavyÃhatirhi me mÃtà vandhyetyÃdau dÆ«aïatvena sampratipannà / svavacanasvanyÃyasvakriyÃsvasiddhÃntapramÃïÃntarÃpratihatÃyà evokte÷ sÃdhanadÆ«aïÃÇgatvÃt / nahi svavi«avimÆrchità bhujaÇgÅ paraæ daÓati / naca do«ÃntarÃsaÇkÅrïaæ sÃdhyaviÓe«aïÃsiddherudÃharaïaæ paÓyÃmo yena do«atvaæ pratÅma÷ / kasyacidasÃdhÃraïadharmeïa ÓaÓavi«ÃïÃdimattvasÃdhanamapi pramÃïaæ kinna syÃditi cenna / tatrÃpi d­ÓyÃnupalambhabÃdhasya vidyamÃnatvÃt / atÅndriyasaæsagarsÃdhane na ko 'pi do«a iti cenna / ÅÓvarÃdisaæsargeïa siddhasÃdhanatvÃt / evamanyatrÃpi sampratipannÃprÃmÃïye do«Ãntaramanve«aïÅyam / tadidamuktaæ caÓabdena / ata eva vyÃhaterityupalak«aïam / *9,114* dvitÅyaæ parÃca«Âe- asiddheti // %% NYùYASUDHù: sÃdhyÃprasiddhayà yatra pak«adharmatvÃsiddhirucyate(hetau) tatra vyÃptyÃdÅtarÃÇgasÃkalyamasti na và / na cettata evÃnumÃnaæ du«yaæ kiæ sÃdhyaviÓe«aïÃprasiddhayà / yadi vyÃptyÃdikaæ vidyate tadÃsiddhasÃdhane ko do«a÷ / na ko 'pi / ayamabhisandhi÷ / hetorhi pak«adharmatvÃsiddhistadà syÃt / yadi dharmÅ và hetostaddharmatvaæ và na syÃt / sandehÃbhÃvena pak«adharmatvÃsiddhistadà syÃt / yadi dharmÅ và hetostaddharmatvaæ và na syÃt / sandehÃbhÃvena pak«atvÃnupapattyà pak«adharma(tva)tÃbhÃve tu svÃrthÃnumÃnaviÓe«avilopa÷ syÃt / yadà hi yo dhÆmavÃnasÃvagnimÃniti g­hÅtavyÃptiko giriÓekhare dhÆmaæ paÓyanvyÃptiæ smarati / tadotpadyata evÃsyÃnumiti÷ / naca tasyÃgnisandeho 'sti / yadà cÃptavacanÃdviniÓcitaparvatÃgnisambandha÷ parvataæ pratyÃsÅdandhÆmamavalokayati / tadÃpi tasya vinà sandehenÃgnyanumitirbhavatyeva / nahi sÃmagrÅ buddhimatÅ / yena yanmayà kartavyaæ tadanyena k­tamiti paryÃlocyodÃsÅta / nÃpi chinne chidÃyà iva paricchinne paricchedÃntarotpÃdo 'yukta÷(vaktuæ na Óakya÷) / nÃpi parÃrthÃnumÃne sandehaniyama÷ / viparyastasyÃpi prativÃditvopapatte÷ / ata eva siddhasÃdhako 'saÇgata eva nÃÓrayÃsiddha ityuktam / ki¤ca viditatattvo 'pi yadà paraparÅk«Ãrthaæ (dyarthe) tatra pramÃïaæ p­cchati / tadà prayuktamanumÃnamamÃnaæ syÃt / sandehÃbhÃvÃt / tasmÃtsandigdhasÃdhya÷ pak«a ityÃdyÃ÷ prÃcÃæ vÃca÷ sambhÃvanÃbhiprÃyÃ÷ / paramÃrthatastvanumitivi«aya eva pak«a÷ / ata÷ sandehÃbhÃve pak«atvÃnupapattyabhÃvÃnnÃprasiddhasÃdhane pak«adharmatvÃsiddhirÆpo do«a iti / *9,117* t­tÅyaæ nirÃkaroti- vyÃptiÓceti // %% NYùYASUDHù: tatra jÅvÃccharÅrajÃtaæ sÃtmakaæ prÃïÃdimattvÃt, bhÆritarebhyo bhidyate gandhavattvÃt, ÅÓvara÷ sarvaj¤a÷ savarkart­tvÃdityÃdau kevalavyatirekiïi sÃdhanasamÆhe / tai÷ aprasiddhairapi sÃtmakatvÃdibhi÷ sÃdhyai÷ / vyÃptiÓcÃsti / na kevalaæ pak«adharmatà / vyatirekeïa sÃdhyÃbhÃvasya sÃdhanÃbhÃvavyÃptatvena liÇgenÃvagamyate ca sà / *9,117f.* idamuktaæ bhavati / sÃdhyaviÓe«aïÃprasiddhayà vyÃptipratÅtyabhÃvaæ prasajjayato vyÃptyabhÃva÷ / tathÃhi / kevalavyatirekyanumÃnaæ pramÃïaæ na và / neti pak«e vak«yÃma÷ / Ãdye tasya vyÃptisadbhÃvo vyÃptyavagama(ÓcÃvaÓyamaÇgÅ)ÓcÃÇgÅkÃrya÷ / anyathÃnumÃnatvavyÃghÃtÃt / naca kevalavyatirekiïi sÃdhyaæ prasiddham / pak«e prasiddhau siddhasÃdhanatvÃt / anyatra prasiddhau kevalavyatirekiïi sÃdhyaæ prasiddham / pak«e prasiddhau siddhasÃdhanatvÃt / anyatra prasiddhau kevalavyatirekiïi sÃdhyaæ prasiddham / pak«e prasiddhau siddhasÃdhanatvÃt / anyatra prasiddhau tatra hetorv­ttau kevalavyatirekitvÃnupapatte÷ / av­ttÃvasÃdhÃraïyaprasaÇgÃt / ata÷ (pra)ÓithilamÆla÷ prasaÇga÷ vyatirekiïa÷ kva vyÃpti÷ kena cÃvagamyata iti cet / pak«a eva vyatirekeïÃvagamyata iti brÆma÷ / pak«ÃdipravibhÃgÃtprÃgavagatà tatraiva vipratipattyopadarÓayitumaÓakyà vyatirekeïopapÃdyata iti / tairiti bahuvacanenÃtiprasiddhatÃæ prasaÇgavyÃptibhaÇgasya sÆcayati / *9,120* na kevalaæ kevalavyatirekisÃdhanasya sÃdhyena vyÃptirvyatirekeïa tadavagamaÓcÃsmÃbhirevÃÇgÅkriyate / kintvaprasiddhaviÓe«aïatvadÆ«aïatvavÃdibhirapi kaiÓcidityÃha- taiÓceti // avagamyate abhyupagamyate / yathÃ'hu÷ / yadi sÃdhyenÃsya kvacidapyanvayo nÃsti tadà viruddha evÃyamityÃÓaÇkaya nopeyatvamanvayasya vyÃsedhÃmo 'pi tÆpÃ(yami)yatvamityÃdi / tathÃ, yathà ca vyatirekabalÃdanvayasiddhistathà vaiÓe«ikairapyupapÃdanÅyam / anyathà sÃdhyasÃdhanayoravyÃptau vyatirekiïo gamakatvabhaÇgÃdityÃdi / tathà cÃprasiddhaviÓe«aïasyÃpi kevalavyatirekiïo vyÃptyupapÃdanamaprasiddhaviÓe«aïatve vyÃptyapratÅtiprasa¤janaæ ca kathaæ na vyÃhatamiti bhÃva÷ / *9,123* yaduktaæ kevalavyatirekiïo vyÃptyavagamÃtparairabhyupagamÃcca nÃprasiddhaviÓe«aïatve 'pi vyÃptyavagamÃtparairabhyupagamÃcca nÃprasiddhaviÓe«aïatve 'pi vyÃptyanavagatiriti / tadayuktam / yata÷ kevalavyatirekiïyanyaiva gati÷ / ye hi sampratipannapramÃïabhÃvÃ÷ kevalavyatirekiïaste«u sÃmÃnyato 'nvayavyÃptirevÃbhidhÃtavyà / tathà hi / prÃïÃdimattvena jÅvaccharÅrasya sÃtmakatve sÃdhye yadyatkÃryavattattatkÃraïavadyathÃhaÇkuravatÅ bhÆmirbÅjagarbheti / (ya)tathà gandhavattvena bhuvo 'nyabhedasÃdhane yadyadasÃdhÃraïadharmavattattato bhidyate yathà abÃdÅti / evamÅÓvarasya sarvakart­tvena sÃrvaj¤asÃdhane yo yasya kartà sa tasya kÃraïaæ prayojanaæ ca jÃnÃti / yathà kulÃla iti / evaæ Óabda÷ p­thivyÃdya«ÂadravyÃtiriktadravyÃÓrita÷ p­thivyÃdiv­ttau bÃdhakopapannatve sati guïatvÃdityÃdau yo yadv­ttau bÃdhakopapannatve sati guïa÷ sa tato 'nyadravyav­ttiryathà gandha ityÃdirÆpeïa sÃmÃnyato vyÃptirabhidhÃtavyà / yadvà sÃmÃnyato viÓe«aïaprasiddhiæ vidhÃya kevalavyatirekÅ prayoktavya÷ / yathà j¤ÃnatÃratamyaæ kvacidviÓrÃntaæ tÃratamyatvÃdityanena sÃmÃnyata÷ sÃrvaj¤asiddhau tasyeÓvarasambandha÷ kevalavyatirekiïà sÃdhyate / tathecchÃdaya÷ kvacidÃÓrità guïatvÃdrÆpavat / yaÓcecchÃdÅnÃmÃÓraya÷ sa evÃtmeti sÃmÃnyenÃtmasiddhau tatsambandho jÅvaccharÅrasya kevalavyatirekiïà sÃdhyate / evamanyatrÃpi yathÃsambhavamÆhyam / kvacitpak«aikadeÓa eva viÓe«aïaprasiddhimÃÓritya kevalavyatirekÅ pravartate / yathà p­thivÅ itarebhyo bhidyate p­thivÅtvÃnna yadevaæ na tadevaæ yathà jalÃdÅtyatra ghaÂÃdÃveva viÓe«aïaprasiddhernÃprasiddhaviÓe«aïatà / nacaivaæ sapak«asambhavena kevalavyatirekitvabhaÇga÷ / ghaÂÃde÷ pak«aikadeÓatvÃt / nacÃæÓe siddhasÃdhanatà / ekaikatra prasiddhÃvapyÃparamÃïaro÷ à ca bhÆgolakÃdasiddheriti / abhÃvo và kevalavyatirekiïà sÃdhya÷ / bhÃve hi pratipÃdye vyatirekavyÃptau tadabhÃvasya pratiyogipratÅtisÃpek«atayà viÓe«aïaprasiddhayapek«Ã / abhÃve tu sÃdhye nÃyaæ do«a÷ / abhÃvÃbhÃvasya bhÃvatvena pratiyoginirapek«atvÃt / evamanye 'pyuktiviÓe«aprakÃrà dra«ÂavyÃ÷ / [JOSHI-13] *9,128* te«vanyatamasyÃpyabhÃve 'prasiddhaviÓe«aïatà dÆ«aïameva / ato na kevalavyatirekiprÃmÃïyamavalambyÃprasiddhaviÓe«aïatÃdÆ«aïatvaæ nirasanÅyamityata Ãha- aprasiddhasyeti // *9,129* %% NYùYASUDHù: sÃdhyasyeti karmaïi «a«ÂhÅ liÇgasyeti kartari / ayamiti buddhisthaparÃmarÓa÷ / bhavedetadyadyayaæ kevalavyatirekiïyuktiviÓe«a÷ kÃrya ityatra niyÃmakaæ syÃt / na caitadasti / tathÃhi / kimanenoktiviÓe«eïa kevalavyatirekisÃdhyamanvayitÃæ nÅyata uta neti vaktavyam / nÃdya÷ / ukterarthatathÃtvaparivartakatvÃsambhavÃt / nahi sahasreïÃpyuktÅnÃæ naro vÃnarÅkartuæ Óakyate / Óakyatve và kevalavyatirekiprÃmÃïyaæ tyaktaæ syÃt / dvitÅyasyedamuktam / yadà liÇgasyÃprasiddhasya sÃdhyasya sÃdhakatvami«yate / yadyuktiviÓe«aïÃpi liÇgaæ kevalavyatirekisÃdhyasÃdhakameva nÃnvayitÃmÃpadyata itÅ«yata iti yÃvat / tadÃyamuktau viÓe«a÷ kena mÃnena kartavyatayà j¤Ãyate na kenÃpi / ato 'prasiddhaviÓe«aïa eva kevalavyatirekÅ sÃdhakaÓceti nÃprasiddhaviÓe«aïatvasya do«atvamiti / astyevoktiviÓe«asya kartavyatÃyÃæ niyÃmakam / tathÃhi / yadyapyuktiviÓe«o na vyatirekiïamanvayinaæ karoti / tathÃpi liÇgasya sÃdhyena vyÃptistÃvadaÓyambhÃvinÅ / naca sà kevalavyatirekiïi sÃk«ÃduparÓayituæ Óakyà / anvayagrahaïasthalasya vipratipattyà pratiruddhatvÃt / ata÷ sÃdhyavyatirekasya sÃdhanavyatirekeïa vipak«e vyÃptiæ pradarÓyopapÃdanÅyà / *9,130* yadi và vyatirekavyÃptireva sÃdhyasiddheraÇgam / tathÃpi tadgraho 'vaÓyambhÃvÅ / vyatirekaÓca pratiyogipratÅtyadhÅnapratÅtika eva / pratiyoginau ca liÇgasÃdhyadharmau / tatra liÇgaæ pak«e pratÅtameva / sÃdhyadharmaÓca na pak«e pratÅto nÃpyanyatra / tatkathaæ vyatirekayorapi vyÃptirg­hyatÃm / etaistÆktiviÓe«ai÷ katha¤citpratiyogina÷ sÃdhyadharmasya buddhisthatÃyÃæ sukaro vyÃptigraha÷ syÃt / *9,131* pratij¤ÃvÃkyaæ caivamaviditapadÃrthakaæ na prasajyata ityata Ãha- sÃdhanamiti // %% NYùYASUDHù: paramÃïukÃrakatÃæ kÃryÃïÃmabhyupagacchatà vaiÓe«ikÃdinà paramÃïusadbhÃva÷ sÃdhyate / tathà pradhÃnopÃdÃnatÃæ vadatà sÃÇkhayena pradhÃnasadbhÃva÷ / evamanyadapi samavÃyÃdikaæ tadaÇgÅkÃribhi÷ samarthyate / tatra p­cchÃma÷ / ya÷ paramÃïvÃdikamabhyupaiti taæ prati tatsadbhÃva÷ sÃdhyate, uta na santi paramÃïava iti tadabhÃvamabhyupagacchantaæ prati / nÃdya÷ / siddhasya sÃdhanÃyogÃt / dvitÅye tvabuddhayÃrƬhasya paramÃïvÃde÷ sÃdhanÃya kathaæ vÃdina÷ prayatna÷ kathaæ ca tadabhÃvaæ paro manyeta / pratiyogino 'viditatvÃt / atha manyase kaïÃdÃdyupadeÓena, sÃmÃnyato d­«ÂasvÃrthÃnumÃnena và svayamavagataæ paramÃïvÃdikaæ vÃdinà Óakyata eva sÃdhayitum / vÃdivÃkyena ca pratiyogina÷ paramÃïvÃderavagame tadabhÃvÃ(numa)bhimati÷ prativÃdino yuktaiva / nahi pramÃïenaiva pratiyogÅ j¤Ãtavya iti niyamo 'sti ÓaÓavi«ÃïÃdyabhÃvapratÅtyÃnupapattiprasaÇgÃditi / yadyevamatyantÃprasiddhasyÃpi paramÃïvÃderanubhavamÃrgamanatikramya sÃdhanami«yate / tadaitadvayatirekisÃdhyasÃdhanamapyanubhavÃnusÃreïaiva kuto nÃÇgÅkÃryam / tathÃhi / pratyak«eïopadeÓena vÃsÃdhÃra(ïadha)ïau dharmÃvekatropalabdhavatastato 'nyatra savartrÃpi tadabhÃvopalambhasambhave vyatirekavyÃptigrahastÃvadvÃdina÷ sukara eva / prativÃdino 'pi vÃdivÃkyÃvagatapratiyoginastadabhÃvÃvagamasambhavÃt / vyatirekavyÃptigraha÷ sambhavatyeva / tathÃca prÃguktarÅtyÃnvayasamarthanena aprasiddhasÃdhyasÃdhane sambhavati kimetÃbhi÷ kli«yakalpanÃbhi÷ / evaæca na pratij¤ÃvÃkyasyÃviditapadÃrthakatvaprasaÇga÷ / vÃdinà tadarthasya vyutpÃditatvÃ(dyatvÃ)diti / *9,133* upasaæharati- yatreti // %% NYùYASUDHù: vi«aye kevalavyatirekiïi / evaæ sÃmÃnyÃnva(vamanva)yÃbhidhÃnÃdinà sÃdhanaæ kÃryamiti niyÃmakaæ (mÃnaæ vÃ) nÃsti / vyÃptipratÅtyÃderanyathÃsiddhatvÃt / ­junÃnubhavÃnusÃriïà mÃrgeïa siddhayato 'rthasya vakreïÃnÃnubhÃvikena sÃdhanÃyogÃt / viparyaye tathà sÃdhanÃkaraïe, atiprasaÇgaÓca nÃsti / svavyÃhatyÃdinaivÃparasyÃbhÃsatvÃt / atra kli«yakalpanayaiva sÃdhyasÃdhanaæ kÃryamityatidu«yaæ vÃkyamiti / anena viÓi«yavyatirekamÃÓritya yà mahÃvidyÃdivakrarÅti÷ sÃpyapÃstà veditavyà / bhavedetadyadi kevalavyatirekyanumÃnaæ bhavet / nacaivam / pak«adharmatvaæ sapak«e sattvaæ vipak«ÃdvayÃv­ttirabÃdhitavi«ayatvamasatpratipak«atvaæ ceti pa¤carÆpopapannaæ khalvanumÃnaæ bhavati / naca kevalavyatirekiïastadasti / sapak«ÃbhÃvena sapak«e sattvÃbhÃvÃt / nacaivaæ kevalÃnvayino 'pi vipak«ÃbhÃvena vipak«ÃdvayÃv­tterabhÃvÃdananumÃnatvaprasaÇga iti vÃcyam / anvayavyatirekavata evÃnumÃnatvenÃni«yÃbhÃvÃditi / *9,136* dvitÅyamÃÓaÇkayÃha- pariÓe«a iti // %% NYùYASUDHù: prasaktaprati«edhe pariÓi«yamÃïe buddhi÷ pariÓe«a÷ / dvayo÷ parasparÃpek«ayotpattirj¤aptirvà mitha÷siddhi÷ / bahÆnÃæ cakravaditaretarÃpek«ayotpattyÃdikaæ cakrakam / svÃpek«aæ svotpattyÃdi svÃÓraya÷ / ÃdipadenÃnavasthà / sà cÃnavasthitÃsiddhotpÃdakÃdiparamparÃpek«Ã / asiddhasÃdhakatvena hetunà / pa¤cÃvayavatÃæ pa¤carÆpopapannatÃm / aÇgÅkÃryÃ÷ anumÃnatvena samastairvÃdibhi÷ / na khalu ko 'pi vÃdÅ pariÓe«ÃdÅnanÃd­tya parÅk«ÃyÃæ prav­tto 'sti / *9,136f.* etaduktaæ bhavati / pariÓe«ÃdÅni tÃvadanumÃnÃni, vyÃpyaj¤ÃnÃdvayÃpakaj¤Ãnamiti tallak«aïÃkrÃntatvÃt / pramÃïaprapa¤carucibhirapyanumÃnÃdbahirbhÃvena tatprÃmÃïyasyÃnabhyupagatatvÃcca / tÃni cÃsiddhasyaiva sÃdhyasya sÃdhakÃni / Óabdasya hi p­thivyÃdya«Âasaæsarge prati«iddhe pariÓe«ÃttadatiriktadravyÃÓritatvaæ siddhayati / naca prÃgÃkÃÓasiddhe÷ p­thivyÃdyatiriktaæ dravyaæ siddham / yena tadÃÓritatva kvacitprasiddhaæ syÃt / yat yasya kÃryaæ pramitaæ pareïÃÇgÅk­taæ và tasya tatkÃryatÃmaÇgÅkurvÃïaæ prati mitha÷siddhirucyate / naca sà kvacitprasiddhà / dvayorapi parasparÃpek«ayà pÆrvabhÃvitvaæ (se tve) seti pak«e 'pi tathà / etena cakrakaæ vyÃkhyÃtam / asyaiva ghaÂasyaitatkÃryatvamyupa(mupa)gacchantaæ prati svÃÓrayatvamabhidhÅyate / (tacca) svasyaiva svÃpek«ayà pÆrvabhÃvitvaæ paÓcÃdbhÃvitvaæ cÃprasiddhameva / asiddhasyaiva kÃraïatÃæ bruvÃïaæ pratyanavasthocyate / naca kvacitkÃrye 'navasthitÃsiddhakÃraïaparamparà siddhà / sÃmÃnyata÷ prasiddhistu kevalavyatirekiïyapi samÃnà / asiddhasÃdhakatvena cai«Ãæ pa¤carÆpopapannatà nÃsti / tathà cÃnumÃnÃnÃmapye«Ãæ pa¤carÆpopapannatvÃbhÃvÃt / vyatireki nÃnumÃnaæ pa¤carÆ(popannatÃ)patÃvaidhuryÃdityanaikÃntikamiti / *9,140* dÆ«aïÃntaramÃha- tanniyama iti // %<... tanniyama÷ kiænibandhana÷ // MAnuv_3,2.28f //>% *9,140f.* NYùYASUDHù: anumÃne pa¤carÆpopapannatÃniyamasya nirnibandhanatvÃdatÃd­ÓasyÃpyanumÃnatve bÃdhakÃbhÃvÃccÃprayojako 'yaæ hetvÃbhÃsa÷ / nanvepÃæ rÆpÃïÃæ vyÃptipak«adharmataupÃyikatvÃdasiddhayÃdihetvÃbhÃsapa¤caka(sya)vyudÃsÃrthatvÃcca kathaæ nirnibandhana(tva)tà / kathaæ ca vipak«e bÃdhakÃbhÃva÷ / uktaprayojanÃsiddhereva bÃdhakatvÃt / sapak«e sattvaæ vinÃpyanumÃnatve bhÆrnityà gandhavattvÃdityÃderasÃdhÃraïasyÃpyanumÃnatvaæ syÃditi cenna / sapak«asadbhÃvÃsadbhÃvÃbhyÃæ bhedasiddheriti / *9,143* evamÃÓrayÃsiddhayÃderadÆ«aïatvamupapÃdya yaduktaæ"parihare 'pi siddhatvaæ dÆ«aïam' iti tadayuktam / vÃde nigrahasthÃnÃbhÃvasyoktatvÃdityÃÓaÇkÃæ pariharati- siddheti // %% NYùYASUDHù: yathà siddhapraÓnÃdau na vÃdakathÃvasitirbhavet kintu tattvanirïayavirodhitvÃdudbhÃvya tyÃjanÅyameva / evaæ siddhasÃdhanatÃyÃæ cetyartha÷ / "tadanyasya siddhataiva hi sÃdhikÃ' ityanena hetorvyÃptyasiddhi÷ svarÆpÃsiddhiÓca dÆ«aïamiti sÆcitam / tatra kecidÃcak«ate / dvividhaæ vyÃptyabhÃvÃdikam / vÃdiprativÃdinoranyataramatenobhayamatena ceti / anye tu manyante / anyatarÃvyÃptyÃdikaæ nÃma nÃstyeva / vastuvikalpÃsambhavÃditi / tatra kintattvamityÃkÃÇk«ÃyÃmÃha- vyabhicÃra iti // %% *9,144* NYùYASUDHù: atra vyabhicÃra ityavyÃptimÃtropalak«aïam / na kevalamubhayapak«e kintu vÃdiprativÃdinorekasya pak«e 'pi vyabhicÃro hetvasiddhiÓca hetordÆ«aïameva / yadyapi vastuto 'nyataravyabhicÃrÃdikaæ na sambhavati tathÃpi prÃgvastutattvÃvadhÃraïÃdÃbhimÃnikaæ sambhavatyeva / tathÃca hetusÃmarthyasandehe 'pyahetutvamÃvaÓyakameva / vyÃptyÃdinimittayà niÓcitasyaiva hetutvÃditi / tadanyasyetyanena d­«ÂÃntasyÃpi sÃdhyÃdimattvenÃsiddhirdÆ«aïamiti sÆcitam / *9,145* kecidÃcak«ate / d­«ÂÃntado«Ã nÃma na santi te«Ãæ yathÃyogaæ hetudo«e«vevÃntarbhÆtatvÃditi / tÃnpratyÃha- sÃdhyeti // %% NYùYASUDHù: dÆ«aïamiti vartate / sÃdhyavaikalyÃderhetvÃbhÃsÃntarbhÃve 'pi d­«ÂÃntÃÓrayatayà spa«ÂapratibhÃsatvÃt / pratibhÃsÃnusÃreïaivodbhÃvyatvÃdudbhÃvanÃrthatvÃcca vyutpÃdanasya d­«ÂÃntado«atvaæ yuktamiti bhÃva÷ / d­«ÂÃntado«ÃæÓca kecida«ÂÃvÃcak«ate / sÃdhyavaikalyaæ sÃdhanavaikalyamubhayavaikalyamÃÓrayahÅnatvamiti catvÃra÷ sÃdharmyad­«ÂÃntado«Ã÷ / sÃdhyÃvyÃv­tti÷ sÃdhanÃvyÃv­ttirubhayÃvyÃv­ttirÃÓrayahÅnatvamiti catvÃro vaidhamyard­«ÂÃntado«Ã iti / tannetyÃha- sÃdhyeti // siddhe satyÃrambho niyamÃrtha÷ / sÃdhyasÃdhanavaikalyameva d­«ÂÃntasya dÆ«aïaæ nÃparamityartha÷ / tathÃhi / ubhayavaikalyaæ tÃvatp­thaÇ na vÃcyam / ekaikavaikalyenaiva d­«ÂÃntasya du«Âatve samuditakalpanÃvaiyarthyÃt / anyathaikaikavaikalyasya dÆ«aïatvÃÇgÅkÃrabhaÇgÃt / sambhavamÃtreïa p­thagvacane 'naikÃntikakÃlatÅtatvaæ nÃma hetvÃbhÃsÃntaraæ vÃcyaæ syÃt / ÃÓrayahÅnatvaæ cÃÓrayasiddhisamÃnam / vaidharmyad­«ÂÃnto nÃma nÃstyeveti prÃgeva prapa¤citamiti / yadvà d­«ÂÃntasya sÃdhyasÃdhanavaikalyamapi vyabhicÃrÃsivadubhayÃnyatararÅtyà dvividhaæ pratipattavya na punarekavidhameva / abhimÃnato dvaividhyasyÃpi sambhavÃdityÃha- sÃdhyeti // ekapak«e 'pi dÆ«aïamityanuvartate / *9,147* hetorvyarthaviÓe«aïatvaæ vyarthaviÓe«yatvaæ ca na dÆ«aïam / vyÃptipak«adharmatayorapratihateriti kecit / tÃnpratyÃha- viÓe«aïa iti // viÓe«aïe datte sati yadvaiyarthyaæ viÓe«yasya viÓe«aïasya và tadapi hetordÆ«aïameva / vyÃptyupayogitayà hi hetau viÓe«aïamupadÅyate / vaiyarthye tu viÓi«yasya vyÃpyatvÃbhÃvÃdyuktaæ (tasya) hetudo«atvamiti / yadvà siddhapraÓnÃdikamiti vak«yamÃïatvÃdÃdhikyÃntargatametat / sarvathà hetudo«atvaæ si(ddhamiti)ddham / vyarthaviÓe«aïatvÃdikamapyubhayÃnyatararÅtyà dvividhaæ pratipattavyam / na punarekavidhamevetyÃha- viÓe«aïa iti // %<... viÓe«aïe / vaiyathyarm ... // MAnuv_3,2.30bc //>% NYùYASUDHù: ekapak«e 'pi dÆ«aïamiti vartate / *9,150* viÓe«aïÃsiddhirviÓe«yÃsiddhiÓca hetudo«o na bhavati / nahi viÓe«aïamÃtraæ viÓe«yamÃtraæ và heturyena tadasiddhirhetordÆ«aïaæ syÃdityeke / tÃnpratyÃha- ekasiddhau ceti // %<... ekÃsiddhau ca viÓi«ÂÃsiddhireva hi // MAnuv_3,2.30cd //>% NYùYASUDHù: viÓi«yo(hi)heturna viÓe«aïÃdimÃtram / viÓe«aïaviÓe«yayorekasyÃsiddhÃvapi viÓi«yasyÃsiddhireva prasiddhà / daï¬amÃtrÃbhÃve puru«amÃtrÃbhÃve và daï¬ino 'bhÃvadarÓanÃt / ato viÓe«aïÃsiddhayÃdÃvapi viÓi«yahetvasiddheravarjanÅyatvÃdyuktaæ tasya hetudo«atvam / taccobhayÃnyatararÅtyà dvividhamiti pÆrvavatsiddhameveti / ekÃbhÃve cetyÃdyanuktvaikÃsiddhau ceti vacanamasiddhiÓca dvividhà svarÆpatÃj¤ÃnataÓceti sÆcanÃrtham / tadevaæ vyarthaviÓe«aïÃsiddhayÃderhetudo«atvadyuktaæ paraparigaïitÃsiddhibhede«vÃÓrayÃsiddhayÃditrayasyaivÃdo«atvakathanamiti / *9,150f.* yaduktaæ praÓnado«ÃÓcatvÃra iti tatra vaiphalyasyÃsaÇgateÓca do«atvamayuktam / aÓakyodbhÃvanatvÃt / tathÃhi Óabdo 'nityo 'smadÃdibÃhyendriyagrÃhyatvÃditi prayukte para÷ p­cchati sÃmÃnyaæ nityamanityaæ veti / tatra vaiphalyodbhÃvane niranuyojyÃnuyogena paro nig­hïÅyÃt / sÃmÃnyanityatvamubhayasammataæ k­tvà tatrÃnaikÃntikatvodbhÃvanasya prayojanasya pareïÃbhisandhÃtumapyucitatvÃt / tatraiva prayoge para÷ p­cchati sÃmÃnyamanugatadaæ na veti / tatrÃsaÇgatyudbhÃvane niranuyogajyÃnuyoga÷ syÃt / anugatatvena nityatvaæ prasÃdhya tatrÃnaikÃntikatvaæ vak«yÃmÅtyevamupodghÃtalak«aïÃyÃ÷ saÇgaterapi pareïÃbhipretamucitatvÃt / nacÃÓakyodbhÃvanaæ dÆ«aïaæ nÃmetyata Ãha- aprayojanateti // %% NYùYASUDHù: tatra praÓnado«e«vaprayojanatà yadyapyu(ttaro)ttarapraÓne«vavadhÃrayitumaÓakyà / tathÃpi prathamapraÓne sambhÃvità dÆ«aïatvenodbhÃvayituæ Óakyata eva / nahi kathopakrame pradhÃnaprameyapraÓnamapahÃyaivaævidha÷ praÓna÷ sambhavatÅti / anenaiva nyÃyenÃsaÇgatirapi sarvathà saÇgatyanupalambha evodbhÃvyeti dra«Âavyam / *9,152* nanvevaæ sati «a¬eva nigrahasthÃnÃnÅti bhajyeta / svavyÃhatyasaÇgatyorvirodhÃsaÇgatyantarbhÃve 'pi siddhÃrthatÃvaiphalyayoratiriktatvÃdityata Ãha- siddheti // %% NYùYASUDHù: dÆ«aïÃntarbhÃvakathanaprasaÇgena prÃguktapramÃïatritvaniyamasiddhaye parai÷ p­thakpramÃïatvenÃÇgÅk­tÃnÃmarthÃpattyÃdÅnÃmuktÃntarbhÃvamÃha- arthÃpattÅti // %% NYùYASUDHù: anupapadyamÃnadarÓanÃdupapÃdake buddhirarthÃpatti÷ / yathà jÅvato g­hÃbhÃvadarÓanÃdbahirbhÃvabuddhi÷ / tatra jÅvato g­hÃbhÃvasyÃnupapadyamÃnatà nÃma kiæ sarvathÃsambhava÷ kiæ bahirbhÃvena vinÃnavasthÃnam / Ãdye dahanaÓaityamapyanumÃnÃbhÃsÃtpratÅtaæ kiæ kamapyarthaæ na bodhayet / tatpratÅtirbhrÃntiriti cet / sarvathÃsambhavato g­hÃbhÃvasyÃpi pratÅti÷ kathaæ na bhrÃnti÷ / dahanaÓaityasyopapÃdakaæ nÃstÅti cenna / sarvathÃpyasambhavato g­hÃbhÃvasyÃpi tadanupapatte÷ / dvitÅye vyÃptireva seti vyÃpyadarÓanÃdvayÃpakabuddhirarthÃpattiranumÃnameva / pramÃïadvayavirodho 'nupapattiriti cenna / prak­todÃharaïe tadabhÃvÃt / virodho hi tadà syÃdyadi jÅvatÅtyasya g­he 'stÅtyartha÷ syÃt / yadi và g­he nÃstÅtyasya na jÅvatÅtyartha÷ syÃt / naca tadasti / svasminnevÃnyathÃbhÃvÃdarÓanÃt / yo hi mÃtÃpit­bhyÃæ su(rak«Å)Óik«ito na jÃtu g­hÃnnirgacchati so 'nyÃnapi tathà manyamÃno jÅvanapramÃïasya g­he sattvamevÃrthaæ pratipÃdyata iti / evaæ tarhi sandihÃno 'vati«Âheta na tu bahirbhÃvaæ niÓcinuyÃt / anyathà prakaraïasamenÃpi ki¤cidavadhÃrayet / etenaitadapi nirastam / yadÃhu÷ / anumÃnatvapak«e kiæ bahirbhÃve jÅvanamÃtraæ liÇgamuta g­hÃbhÃvamÃtram athavà viÓi«yam / na prathamadvitÅyau / vyabhicÃrÃt / na t­tÅya÷ / viruddhayorviÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃnupapatte÷ / avirodhapratÅteÓca bahirbhÃvakalpanottarakÃlÅnatvenetaretarÃÓrayÃpatteriti / jÅvanagrahÃbhÃvayorvirodhasya abhÃvÃt / bhÃve vÃr'thÃpatterapyanupapatte÷ / ato 'vinÃbhÃvabalenÃrthapratÅtihetutvÃdarthÃpattiranumÃnameva / *9,153* etena kevalavyatirekÅ pariÓe«aÓcÃrthÃpattireva nÃnumÃnamityapi nirastam / *9,156* g­hyamÃïe vastuni smaryamÃïapratiyogikasÃd­ÓyadarÓanÃt smaryamÃïe g­hyamÃïapratiyogikasÃd­ÓyapratÅtirupamÃnam / yathà gÃmanubhÆya vanaæ gato gavaye gosÃd­Óyamupalabhya gavi gavayasÃd­Óyaæ pratyeti / yadyapi naitatsmaraïam / pratiyogino gavayasya prÃgananubhÆtatvena gogatasÃd­ÓyasyÃnanubhÆtatvÃt / nahi sÃmag«abhÃve yogyendriyasannikar«asadbhÃvamÃtreïÃnubhava÷ Óakyo 'ÇgÅkartum / pratiyogij¤ÃnasyÃnvayavyatirekÃbhyÃæ sÃd­ÓyapratÅtau hetutvamavadh­tameva / nirvikalpakapratÅtyabhyupagamastvaprÃmÃïika eva / tathÃpi yo yatsad­Óa÷ sa tatsad­Óa iti vyÃptibalena gamakatvÃdanumÃnameva / vyadhikaraïatvÃnneti cettasyÃdo«atÃyà nirÆpitatvÃt / ekÃdhikaraïatÃyÃ÷ ÓakyasampÃdanatvÃcca / tasmÃdvaisÃd­ÓyadarÓanavatsÃd­ÓyadarÓanamapi na p­thak pramÃïam / *9,159* anye tu saæj¤Ãsaæj¤isambandhapramitiphalamanadhigatasaÇgatisaæj¤ÃsmaraïasahÃyaæ tatsamabhivyÃh­tÃtideÓavÃkyÃrthapratyabhij¤ÃnamupamÃnam / atideÓavÃkyÃrthaÓca kvacitsÃdharmyaæ kvacidvaidharmyaæ kvaciddharmamÃtramiti trividho bhavati / yathÃvyutpannagavayapadÃrtho gosad­Óo gavaya ityatideÓavÃkyÃnubhÆtamarthaæ pratyak«e(ïa) gavaye pratyabhij¤Ãnam gavayapadaæ smaran gavayapadasya gavaye saÇgatimavagacchati / tadidaæ sÃdharmyopamÃnam / vaidharmyopamÃnaæ tu gavÃdivaddviÓapho na bhavatyaÓva iti vÃkyÃrthapratyabhij¤ÃnÃdaÓve 'ÓvapadasaÇgatigrahaïam / dharmamÃtropamÃnamapi dÅrghagrÅvatvÃdidharmavÃnpaÓuru««a iti vÃkyÃrthapratyabhij¤ÃnÃdu««apadavyutpattiriti manyante / tatra yadyapi saæj¤Ãsaæj¤isambandhapratipatti÷ prÃggavayÃdidarÓanÃdatideÓavÃkyena prayogÃdinà liÇgena và bhavituæ nÃrhati / sambandhino 'navagame sambandhasyÃvagantumaÓakyatvÃt / tathÃpi gavayÃdidarÓanottarakÃlaæ sÃdharmyÃdinà liÇgenaiva bhavi«yati / etasyÃæ daÓÃyÃmatideÓavÃkyaæ vyÃptigrÃhakatvenopayujyate / yathà hi p­thivÅtvÃbhisambandhÃtp­thivÅti vyavahartavyeti Órutavata÷ p­thivÅtvÃbhisambandhaæ kvaciddravye paÓyato 'numÃnenaiva saæj¤Ãsaæj¤isambandhapratipattirabhyupagatà / tathà prak­te 'pÅti kathamidaæ p­thak pramÃïaæ syÃditi / *9,161* ghaÂÃdipratyak«ayogyÃrthapratiyogikÃbhÃvapratÅtisÃdhanaæ pramÃïamabhÃva÷ / taccÃnupalabdhilak«aïaæ liÇgamevetyabhÃvo 'pi nÃnumÃnÃdbhidyate / ato yuktaæ trÅïyeva pramÃïÃnÅti / tatkimabhÃvo niyamenÃnumÃnÃntargata ityata Ãha- kvaciditi // %<... kvacit / pratyak«Ãntargato 'bhÃva÷ ... // MAnuv_3,2.32bc //>% NYùYASUDHù: kadÃciddhaÂÃdyabhÃvagrÃhakaæ pratyak«amapi bhavatÅtyartha÷ / kiæ tarhi pratyak«ayogyÃrthÃnÃæ sarve«ÃmapyabhÃva÷ pramÃïadvayavedya ityata Ãha- sukhÃderiti // %<... sukhÃderniyamena ca // MAnuv_3,2.32d //>% NYùYASUDHù: castvartha÷ / sukhÃderÃntarasya sÃk«ivedyasyÃbhÃvastu niyamena sÃk«ipratyak«eïaiva grÃhya ityartha÷ / yadvÃbhÃva iti pramÃïamevocyate / tasya sukhÃderiti paramparayà sambandha÷ / niyamena pratyak«Ãntargata iti sambandha÷ / anena bÃhyÃnÃæ pratyak«ayogyÃnÃæ ghaÂÃdÅnÃmabhÃva÷ pratyak«ÃnumÃnavedya ityuktam / tadayuktam / ekasyaiva j¤Ãnasya svatantrakÃraïadvayajanyatvÃnupapatte÷ / parasparaviruddhaparok«Ãparok«atvalak«aïÃkÃradvayaprÃpteÓcetyata uktam- kvaciditi // *9,162* tathÃpyanupapattireva, pratyak«agrÃhye 'rthe'numÃnÃnavakÃÓÃdityata Ãha- anyatreti // %% *9,162f.* NYùYASUDHù: sukhÃderanyatra ghaÂÃdau pratiyogini sati, yo 'bhÃvo 'bhÃvapramÃïaæ kha¬iti prÃpnoti, tatpratyak«am / yattu vilambena jÃyate tadanumÃnamiti / etaduktaæ bhavati / ghaÂÃdyabhÃvagrÃhakaæ yogyÃnupalabdhirÆpaæ pramÃïaæ p­thageveti mÅmÃæsakÃ÷ / anupalabdhiliÇgakamanumÃnameve taditi saugatÃ÷ / tadubhayamapyanupapannam / pratiyogismaraïavata÷ purovartini bhÆtale ghaÂÃdyabhÃvasya pratyak«eïaiva(cÃva)gamyamÃnatvÃt / indriyÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyino 'bhÃvapratyayasyÃpratyak«aphalatvÃnupapatte÷ / aparok«akÃratvasyÃnubhavasiddhatvÃt / bÃdhakÃbhÃvÃccÃnyatropak«ayakalpanÃnupapatte÷ / anyathà rÆpÃdij¤Ãne 'pi pramÃïÃntarakalpanÃprasaÇgÃt / liÇgadarÓanavyÃptismaraïÃdivilambena vinà kha¬iti jÃyamÃnasyÃnumÃnaphalatvÃnupapatte÷ / liÇgasya j¤Ãtasyaiva karaïatvÃdanupalabdherapyabhÃvatvenÃnupalabdhyantarÃpek«ÃyÃmanavasthÃprasaÇgÃcca / *9,164* nanu ca prÃtaÓcatvarÃdau pratiyogismaraïÃbhÃvena gajÃdyabhÃvaæmananubhÆya deÓÃntaraæ gato gajasm­timÃnprÃtaÓcatvare gajo nÃsÅditi pratipadyate / na tatra pratyak«asyÃvakÃÓa ityanupalabdhilak«aïaæ p­thak pramÃïaæ tatrÃÇgÅkÃryamiti / maivam / tatrÃbhÃvasyÃpratyak«atve 'pyanupalabdhiliÇgakÃnumÃnavedyatÃbhyupagamÃt / anupalabdheÓca smaraïÃbhÃvaliÇgÃnumeyatvÃt / ata eva tatra k«aïaæ dhyÃtvà nÃsÅccatvare gaja iti pratipadyate / smaraïÃbhÃvo 'pyanupalabdhyantarÃnumeya ityanavasthetyapi nÃsti / sÃk«igrÃhyÃïÃæ buddhisukhÃdÅnÃmavabhÃvasya niyamena sÃk«i(pratyak«a)vedyatvÃditi / *9,165* tathÃpyupakramopasaæhÃrÃvabhyÃsÃpÆvartÃphalÃrthavÃdÃ÷ pramÃïÃni santÅti kathaæ tattritvaniyama ityata Ãha- prÃrambhÃdyÃÓceti // %<... prÃrambhÃdyÃÓca yuktaya÷ // MAnuv_3,2.33b //>% NYùYASUDHù: yuktaya÷ anumÃnÃni / kuta ityata Ãha- Ãgameti // %<ÃgamÃrthÃvasityarthà niyatavyÃptayo 'khilÃ÷ // MAnuv_3,2.33cd //>% NYùYASUDHù: yato 'khilÃ÷ prÃrambhÃdyà niyatavyÃptayo, yo yatra prÃrabhyate sa tatra pratipÃdya ityÃdirÆpÃæ vyÃptimapek«amÃïà evÃgamÃrthÃvasityarthà bhavantyato yuktaya evetyartha÷ / etenÃgamÃntarbhÃvo 'pi nirasta÷ / upakramÃdyà Ãgamavi«ayà eva na cÃrthÃpattyupamÃbhÃvà iti yogavibhÃga÷ / *9,166* vÃkyÃdÅnÃmapi pramÃïÃnamanumÃnÃntarbhÃvamÃha- vÃkyamiti // %% NYùYASUDHù: yato vÃkyÃdayo 'pi tathÃvidhà vyÃptimapek«yaivÃgamÃrthÃvasityarthÃstatastathÃvidhà yuktaya evetyartha÷ / upakramÃdÅnÃmuttarottaraæ prÃbalyaæ vÃkyÃdÅnÃæ tu pÆrvapÆrvamiti j¤ÃpanÃya yogavibhÃga÷ yadyupakramÃdayo vÃkyÃdayaÓcÃnumÃne 'ntarbhavanti tarhi katham"upakramopasaæhÃrÃvabhyÃso 'pÆrvatà phalam / arthavÃdopapattÅ ca liÇgaæ tÃtparyanirïaye' ityupakramÃdÅnÃmanumÃnÃparaparyÃ(yÃyà upa)yopapatte÷ p­thaktvenokti÷ ta / tathÃ"ÓrutirliÇgaæ samÃkhyà ca vÃkyaæ prakaraïaæ tathÃ' iti vÃkyÃdÅnÃæ liÇgÃdityata Ãha- kurupÃï¬avavaditi // %% *9,167* NYùYASUDHù: yathà pÃï¬avÃnÃæ kuru(viÓe«a)tve 'pi sÃmÃnyaviÓe«Ãpek«ayÃ"santÃnabÅjaæ kurupÃï¬avÃnÃm' ityÃdau kurubhya÷ p­thagvacanaæ tathà te«ÃmupakramÃdÅnÃæ vÃkyÃdÅnÃæ cÃnumÃnatve 'pyupapatterliÇgÃcca p­thagvacanaæ yuktamityartha÷ / nanu tathÃpi ÓÃkunalipyak«arace«yÃsambavaitihyapariÓe«Ã÷ p­thak pramÃïÃni santÅti cet(na) / ÓÃkunalipyak«arace«yÃnÃmantarbhÃvasya na vilak«aïÃdhikaraïe sÆcitatvÃt / sambhavaitihyayoranumÃnÃgamÃntarbhÃvasya sarvavÃdisampratipannatvÃt / pariÓe«asya ca"pariÓe«o mitha÷ siddhi÷' ityanenaivÃnumÃnatvasya sthitatvÃt / *9,168* nanu tathÃpi jainÃstarkaæ p­thak pramÃïamÃhu÷ / satyam / mithassisiddhirÅtyÃdinà so 'pyanumÃnÃntargata iti sÆcitameva / atrÃha tarka÷ pramÃïameva na bhavati / kuto 'numÃnam / tathÃhi / ani«yaprasa¤janaæ tarka÷ / ani«yaæ ca dvividhaæ (dhÃ) prÃmÃïikaparityÃgo 'prÃmÃïikasvÅkÃraÓceti / sa pa¤cavidha÷ / ÃtmÃÓrayÃnyonyÃÓrayacakrakÃnavasthÃpramÃïabÃdhitÃrthaprasaÇgabhedÃt / tatra prasaÇgo nÃma vyÃpyÃÇgÅkÃre 'ni«yavyÃpakaprasa¤janam / *9,171* so 'yaæ tarka÷ pramÃïÃnÃmanugrÃhaka÷ / anugrahaÓca pramÃïavi«ayasambhÃvanÃdirÆpa÷ / tathÃhi / bhÆtale ghaÂa÷ kinna syÃditi viparÅtaÓaÇkayà kuïÂhitaÓaktikaæ pratyak«aæ na tÃvadghaÂÃbhÃvaæ niÓninuyÃdyÃvadyadyatra ghaÂo 'bhavi«yattadà bhÆtalamivÃdrak«yata tattulyadarÓanasÃmagrÅkatvÃditi tarkeïa viparÅtaÓaÇkà nÃpanÅyate / tarko hi durjana iva parÃbhila«itaæ vi(vyava)cchidya ghaÂÃbhÃvaæ sambhÃvayati / athedÃnÅæ pratyak«aæ sujana iva svaprameyaæ niÓcinoti / *9,172* evaæ kvacidvayabhicÃraÓaÇkayopÃdhiÓaÇkayà và dhÆmavÃnapi parvato 'gnimÃnmà bhÆditi pak«e vipak«aÓaÇkayÃnumÃne kuïÂhite yadi niragnika÷ syÃtparvatastadà nirdhÆmo 'pi syÃdityÃdirÆpastarka÷ pravartate / sa hyupÃdhikoÂau tadÃyattavyabhicÃrakoÂau vÃni«yamupajanayanviparÅtecchÃæ vicchinatti / tataÓca niÓcitÃvinÃbhÃvamanumÃnaæ ni«kammapevÃgnimattvaæ niÓcÃyayati / tathà svargakÃmo yajetetyatra liÇgà pratÅyamÃnÃyà bhÃvanÃyà bhÃvyapek«ÃyÃæ, kiæ bhÃvyo dhÃtvartho bhavatu, bhavatu và svarga, iti sandehe samÃnapadopÃttatvÃddhÃtvartha eva bhÃvya iti ÓaÇkayà kuïÂhitaÓakti÷ Óabdo jo«amevÃste / yadi dhÃtvartho bhÃvya÷ syÃttadà vidheri«yÃbhyupÃyatvaæ ÓÃstrasya ca tadbodhakatvaæ tatpraïetuÓcÃptatvaæ prek«ÃvatÃæ prav­ttiÓcetyetatsarvaæ na syÃditi tarkeïÃpanÅtÃyÃæ ÓaÇkÃyÃæ Óabda÷ svargameva bhÃvyatayÃvadhÃrayati / evaæ nÃnÃvidhastarkasÃdhyo 'nugraha÷ svayameva boddhavya÷ / *9,175* so 'yaæ pramÃrÆpaæ và pramÃïaæ syÃlliÇgadaÓarnavadapramÃrÆpaæ vendriyÃdivat / na tÃvadanya÷ / tar(ka)syÃhÃryarÆpatvÃt / na tatkaraïamapi pramÃïam / pramÃphalatvÃbhÃvÃt / na dvitÅya÷ / Ãropitavi«ayatvÃt / viparyayaprÃmÃïyopagatau tu tenÃsya niyÃmaka÷ sambandho nÃsti / asambaddhasya gamakatve cÃtiprasaÇga÷ / anumÃnatve cÃsyÃpÃdakaæ liÇgamÃpÃdyaæ sÃdhyamiti vaktavyam / naca tadyuktam / ÃpÃdakasyÃhÃryatvenÃnyatarÃsiddhatvÃt / ÃpÃdyasya cÃni«Âatvena bÃdhitatvÃt / na hyasiddhaæ liÇgaæ bhavati / nÃpi bÃdhitaæ sÃdhyam / sati cÃÓraye 'numÃnaæ bhavati / na(hi)ca bhÆtale ghaÂo 'sti ya÷ sÃdhyasÃdhanayorÃÓraya÷ syÃt / vyadhikaraïatà cÃpÃdyÃpÃdakayorbahulamupalabhyate / ÃpÃdyasya sÃdhyatve 'pasiddhÃntaÓca syÃt / dhÆmasadbhÃvasya svayamabhyupagantavyatvÃt / tasmÃdviparyayaparatantratvÃdapramÃïameva pramÃïÃnÃmanugrÃhakastarka iti kuto 'syÃnumÃne 'ntarbhÃva ityata Ãha- svanyÃyairiti // *9,176* %% NYùYASUDHù: nyÃyaÓabdena dhamirliÇgavyÃptid­«ÂÃntà ucyante / na kevalaæ parasya kintu svasyÃpi ye siddhà nyÃyÃste svanyÃyÃ÷ / sÃdhanamiti dÆ«aïasyÃpyupalak«aïam / parasyaiva siddhà nyÃyÃ÷ paranyÃyÃ÷ svasyaiva siddhà nyÃyÃ÷ svanyÃyÃ÷ / caÓabdena sÃdhanaæ ca prativÃdina÷ prati / *9,179* etaduktaæ bhavati / dvividhaæ hi kÃryaæ kathakasya, svapak«asÃdhanaæ parapak«adÆ«aïaæ ceti / tatra sÃdhanaæ svaparasammataireva nyÃyai÷ kÃryaæ nÃnyataramÃtrasiddhai÷ / yathà parvato 'gnimÃndhÆmavattvÃdyo yo dhÆmavÃnasÃvagnimÃnyathà mahÃnasa iti / kvacitpuna÷ sÃdhanaæ svamÃtrasiddhaireva nyÃyai÷ kriyate / tatra ca pareïÃnyatarÃsiddhayÃdÃvudÃh­te taæ prati tatsÃdhanaæ kriyate / yathà Óabdo 'nitya÷ kÃryatvÃt / kÃryaÓcÃsÃvavya¤jakaprayatnÃnantaropalabdherityÃdi / sarvathà sÃdhanamubhayasiddhanyÃyasÃdhyam / dÆ«aïaæ tu dvividham / idamitthaæ na bhavatÅti vÃni«yopadarÓanena và / tatrÃdyamubhayasiddhanyÃyaireva kÃryam / yathà Óabdo na dravyaæ ÓrotragrÃhyatvÃtsÃmÃnyavaditi / kvacitpuna÷ svamÃtrasiddhairnyÃyai÷ sÃdhanamiva dÆ«aïamapi k­tvà paraæ prati tatsÃdhanaæ kriyate / yathà tatraiva prayoge kÃlenÃnaikÃntyaudbhÃvane tasyÃtÅndriyatvasÃdhanamityÃdi / sarvathÃ'dyaæ dÆ«aïamubhayasiddhanyÃyasampÃdyameva / dvitÅyaæ tu parasiddhaireva nyÃyai÷ kÃryam / yathà yadi parvato niragnikastadà nirdhÆma÷ syÃditi / atra hyÃpÃdakasya parasiddhatvameva bhÃvyaæ na svasiddhatvam / tadatiriktÃÇgÃnÃæ tu svasiddha÷ satÅ asatÅ và na vivak«ità parasiddhirevopayujyate / tadeva ca tarka iti vyavahriyate / tena tatrÃÓrayÃsiddhayanyatarÃsiddhÅ bhÆ«aïe eva na dÆ«aïe / *9,181* vyadhikaraïatvaæ tu na kvÃpi dÆ«aïamityuktam / ÓakyasampÃdanaæ ca tarke 'pi sÃmÃnÃdhikaraïatvam / avaÓyaæ caitadevam / anyathà kevalÃnvayidharmasya kevalavyatirekiïyabhÃvÃt tasyÃnanumÃnatvÃpatte÷ / sÃmÃnyalak«aïasadbhÃvÃt, viÓe«alak«aïÃbhÃve 'pi na do«a iti cetsamaæ prak­te 'pi / vyÃptyapek«ayà gamakatvasya tarke 'pi vidyamÃnatvÃt / vidyamÃna evÃÓraye vidyamÃnasyaivetyapi sÃmÃnyalak«aïe niveÓyata iti cet / tarhi vipak«ÃbhÃvo và sapa(k«e sa)pak«asadbhÃvo 'pi và niveÓyatÃm / prayojanÃbhÃvÃnneti cenna / prak­te 'pi samatvÃt / tarkanirÃsa÷ prayojanamiti cettatrÃpi kevalavyatikinirÃsa÷ prayojanaæ bhavi«yati / nirnibandhano 'sÃviti cet samaæ prak­te 'pi / sÃdhane 'pyasiddhasyÃnumÃnatvaæ syÃditi cettarhi vipak«avata÷ sapak«e 'sato 'pi kevalÃnvayitvaæ syÃt / tadviÓe«alak«aïa eva nik«epyamiti cetsamÃnamatrÃpi / ata eva svanyÃyai÷ sÃdhanamityÃdinà vyavasthà darÓiteti / [JOSHI-14] *9,184* mabhÆdÃÓrayÃsiddhayanyatarÃsiddhayoratra dÆ«aïatvam / tathÃpi bÃdhÃpasiddhÃntasadbhÃvÃnna tarkasyÃnumÃnatvamiti cet na / tayorapyasiddhivatsÃdhanadÆ«aïaviÓe«ayoreva dÆ«aïatvena prasaÇgÃnumÃne tadabhÃvÃditi pÆrvavatparihÃra÷ siddha eva / tathÃpi, sÃdhane 'pyavÃntarabhedakalpanayà tarhi bÃdhÃderadÆ«aïatvaæ kalpyatÃmityatiprasaÇganirÃsÃya parihÃrÃntaramÃha- prasaÇgeti // %% NYùYASUDHù: prasaÇga÷ ÃpÃdanaæ, tadarthatayà tadvi«ayatayà prasa¤janÅyatayeti yÃvat / proktÃ÷ nirdhÆmatvÃdayo 'rthÃ÷ / na siddhÃntasya dÆ«akà ityupalak«aïam / na bÃdhità ityapi dra«Âavyam / *9,184f.* etaduktaæ bhavati / kimÃpÃdyatopetasya nirdhÆmatvÃderbÃdhyatvaæ tatproktau cÃpasiddhÃnta ucyate, uta kevalasya / nÃdya÷ / yata ÃpÃdanaæ nÃmÃÇgÅkatarvyatÃj¤Ãpanam / na puna÷ sadbhÃvapratipÃdanam / naca tatpramÃïÃdiviruddham / yadi vi«aæ bhak«ayi«yasi tarhi mari«yasÅti yathà / dvitÅye tu syÃdeva bÃdhÃdi / naca tadatrocyate / tathà sati (tarhi) syÃditi na syÃditi / *9,185* asiddhirapyevameva parihatarvyà / tathÃhi / kiæ yadyalaæk­tasya niragnikatvÃderasiddhatvamucyate / kiævà kevalasya / na prathama÷ / asiddhe÷ / yadi niragnika÷ syÃditya(sya hi ya)pi yadi niragnikatvenÃÇgÅkriyetetyartha÷ / nacÃyamasiddha÷ / tathÃsati tarkasyÃpyanutthÃnÃpatte÷ / ata eva bhagavÃnÃcÃryo"yadi vidyeta' ityetat"vidyata ityaÇgÅkÃro bhavedyadi' iti vyÃkhyÃtavÃn / na dvitÅya÷ / tasyÃtrÃnupÃdÃnÃt / tathÃtve(hi) yadÅti na syÃditi / *9,186* asminparihÃre sati pÆrvoktavyavasthÃÓrayaïe 'pi na kaÓcitatiprasaÇga÷ / *9,192* syÃdetat / dvividhamevÃnumÃnaæ sÃdhanaæ dÆ«aïaæ ca / tatra tarko na sÃdhanamiti tÃvadbhavatÃmapi sammatam / nÃpi dÆ«aïam / du«yipramÃjanakaæ hi dÆ«aïaæ nÃma / naca tarkasya tatsambhavati / parasiddhena hi nyÃyena parasya tatra du«yirj¤ÃpanÅyà / na cÃsau sÃdhu÷ / tathÃtve hi parasiddha ityeva na syÃt / asÃdhunà ca j¤ÃpyamÃnà du«yirÃbhÃsabhÆtaiveti kathaæ tarko 'numÃnamityata÷ chalajÃtyordu«ÂatvamÆlavyutpÃdanenaivaitatsamÃnayogak«emamityÃÓayavÃæstatsvarÆpaæ nirÆpayati- chalamiti // %% NYùYASUDHù: vyÃhatyantaraæ vyÃhatiprabheda÷ / i«yate prÃmÃïikai÷ / yadvà vyÃhativirodha÷ / anyadasaÇgataæ ceti vyÃhatyantaram / chalamasaÇgataæ jÃtivirodha ityartha÷ / *9,194* tatra jÃterlak«aïamÃha- jÃtiriti // %% NYùYASUDHù: j¤eyatyanenottaratvaviÓe«aïaæ na kÃryam / sÃdhane 'pi svavyÃhate÷ sambhavÃt / v­thà prabhedakalpanasyÃprÃmÃïikatvÃt / svavyÃhatiÓca svavacanavirodhasvakriyÃvirodhasvanyÃyavirodhabhedena trividheti / chalalak«aïamÃha- chalamiti // %<... chalamarthÃntarottaram // MAnuv_3,2.36f //>% NYùYASUDHù: paroktasyÃrthÃntaraæ parikalpya tasyÃrthÃntarasyottaramityartha÷ / *9,195* ayaæ bhÃva÷ / asti tÃvatsvavyÃhatilak«aïà jÃti÷, arthÃntarottaralak«aïaæ chalaæ ceti dvividhaæ nigrahasthÃnam / naca tadaÇgÅkÃre «a¬eva nigrahasthÃnÃnÅti niyamabhaÇga÷ / jÃtervirodhabhedatvÃcchalasyÃsaÇgatiprabhedatvÃddvayorapi và virodha evÃntarbhÃvayituæ ÓakyatvÃt / tatra jÃtiæ và chalaæ và prayu¤jÃno du«yametaditi kathaæ pratipÃdanÅya iti vÃcyam / jÃtau tÃvadyuktÃÇgahÅnatvÃdayuktÃÇgÃdhikatvÃdavi«ayav­ttitvÃ(dvÃ)ddu«yametaditi / chale ca madavivak«itadÆ«aïenÃsaÇgatatvÃdityevamiti cet / tatra jÃtivÃdÅ nedamayuktÃÇgamiti và nedamayuktamiti và nÃyamavi«aya iti và nedamayuktamiti và (prati)brÆyÃdeva / chalavÃdÅ ca kiæ tvadvivak«ayÃ, tvadvacanena pratÅto 'rtho mayà dÆ«aïÅya iti / tau kathaæ pratibodhanÅyau / *9,196f.* atha manyase / dvividhaæ du«ÂatvamÆlaæ sÃdhÃraïamasÃdhÃraïaæ ca (ceti) / tatrÃsÃdhÃraïaæ yuktÃÇgatyÃgÃdikam / sÃdhÃraïaæ tu svavyÃhati÷ / tatrÃsÃdhÃraïadÆ«aïopanyÃse 'pi punaÓÓaÇkamÃna÷ svavyÃhatyà bodhanÅya÷ / yadi vyÃptyÃdyaÇgamanape(k«yaiva)k«ya prasaÇgastadà jÃtivÃkyÃrtho 'pi tathà dÆ«ayituæ Óakyata ityÃdi / yadi (ca) vakturvivak«Ãmanapek«yaiva ÓabdapratÅtatvamÃtreïa dÆ«aïaæ tadà chalavÃkye 'pi tathà Óakyamiti / evaæ tarhi parasiddhenaiva nyÃyena paraÓchalajÃtyordu«yiæ bodhanÅya÷ / tata÷ paraæ tu na ÓaÇkayata eva / vyÃghÃtÃvadhitvÃdÃÓaÇkÃyà ityuktaæ bhavati / tathÃca paranyÃyastÃvadasÃdhu÷ / tena bodhyamÃnà du«yirÃbhÃsabhÆtaiveti chalÃdervÃstavamadu«Âatvaæ syÃt / na syÃt / na hyatra paranyÃya÷ pramÃïatvenopanyasyate kintvasÃdhurayaæ tvadÅyo nyÃyo yata÷ svÃtmÃnamapi vyÃhantÅtyabhiprÃya iti cettulyametatprak­te 'pi / na hyatrÃpi niragnikatvaæ pramÃïatayopanyasyate 'pi tu asÃdhurayaæ tvadÅyo niragnikatvÃÇgÅkÃro yata÷ pramÃïaviruddhaæ nirdhÆmatvamapyaÇgÅkÃrayatÅtyabhiprÃyaiti / jÃtyÃdau svaviru(ddhatÃpa)ddhÃpattistarke tu pramÃïaviruddhÃpattiriti vailak«aïyamÃtram / asti ca svaviruddhÃpattirantatastarke 'pi / yathoktam / "vyÃghÃtÃvadhirÃÓaÇkà tarka÷ ÓaÇkÃvadhirmata÷' iti / tadevaæ tarkasya dÆ«aïÃnumÃne 'ntarbhÃvÃdyuktamuktamiti / *9,198* tadanena prabandhenoktÃrthasya prak­topayogaæ darÓayannapavyÃkhyÃnasya dÆ«aïÃntaramÃha- evamiti // %% *9,199* NYùYASUDHù: saæÓodhita÷ ÃbhÃsÃtsamyagvivecita÷ / nyÃyo 'numÃnam / nirde«atvasyÃgamapadenaiva labdhatvÃtsacchabdena niravakÃÓatvamucyate / iha sÆtre / proktaæ sandhyamiti Óe«a÷ / tatra nyÃyavirodho 'nupadameva pradarÓayi«yate / svapnasya satyatÃæ pratipÃdayansadÃgamastu bhëyÃdÃvudÃh­ta÷ prasiddha eveti hiÓabdenÃha / na kevalaæ pramÃïÃbhÃvÃnmÃyÃmÃtramitÅyaæ na svapnasyÃnirvÃcyatÃpratij¤Ã kinnÃma pramÃïavirodhÃdapÅtyartha÷ / na kevalaæ pramÃïavyÃhateyaæ pratij¤Ãpi tarhi svavyÃhatÃpÅtyÃha- vilak«aïamiti // %% NYùYASUDHù: anirvÃcyamiti na vÃcyatÃviraha÷ parasyÃbhimata÷ svakriyÃvirodhÃpatte÷ / kintu sadasato÷ sakÃÓÃdvilak«aïamiti pratij¤Ãnaæ ca svavyÃhatam / sanna bhavatÅtyukte 'sattvameva labdham / punarasanna bhavatÅtyabhidhÃne kathaæ na svavyÃhati÷ / evamasanna bhavatÅtyabhihite sati sattvamevÃbhihitam / puna÷ sanna bhavatÅtyuktau kuto na svavyÃhatiriti hiÓabdÃrtha÷ / t­tÅyaprakÃrÃÇgÅkÃriïÃæ na svavyÃhatiriti cenna / asyÃæ pratij¤ÃyÃæ siddhÃyÃæ t­tÅyaprakÃrasiddhistatsiddhau ca pratij¤Ãsiddhiriti parasparÃÓrayado«Ãt / sadÃdiprakÃ(ra)rai÷durnirÆpatÃmÃtraæ pratij¤Ãyate na punarasadÃdiprakÃro vidhÅyate 'to na svavyÃhatiriti cenna / sadÃdiprakÃraprati«edho 'sadÃdiprakÃravidhirityetayoranarthÃntarabhÃvasyoktatvÃt / anyathaivaæ mama mÃtà vandhyetyÃdÃvapi svavyÃhati÷ samÃhità syÃt / *9,202* ki¤ca sadasadvilak«aïamityatra sacchabdena kimabÃdhyamabhidhÅyate uta brahmasvarÆpam / vailak«aïyamapi taddhamarviparÅtadharma(va)ttvaæ và tatpratiyogikÃnyonyÃbhÃvo và tattvÃnadhikaraïatvaæ và / sarve«vapi dÆ«aïÃnyÃha- pratiyogitvamapÅti // %% NYùYASUDHù: asya svÃpnaprapa¤casya / svÃpnaprapa¤caæ pratÅti yÃvat / apipadaæ do«ÃntarasamuccayÃrtham / asya nirÃkÃratayÃÇgÅk­tasyÃpi brahmaïa iti và / sadasadvilak«aïaæ sandhyamiti pratijÃnateti vÃkyaÓe«a÷ / tataÓcÃyamartha÷ / sacchabdenÃbÃdhyamaÇgÅk­tya vailak«aïyamapi taddharmaviparÅtadharmatvamaÇgÅkriyate cettadÃbÃdhyasyÃpi dharmavattvamaÇgÅk­taæ syÃt / abÃdhyaæ ca na brahmaïo 'nyadastÅti brahmaiva sadharmakamu(mityu)ktaæ syÃt / tathà cÃpasiddhÃnta÷ / etena sacchabdasya brahmÃrtho, vailak«aïyaæ ca taddharmaviparyaya iti pak«o 'pyapÃsta÷ / athÃbÃdhyaæ sat, vailak«aïyaæ ca tatpratiyogiko 'nyonyÃbhÃva iti matam / tadà brahmÃtiriktasyÃbÃdhyasyÃbhÃvÃdbrahmaïa÷ prapa¤caæ prati pratiyogitvalak«aïo dharma÷ svÅk­to bhavet / anena sacchabdo brahmÃrtha iti (ityapi) pratyuktam / atha sacchabdo 'bÃdhyÃrtho, vailak«aïyaæ ca tattvÃnadhikaraïatvaæ tarhi bÃdhyamiti pratij¤Ãrtha÷ syÃt / kÃtsnaryenÃnabhivyaktatvaæ ca tadeveti sÃdhyahetvorbhedo na bhavet / abÃdhyasya dharmitvaæ cÃbhyupetaæ syÃt / anyathà tvapratyayavaiyarthyÃt / etena brahmapak«aro 'pyapo¬ha÷ / naca vÃcyaæ sakalamapyetadayuktam / yato 'tra mÃyÃmÃtratvameva pratij¤Ãtaæ na tu sadasadvailak«aïyamiti / mÃyÃmÃtrapadasya sadasadvailak«aïyÃrthatayaiva parasyÃbhimatatvÃt / tacca"kiæ svapne pÃramÃrthikÅ s­«ÂirÃhosvinmayÃmayi' iti saæÓayopapÃdanena"sandhye tathÃrÆpaiva s­«Âi÷' iti pÆrvapak«otthÃpanena"na paramÃrthagandho 'pyasti' iti siddhÃntopakrameïa cÃvagamyate na hyasattvaæ svÅkriyata iti / *9,205* syÃdetat / brahmaïa÷ pratiyogitvÃdyaÇgÅkÃre 'pi nÃpasiddhÃnta÷ / paramÃrthato hi brahma nirdharmakaæ brÆma÷ / pratiyogitvÃdikaæ cÃÇgÅkriyamÃïaæ mithyaiva / na hyÃropitena nÅlimnà nabhaso nÅrÆpatvaæ vyÃhanyata ityÃÓaÇkayÃha- mithyà cediti // %% NYùYASUDHù: pratiyogitvamityupalak«aïam / brahmaïa÷ pratiyogitvÃdi yadi mithyà syÃttarhi tato brahmaïa÷ svÃpnaprapa¤casya vailak«aïyamuktavidhaæ na syÃt / yasya yadapek«ayà na pratiyogitvaæ na tatastasya vailak«aïyamapi / yathà tata eva ghaÂÃttasyaiva ghaÂasyeti vyÃptisÆcanÃrtho hiÓabda÷ / mithyÃÓabdo 'nirvacanÅyavacano nÃsadvacana iti tu prÃganirvacanÅyasiddherdurvacanam / *9,206* nanu ca vailak«aïyaæ na syÃditÅdami«yÃpÃdanam / mayà tasyÃpi mithyÃtvÃÇgÅkÃrÃdityata Ãha- avilak«aïatvamiti // %% NYùYASUDHù: yadi svÃpnaprapa¤casya brahmavailak«aïyaæ m­«Ã tadavilak«aïatvaæ satyaæ syÃt / ghaÂÃdau tathà darÓanÃt / yadyapyatra na pareïa tathÃstviti vaktuæ (na) Óakyam / apasiddhÃntÃpatte÷ sphuÂatvÃt / tathÃpyadhikaæ vivak«urÃha- mithyÃtvamiti // %<... mithyÃtvaæ brahmaïastata÷ // MAnuv_3,2.39d // anirvÃcyasya sattvaæ và ... // MAnuv_3,2.40a //>% NYùYASUDHù: tato brahmasvapnayoravailak«aïyasya satyatvÃt / anirvÃcyasya anirvÃcyatayÃÇgÅk­tasya svapnasya / sattvaæ, bhavedityanuvartate / prasaÇgasyÃni«yatÃ(pra)darÓanÃya svapnasyeti vaktavye 'nirvÃcyasyetyuktam / evaæ brahmaïa÷ satyasyetyapi grÃhyam / brahmasvapnayoravailak«aïyasya satyatve 'pi kuto mithyÃtvÃdiprasaÇga ityato vedamuditam / upalabdhaæ hi ghaÂasya ghaÂÃntareïa sÃlak«aïyasadbhÃve pÃrthivatvÃdisÃmyam / atra sÃmÃnyena viÓe«ÃpÃdanÃnnÃpÃdyÃpÃdakayorabheda÷ ÓaÇkanÅya÷ / bhÃvatve dravyÃdyanyatamatvÃpattiriti yathà / brahmapratiyogikaæ svapnasya sÃlak«aïyaæ cedbrahmaïo 'pi mithyÃtvaæ syÃdityasaÇgatam vyadhikaraïatvÃditi na vÃcyam / yatpratiyogikaæ yatra sÃlak«aïyaæ sa taddharmeti vyÃpte÷ sugrahatvÃt / yastu mandamatistaæ prati samÃnÃdhikaraïamapyani«yaæ suvacanamiti prasaÇgÃntaramabhihitam / *9,208* syÃdetat / brahmaïa÷ pratiyogitvÃbhÃve 'nuyogitvaæ syÃt / tathÃca svapnasya tato vailak«aïyaæ na syÃt / tadabhÃve ca sÃlak«aïyÃpattyà brahmasvapnayormithyÃtvÃdi prasajyetetyuktamayuktam / sadharmake hi vastunyekasya dharmasyÃbhÃvena tadviruddhasya dharmasya bhÃvo bhÃvena cÃbhÃvo(nyasya bhÃvo) vaktuæ Óakyate / yathà parimÃïavattvÃddravyasya mahattvÃbhÃve 'ïutvasya aïutvabhÃve và mahattvÃbhÃvasyÃpÃdanam / yathà (vÃ) vakturmandavacanÃbhÃve tÅvravacanam / tadbhÃve và tadabhÃva÷ ÓakyÃpÃdana÷ / brahma tu sakaladharmavikalamiti kathaæ tatrÃpÃdanaæ pratiyogitvÃderivÃyogitvÃderapyabhÃvÃt / nahi parimÃïarahite guïÃdau vakt­tvaÓÆnye këÂhe coktaprasaÇgÃvakÃÓo 'sti / tathà svapane 'pi noktaprasaÇgÃvakÃÓa÷ / svayamasatyasya vailak«aïyavadavailak«aïyasyÃpyabhÃvÃt / nahi bhrÃntasarpavisarpaïÃdaya÷ satyà bhaveyurityÃÓaÇkaya brahmaïo nirdharmakatvaæ dÆ«ayati / yadÅtyÃdinà ÅÓatajj¤Ãnetyata÷ prÃktanena prakaraïena / *9,209* %<... yadi dharmà na kecana / brahmaïo naiva jij¤Ãsyaæ ... // MAnuv_3,2.40b-c //>% NYùYASUDHù: yadi brahmaïa÷ ke 'pi dharmà na syustarhi tajjij¤Ãsyaæ naiva syÃt / bhavati hi (ca) jij¤Ãsyam / athÃto brahmajij¤Ãseti vacanÃt / ato na tannirdhakamiti / *9,210* nirdharmakatve 'pi brahmaïa÷ kuto na jij¤Ãsyatetyata Ãha- jij¤Ãseti // %<... jij¤Ãsà dharmanirïaya÷ // MAnuv_3,2.40d //>% NYùYASUDHù: vicÃro hi jij¤Ãsà nÃma / sa ca dharmasya nirïayo dharmanirïaya÷ / vyÃpyadharmadarÓanamiti yÃvat / ÓaÓavi«Ãïavannirdharmake kathamasau syÃt / aÇgÅkÃre ca vyÃghÃta÷ kathaæ na syÃt / ito 'pi na nirdharmakasya jij¤ÃsyatetyÃha- idamitthamiti // %% NYùYASUDHù: na khalvanumÃnavicÃrÃparaparyÃyÃyÃ÷ jij¤ÃsÃyà vastusvarÆpamÃtraj¤Ãnaæ prayojanam / tasya prÃgeva siddhatvÃt / asiddhau vÃ(cÃ)''ÓrayÃsiddhasyÃnumÃnasyÃnutthÃnÃt / kinnÃmedamiti svarÆpÃnuvÃdenetthamiti vyÃpakadharmaviÓi«yadharmij¤Ãnam / dhÆmÃnumÃnÃdau tathà darÓanÃt / tathà ca kathaæ nirdharmakasya jij¤Ãsyateti / etena svapne 'pi prasaÇgÃnavakÃÓo('pi) nirasta÷ / tathà sati mÃyÃmÃtramityanumÃnÃsambhavÃt / ÃropitÃbhyÃæ vyÃpyavyÃpakÃbhyÃæ tatsambhavaæ iti cenna / svarÆpÃsiddhibÃdhaprasaÇgÃditi / *9,211* yadyapi na brahmani«Âhena kenaciddharmeïa tatra dharmÃntaraæ vidhitsitaæ tathÃpi kasyaciddharmasya niv­ttyà dharmÃntarasya bhrÃntiprasaktasyÃnyatra sato niv­ttirj¤Ãpyate / yathoktam / siddhaæ tu nivartakatvÃditi / eva¤ca nirdharmakasya kathaæ jij¤ÃsyatÃnupapattirityata Ãha- itthambhÃvo hÅti // %% NYùYASUDHù: asya brahmaïa÷ pratiyogità virodhità / prapa¤cadharmavyÃv­ttimatteti yÃvat / na khalu nirÃdhÃrayà kasyaciddharmasya niv­ttyà nirÃdhÃraiva dharmÃntaravyÃv­ttiranumÃtuæ Óakyà / evaævidhÃnumÃnaprav­tteralaukikatvÃt / ato brahmani«Âhayaiva brahmani«Âheti vÃcyam / yadi cÃsya dharmo na syÃnna tarhi vyÃv­ttimattÃpi syÃditi / itthamiti j¤Ãnaæ jij¤ÃsÃphalaæ cedbrahmaïÅtthambhÃva eva svÅkÃrya÷ syÃt / tat kiæ dharmeïeti mandÃÓaÇkÃnirÃsÃya"itthambhÃvo hi dharmo 'sya' ityanuvÃdena parihÃro 'bhihita÷ / yadvÃstu vyÃv­ttimattà brahmaïa÷ kiæ dharmeïetyata idamuktam / na vidhirÆpa eva dharma÷ kinnÃmetthambhÃvamÃtraæ prak­tamiti / tadanena brahma na nirdharmakaæ jij¤ÃsyatvÃtparvatavadityanumÃnaæ (ca) sÆcitaæ bhavati / *9,212* ito 'pi na nirdharmakaæ brahmetyÃha- itthambhÃvÃtmakÃniti // *9,213* %% NYùYASUDHù: ÓrutayaÓceti sambandha÷ / bhava(ntu sa)nti satyakÃma ityÃdyÃ÷ Órutayo dharmavÃdinyo na tvapahatapÃpmetyÃdyÃstatkathamakhilà ityucyata ityata uktamitthambhÃvÃtmakÃniti / akhaï¬ani«Âhatà tu prÃgeva nirÃk­tà nirÃkari«yate ceti / na kevalaæ ÓrutyanumÃnaviruddhaæ brahmaïo nirdharmakatvaæ kintu sÆtraviruddhaæ cetyÃha- ad­ÓyatvÃdayo 'pÅti // %% NYùYASUDHù: prabhuïÃpÅti sambandha÷ / "ad­ÓyatvÃdiguïako dharmokte÷' ityÃdineti Óe«a÷ / yadvà na vidhirÆpa eva dharma÷ kinnÃmetthambhÃvamÃtramityata prayogamanena pramÃïayati / atracÃpiÓabdo na bhinnakrama÷ / guïaÓabdaÓca dhamarvacano na pÃribhëikavacana÷ / ad­ÓyatvÃdÅnÃæ tadabhÃvÃt / nanvasmÃbhirbhÃvarÆpà eva dharmà brahmaïo nÃÇgÅkriyante 'bhÃvÃtmakÃstu svÅkriyanta eva / ato na sÆtravirodha ityata Ãha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: tÃd­Óà abhÃvÃtmakÃ÷ / yatÃd­ÓyatvÃdyÃ÷ pramÃïÃvagatÃstathà sarvaj¤atvÃdayo bhÃvarÆpà api ya÷ sarvaj¤a ityÃdiÓrutisiddhà iti te 'pyaÇgÅkÃryÃ÷ / atha tadaÇgÅkÃre neha nÃnÃstÅtyÃdiÓrutivirodha ityucyate so 'd­ÓyatvÃdyaÇgÅkÃre 'pi samÃna÷ / ato 'rdhacara(jara)tÅyasyÃprÃmÃïikatvÃtsarvaj¤atvÃdayo 'pi svÅkÃryÃ÷ / ad­ÓyatvÃdayo 'pi và tyÃjyà iti / *9,214* syÃdetat / sarvaj¤atvÃdaya÷ sarvanirÆpyatvÃtsarvÃpek«Ã÷ / viyadÃdikaæ ca sarvaæ bhrÃntisiddhamasatyameva / asatyasÃpek«Ãstu kathaæ paramÃtharto brahmadharmatayà svÅkartuæ Óakyanta ityata Ãha- anyeti // %% NYùYASUDHù: te sarvaj¤atvÃdayo 'nyÃpek«Ã iti yadi nÃÇgÅkriyante tarhi te 'd­ÓyatvÃdayo 'pi na d­Óyamad­ÓyamityevamanyÃpek«Ãssyuriti nÃÇgÅkÃryà eva / tathà ca sÆtravirodhastadavastha eva / vi«ayatayÃnyÃpek«atvaæ pratiyogitayÃnyÃpek«atvamiti (tu) vai«amyamÃtram / syu«ya iti su«ÃmÃdi«u dra«Âavyam / *9,216* ki¤ca parÃpek«atayà sarvaj¤atvÃdikaæ brahmaïo 'naÇgÅkurvÃïena sattÃpi nÃÇgÅkaraïÅyà / yata÷ sattÃpyevaæ parÃpek«etyÃha- sattaivamiti // %<... sattaivaæ ... // MAnuv_3,2.43d //>% NYùYASUDHù: nÃstyeva svarÆpÃtiriktà satteti cetsvarÆpasattÃpi na syÃt / nahi mithyÃbhÆtaparÃpek«aæ satyasvarÆpaæ bhavitumarhatÅti tvadÅyanyÃyaprÃptatvÃt / tathÃca sadeva somyetyÃdiÓrutivirodha÷ / kathaæ sattà parÃpek«etyata Ãha- deÓeti // %<... deÓakÃlagà // MAnuv_3,2.43d //>% NYùYASUDHù: yatastasmÃtsattaivamiti sambandha÷ / nanu deÓakÃlageti ko 'rtha÷ / deÓakÃlasambaddheti và deÓakÃlajanyeti và / nÃdya÷ / tÃvatà parÃpek«Ãsiddhe÷ / nahi gaganaæ ghaÂena saæyuktamityetÃvatà tadapek«am / na dvitÅya÷ / anÃdinityatvÃditi cedevaæ tarhi sÃvarj¤Ãderapi nÃnyÃpe(k«Ã)k«atà / nahi sarveïa saha vi«ayavi«ayibhÃvamÃtreïa sarvÃpek«atvaæ sauraprakÃÓasyÃpi ghaÂÃpek«atÃprasaÇgÃt / na(hi sa) ca sarveïa janyatvam / nityasiddhatvÃt / *9,217* nanÆtpattau sÃrvaj¤Ãde÷ sarvÃsÃpek«atÃbhÃve 'pi j¤aptau sÃstyeva / vidita eva sarvasminsÃrvaj¤Ãdi vij¤Ãyate nÃvidita iti / evaæ tarhi sattÃpi mà bhÆdutpattau parÃpek«Ã / j¤aptau tu bhavatyevetyÃha- deÓeti // %% NYùYASUDHù: deÓakÃlÃnapek«Ã deÓakÃlapratÅtyanapek«Ã / deÓakÃlapratÅtyapek«aiva d­Óyata ityanvayo 'pi dra«Âavya÷ / yadi kaÓcidvaiyÃtyÃtkvaciddeÓakÃlapratÅtyanapek«Ãpi sattà d­Óyata iti brÆyÃttadà vyÃghÃta÷ syÃt / deÓakÃlavyatirekeïa (kvacitsattÃÓa) kiæÓabdÃrthÃnirvacanÃt / sattÃpratÅtÃvavarjanÅyatayà deÓakÃlau d­Óyete na tu tadapek«eti cenna / abhÆdbhavati bhavi«yatÅtyÃdipratÅtimavadhÆya sattÃyà apratibhÃsÃt / niyataviÓi«yapratÅtike '(tadana)napek«ÃyÃæ na kutrÃpyapek«Ã syÃt / tadidamuktam- kvÃpÅti // *9,218* na kevalaæ brÃhmaïo nirdhamarkatve mÅmÃæsÃvi«ayatvÃnupapatti÷ kinnÃma ÓÃstrayonitvÃdityuktaæ ÓÃstravi«ayatvamapyanupapannaæ syÃdityÃha- sarveti // %% NYùYASUDHù: kimÃk«epe / svarÆpaæ tÃvatsvaprakÃÓatvÃnna ÓÃstrapratipÃdyam / saæsargabhedayoreva vÃkyÃrthatvÃcca / dharmÃstu na santi / yena saæsargabhedau ÓÃstravi«ayau syÃtÃm / tasmÃdasya brahmaïa÷ kiæ ÓÃstreïÃdhigamyate na svarÆpaæ nÃpi dharmasaæsargÃdÅti / *9,221* itthambhÃvÃtmakÃnÅti brahmaïo nirdharmakatve Órutivirodho 'bhihita÷ / sÃmprataæ tu ÓrutÅnÃæ nirvi«ayatvÃpattyÃdikamiti mahÃnbheda÷ / brahmaïi paramÃrthato dharmÃbhÃve 'pi mithyÃbhÆtà dharmÃ÷ ÓÃstrasya vi«ayà bhavi«yantÅtyata Ãha- mithyeti // %% NYùYASUDHù: castvartha÷ / apramÃïataiveti sambandha÷ / vedÃntÃnÃæ (dÃnÃæ) vi«ayÃbhÃvena prasaktamabodhakatvalak«aïamaprÃmÃïyaæ parihartumaÇgÅk­taæ mithyÃdharmapratipÃdakatvaæ viparÅtabodhakatvalak«aïamaprÃmÃïyamevÃpÃdayati / iyÃæstu viÓe«a÷ / abodhakÃnÃmupek«aïÅyataiva kevalaæ viparÅtabodhakÃnÃæ tu heyatà syÃditi / *9,222* bhavedapramÃïaæ vedo yadi mithyÃdharmÃnpratipÃdyaivoparamet / nacaivaæ kinnÃma neha nÃnÃstÅtyÃdinà (tu tatprati) prati«edhati cetyata Ãha- ÃprÃptamiti // %% NYùYASUDHù: ÃpÃdyetyata÷paraæ ni«edhaæ kurvanniti Óe«a÷ / "ya÷ sarvaj¤a÷ sarvavit' / "ya ÃtmÃpahatapÃpmÃ' ityÃdinà vedo yadi bhrÃntiæ brahmaïi mithyÃbhÆtasÃrvaj¤yÃdipratÅtimutpÃdya svayameva neha nÃnÃstÅtyÃdinà tatprati«edhaæ kuryÃttadà mÃnatÃæ vrajetkim / parasparaviruddhatvenonmattavacanavadaprÃmÃïya(pramÃïa)meva syÃt / nanvetadanÃkalitaparÃbhisandherasadanuvÃdenoktam / nahi vayaæ vedo dharmÃnvidhÃya svayameva ni«edhatÅti brÆma÷ / kintvanÆdya ni«edhatÅti / tathÃca kathamaprÃmÃïyÃpattirityata uktam- ÃprÃptamiti // anuvÃdo hyanyata÷ prÃptasya bhavati / naca brahmaïi mithyÃbhÆtadharmapratÅti÷ kenacitprÃptà / tato 'nuvÃdÃsambhavÃt vidhÃyaiva prati«edhatÅti vaktavye pÆrvokto do«a iti / *9,223* kathamaprÃptirbrahmadharmaïÃmityata Ãha- nahÅti // %% NYùYASUDHù: vedena vinà brahma na vedyamiti tÃvatsamarthitaæ prathamÃdhyÃye / tathÃca kathaæ tadgatatvena sÃrvaj¤Ãdayo 'nyato vedyà bhaveyu÷ / vedavidite 'pi brahmaïyanumÃnena sÃrvaj¤ÃdipratÅtiriti cenna / tasyà vinÃpi vaidikena prati«edhena pratyanumÃne(nÃdi)naivÃpÃstatvÃt / anyathÃtiprasaÇgÃt / *9,224* atha matam / mithyÃdharmavidhÃtuÓca vedasyaivÃpramÃïateti yaduktaæ tannÃni«yam / dvividho(hi) vedabhÃga÷ / tattvÃvedako 'tattvÃvedakaÓca / tatra jÅveÓvarayo(vabrahmaïo)raikyaæ pratipÃdayaæstattvÃvedako 'paro 'tattvÃvedaka ityasmÃbhiraÇgÅk­tatvÃdityata Ãha- vedeti // %% NYùYASUDHù: tat tarhi tanmithyÃtvamiti và / satyameva tvayÃÇgÅk­tamiti / naca tadupapadyate(dyujyate) / sarvo 'pi hi vedo 'pauru«eya÷ svata÷pramÃ(ïaæ ca)ïabhÆtaÓca / tatra caikasya bhÃgasyÃprÃmÃïye parasyÃpi tatsyÃt tasya prÃmÃïye 'syÃpi kathaæ tanna syÃt / tÃtparyaliÇgabhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ vyavastheti cÃsaÇgatam / tathÃtve hyasya bhÃgasyÃnyatra tÃtparyaæ vÃcyaæ syÃt / naca ni«edhÃyÃnuvÃda ityupapÃditam / ahiæsÃdiÓyenÃdividhivadvidvadavidvadvi«ayatayà vyavasthÃstviti cenna / vai«amyÃt / dhanatvasya cÃnabhidhÃnÃt / athaikyaæ pratipÃdayituæ buddhiÓuddhaye sÃrvaj¤ÃdyavidyÃmÃnamapi pratipÃdyate / sarvatra pras­tà hi buddhi÷ saguïe brahmaïi dattapadà krameïaikye praviÓatÅti cenna / pratikÆlatvÃt / sÃrvaj¤ÃdipratipÃdanena hi bhedavÃsanaiva d­¬hanirƬhà syÃditye«Ã dik / *9,228* yaduktaæ brahmaïi dharmÃïÃmaprÃptiriti tanna / pramÃïato 'prÃptÃvapyÃropastatsambhavÃt / Ãtmaiva hi brahma sa ca svaprakÃÓatayÃvabhÃsata eveti tasmindharmÃropo nÃnupapanna÷ / tataÓcÃropitadharmÃnuvÃdena prati«edho yujyata iti cet / syÃdapyevaæ yadi brahmaïi dharmÃropo yujyeta / nacaivam / tasya sarvadharmarahitatvÃt / pradhÃnÃbhÃvÃcca / atha dharmarahitatvÃdÃvapi kuto nÃropa ityato vyatirekavyÃptiæ darÓayati- dharmeti // %% *9,229* NYùYASUDHù: na kevalaæ pramÃïata÷ prÃptyabhÃva÷ kintu dharmÃropo 'pi nopapadyata ityapiÓabda÷ / sÃmÃnyaæ cÃsau dharmaÓca sÃmÃnyadharma÷ / Ãdipadena pradhÃnadarÓanam / d­«Âa iti Óe«a÷ / *9,230* etadeva prapa¤cayati- idamiti // %% NYùYASUDHù: idaæ taditi bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷ / Ãdipadena sÃdhÃraïadharmagrahaïam / dharmitve d­«Âa iti Óe«a÷ / pradhÃnaj¤Ãnamapyatra saÇgrÃhyam / atra loke / ÓuktikÃyÃæ rajatatvadharmÃropo hi na ÓuktikÃvabhÃsamÃtreïa bhavati / kinnÃma vastuto rajatatvadharmavata÷ pradhÃnasya, adhi«ÂhÃne ÓuktikÃÓakale purovartitvÃde÷, pradhÃnasÃdhÃraïa(dharmasya)sya ca ÓuklabhÃsvaratvÃderdharmasya darÓana eva / tathà sphaÂike lauhityÃropo 'pi vastuto lauhityavato japÃkusumasya, sphaÂike ca(ce)dantÃde÷, pradhÃnasannidhÃnasya ca darÓana eva d­«Âa iti / *9,232* sahadarÓanamÃtreïa na vyÃptiniÓcaya ityata Ãha- sarveti // %% *9,233* NYùYASUDHù: atrÃpi pradhÃnadarÓanamupalak«aïÅyam / kva d­Óyate yenoktavyÃptervyabhicÃra÷ syÃditi Óe«a÷ / upÃdhivyabhicÃrayoradarÓane (sahacÃra)sÃhacaryadarÓanaæ vyÃptiniÓcÃyakameveti bhÃva÷ / ayaæ(matra) samudÃyÃrtha÷ / dharmÃropasya pradhÃnadarÓanÃdikaæ vyÃpakamupalabdham / naca prak­te tadasti / sarvÃj¤ÃdÅnÃmapahatapÃpmatvÃdÅnÃmanyatrÃnabhyupagamÃt / brahmaïi ca pradhÃnasÃdhÃraïadharmÃderanaÇgÅkÃrÃt / ato vyÃpyasya dharmÃropasyÃbhÃva iti / nanvatra pradhÃnÃdarÓanena dharmÃropasambhava÷ ÓakyÃnumÃna÷ / sÃrvaj¤Ãdikaæ na brahmaïyÃropitaæ prÃganyatrÃnupalabdhatvÃditi prayogasambhavÃt / dharmÃbhÃvaliÇgakamanumÃnaæ tu katham / bhavatÃmasiddhatvÃditi / maivam / dharmarÃhityavÃdinaivamanumÃyopagantavyamityabhiprÃyat / *9,234* nanu (ca) dharmÃropo 'dhi«ÂhÃnadharmÃïÃæ pradhÃnasya ca pratÅtÃvevÃyatate na tu sattÃyÃm / idantvÃdipratÅtau hÅdaæ rajatamityÃdirÆpà pratÅti÷ syÃt / sÃdhÃraïadharmapratÅtireva ca pradhÃnaæ buddhi(sthaæ ka)sthÅkaroti / pradhÃnapratÅtireva cÃnvayavyatirekÃbhyÃmÃropopayoginÅ / sattÃyà upayogÃÇgÅkÃre 'tiprasaÇga÷ / ubhayopayoge tu gauravam / asti cÃpyatrÃdhi«ÂhÃnadharmÃdipratÅtirÃroparÆpà / nahÅdaæpÆrvo 'yaæ brahmaïi dharmÃropa÷ / tathÃca pÆrvÃropitadharmapratÅtyadhÅno 'yamuttarottarÃropo bhavi«yati / pÆrvameva cottarasya pradhÃnamiti kimanupapannamityata Ãha- tadarthamiti / yadi brahma(ïo)ïi dharmÃropasiddhayarthamanyà dharmÃïÃmÃropa÷ kalpyate / tadà so 'pi dharmÃropÃntarÃyatta ityevaæ prasaktÃnavasthiti÷ syÃt / siddhavi«ayatvÃnneyamanavasthà dÆ«aïamiti cenna / dharmasadbhÃvatatpratÅtyo÷ pÆrvasiddhatve 'pyÃropatvakalpanÃyÃmanavasthÃnivÃraïÃt / asyà dharmapratÅterÃropatvaæ pÆrvapratÅterÃropatvakalpanÃdhÅnaæ tasyà api tatheti / tadevaæ brahmaïi dharmÃropÃsambhavÃtsvato nirdharmakatve vedÃprÃmÃïyÃdiprasaÇgÃnna nirdharmakaæ brahmeti siddham / *9,236* yaduktaæ sÃrvaj¤ÃdermithyÃtvasiddhaye viÓvasya bhrÃntikalpitatvaæ taddÆ«ayitumÅÓatajj¤ÃnetyÃdiko grantha÷ / tathÃhi / viÓvasya bhrÃntisiddhatvaæ vadatà tatra pramÃïaæ vaktavyam / tatkiæ pratyak«aæ syÃdanumÃnaæ vÃ'gamo và / na tÃvatpratyak«am / tasya satya(tatsatya)tvagrÃhitvasya vak«yamÃïatvÃt / nÃpyanumÃnam / ÓÆnyasamayanirÃse(na)nirastatvÃt / adhikaæ ca dÆ«aïaæ vaktumÃha- ÅÓeti // %<ÅÓatajj¤ÃnavedÃk«ajÃnumÃmÃt­pÆrviïa÷ / bhrÃntirviÓvasya yenaiva mÃnÃbhÃsena kalpyate 'tra hi // MAnuv_3,2.49 // tanmÃtrasyÃnyathà bhÃvÃt kiæ na syÃd viÓvasatyatà // MAnuv_3,2.50ab //>% *9,237* NYùYASUDHù: yadyapyatra bhrÃntirviÓvasyetyÃdinaivÃlam / tathÃpi ye viÓvaæ pramÃïaprameyapramÃt­pramitibhedena caturvidhamÃcak«ate tannirÃkaraïaprastÃvanÃya pramÃïaprameyapramÃt­bhedena trividhameva viÓvamiti pratij¤ÃtumÅÓetyÃdyuktam / tatreÓamÃtrapadÃbhyÃæ parÃparapramÃtrorgrahaïam / yadyapi mÃt­padenaiveÓvaro 'pi labhyate / tathÃpi tasya niyataæ pramÃt­tvamanye«Ãæ tu viparyayÃdisambhavÃdaniyatamityÃdiviÓe«adyotanÃya p­thaggrahaïam / vedÃk«ajÃnumÃpadai÷ karaïaphalarÆpapramÃïasvÅkÃra÷ / vedapadamÃgamo(mÃtro)palak«aïam / ak«ajatvaæ j¤Ãnasannikar«ayorastyeva / ÅÓvarÃdi(ra)j¤Ãnaæ na vedÃdipadai÷ saÇg­hyate / akaraïatvÃdaphalatvÃcca / bhavati ca pramÃïamityatastajj¤Ãneti p­thaguktam / nityaj¤ÃnamÃtropalak«aïaæ caitat / pÆrvaÓabdena karmadhÃrayaæ vidhÃya tata inipratyaya÷ / pratyayÃrthastu vedaÓabdaÓcÃpaupuru«eyavÃkyavacana eva / pÆrvaÓabda÷ (ka)kÃraïÃrtha÷ / pramÃdhyÃhÃreïa tatsambandha÷ / tataÓceÓavÃkyeÓÃdij¤ÃnavedÃk«ajÃnumÃnÃnÅÓvarapramÃt­vÃkyarÆpapramÃïavata÷ sarvapramÃïasiddhasyetyuktaæ bhavati / bhrÃnti÷ bhrÃntikalpitatvam / yenetyato labdhamekatvamevetyavadhÃryate mÃnÃbhÃseneti / svabhÃvato durbalenÃnumÃnenetyartha÷ / anyathÃbhÃve aprÃmÃïye / kimÃk«epe / etaduktaæ bhavati / viÓvaæ tÃvatsvabhÃvato bahutvena ca prabalairÅÓavÃkyÃdibhi÷ sarvai÷ pramÃïai÷ satyatayÃvagatam / te«Ãæ"asatyamaprati«Âhaæ te' ityÃdÅnÃmanyatra darÓitatvÃt / vivÃdapadaæ mithyà d­ÓyatvÃjja¬avadityÃdikaæ viÓvamithyÃtvÃnumÃnaæ tu svabhÃvaikatvÃbhyÃæ durbalam / tathÃca prabalapramÃïaviruddhasyÃnumÃnasyÃprÃmÃïyopapatterviÓvasya satyatvameva yuktamiti / *9,245* nÃpyabhÃva÷ / sa hi gau¬apÃdÃdipuru«apraïÅto và vedÃdirvà / Ãdyaæ dÆ«ayati- yeneti // %% NYùYASUDHù: yena gau¬apÃdÃdinà idaæ prÃguktamÅÓÃdikaæ viÓvaæ, bhrÃntaæ bhrÃntisiddhaæ kalpyate, kalpayitvà ca tathà vÃkyaæ praïÅyate / tasyaiva sà kalpanà bhrÃntirayathÃrthà kinna bhavet / etaduktaæ bhavati / ÅÓavÃkyÃdipramÃïaistÃvadÅÓÃdiviÓvaæ satyatayÃvagatam / tadviruddhà ca gau¬apÃdÃdÅnÃæ viÓvamithyÃtvapratÅtirbhrÃntireveti / tata÷ kimityata Ãha- bhrÃntatva iti // %% NYùYASUDHù: viÓvÃrerviÓvamithyÃtvaæ pratipÃdayatastasya gau¬apÃdÃderbhrÃntatve siddhe tanmÆlasya tadvÃkyasyÃprÃmÃïyÃttena viÓvamithyÃtvÃsiddhÃvÅÓavÃkyÃdibhi÷pramÃïairÅÓÃdiviÓvamabhrÃntaæ satyameva siddhamiti / nanvÅÓvaravÃkyavirodhÃdgau¬apÃdÃdÅnÃæ bhrÃntatvaæ kuta÷ kalpanÅyam / gau¬apÃdÃdivÃkyavirodhÃdÅÓvarÃdÅnÃæ viÓvasatyatvapratÅtireva bhrÃnti÷ kuto na kalpanÅyetyata Ãha- bhaveyuriti // %% NYùYASUDHù: bÃhyÃ(bhya)ntarakÃraïasÃmagrÅsattvÃditi Óe«a÷ / katha¤canendriyado«ÃderbÃhyakÃraïasya adharmÃde÷ aj¤ÃnÃderÃntarakÃraïasyÃpyatyantamasambhavÃdityartha÷ / ÅÓÃdayo vipralambhakà iti cenna / kalpakÃbhÃvÃditi / *9,246* astu tarhi neha nÃnÃstÅtyÃdiradvaitaparo vedÃdirÃgama÷ sarvasyÃpi mithyÃtve pramÃïamiti cenna / tasya viÓvasatyatvagrÃhakapratyak«abÃdhitatvenÃtadarthatvÃt / atha matam / pratyak«aæ khalu tÃtkÃlikaæ pramÃïaæ na punarÃtyantikam / vedastu na tathà / svata÷ pramÃïaæ ca / ato balavatà vedena bÃdhitatvÃtpratyak«aprÃptamapi viÓvasatyatvaæ bhrÃntisiddhamityevÃÇgÅkartumucitamityata Ãha- satyatvamiti / %% NYùYASUDHù: satyatyaæ viÓvasyeti Óe«a÷ / ÃgamabalamÃÓritya / tanneti vÃkyaÓe«a÷ / kuto netyata Ãha- prÃmÃïyamiti // [JOSHI-15] %% NYùYASUDHù: kuta÷ siddham / na kuto 'pi / na kevalaæ pratyak«asya kintvÃgamasyÃpi prÃmÃïyaæ pratyak«eïaiva siddhaæ na tvanyenetyartha÷ / tatkathamityata Ãha- sÃk«Åti // %% NYùYASUDHù: ÃdyÃdibhya upasaÇkhayÃnÃtt­tÅyÃrthe tasi÷ / mÃnÃnÃæ sarve«ÃmÅyate pratÅyate / hiÓabda÷ sarvapramÃïaprÃmÃïyasya sÃk«isiddhatvopapÃdakapramÃïasÆcanÃrtha÷ / tadviv­ïoti- sÃk«iïà iti // *9,247* %% NYùYASUDHù: pramÃïÃnÃæ prÃmÃïyaæ hi na sattÃmÃtreïa niÓÓaÇkavyavahÃrahetu÷ / api tu pramitameva / naca bÃhyapratyak«Ãdikameva prÃmÃïyapramitisÃdhanam / tatprÃmÃïyapramiterapyuktanyÃyenÃvaÓyakatvÃt / naca tatprÃmÃïyaæ svagrÃhyam / acaitanyaj¤Ãnasya svaprakÃÓatvÃbhÃvÃt / pratyak«ÃdyantarÃnve«aïe cÃnavasthà syÃt / sÃk«ivedyatve tu sarvapramÃïaprÃmÃïyasya na kaÓciddo«a÷ / sÃk«Å hi caitanyarÆpatayà svaprakÃÓa÷ / prÃmÃïyaæ ca j¤ÃnagrÃhakagrÃhyamiti svaprÃmÃïyaæ svayameva g­hïÃtÅti nÃnavasthÃ'padyate / ata÷ sÃk«ivedyameva sarvapramÃïaprÃmÃïyamaÇgÅkÃryamiti / *9,250* astvevaæ sÃk«ipratyak«avedyaæ pratyak«ÃgamaprÃmÃïyam / tathÃpyuktarÅtyà prabalenÃgamena virodhe durbalasya pratyak«asya kuto na bÃdha iti cet / ittham / syÃdayaæ pratyak«ÃgamayorbÃdhyabÃdhakabhÃva÷, yadi vyutpÃdite daurbalyaprÃbalye yukte syÃtÃm / nacobhayaprÃmÃïyasya sÃk«ivedyatve te yujyete ityÃÓayavÃnpratyak«asya tÃtkÃlikaæ prÃmÃïyamÃgamasyÃtyantikamiti vibhÃgaæ tÃvadapÃkaroti- tatkÃlikamiti / %% NYùYASUDHù: yadi sÃk«ig­hÅtamapi viÓvasatyatvagrÃhiïo 'k«ajasya prÃmÃïyaæ tÃtkÃlikameva bhavettarhyaikyÃgamasyÃpi prÃmÃïyaæ sÃk«ig­hÅtatvÃviÓe«ÃttÃtkÃlikaæ syÃdeveti na vibhÃga÷ siddhayati / nanvaikyagÃmaprÃmÃïyamapi tÃtkÃlikameva / kintu pratyak«amÃbhÃsÅk­tya nivartate / yathoktam"veïusaÇghar«ajo vahnirdagdhvà ÓÃmyati tadvanam / evaæ guïavyatyayajo veda÷ ÓÃmyati tadyathÃ' itÅtyata Ãha- tasyÃpÅti // %<... tasyÃpyetÃd­Óaæ yadi / aikyaprÃmÃïyamithyÃtvaæ yadà viÓvasya satyatà // MAnuv_3,2.54d-f //>% *9,251* NYùYASUDHù: aikyÃgamasyÃpi prÃmÃïyaæ yadi tÃtkÃlikaæ svÅkriyeta tadà viÓvasya satyataiva syÃt / nanÆktamatra pratyak«amÃbhÃsÅk­tya paÓcÃdaikyÃgamaprÃmÃïyaæ nivartata iti bhavati tÃtkÃlikam, naca viÓva(sya) satyatvÃpattirityata÷"tasyÃpyetÃd­Óaæ yadi' ityetad"aikyapramÃïamithyÃtvaæ yadÃ' iti vyÃkhyÃtam / aikyÃgamaprÃmÃïyasya bÃdhyatvaæ yadetyartha÷ / na kevalaæ prÃmÃïyamÃtrasya bÃdhyatvam / kintu dharmiïo vÃkyasyÃpÅti j¤ÃpanÃyaivamuktam / etaduktaæ bhavati / syÃdidaæ yadi prÃmÃïyasya tÃtkÃlikatvaæ nÃmÃnityatvamiha vivak«itaæ syÃt / na caivam / k«aïamÃtravartino 'pi prÃmÃïyasya vi«ayasatyatvÃvyabhicÃritvenÃnityatÃyà daurbalyahetutvÃsambhavÃt / kintu bÃdhyatvameva / taccedaikyÃgamaprÃmÃïyasyÃbhyupagataæ tadà kathaæ viÓvasya satyatà na syÃditi / *9,252* nanu sÃk«iïo vi«ayavyabhicÃritvÃttadg­hÅtamaikyÃgamaprÃmÃïyamabÃdhatayamevetyÃÓaÇkayÃha- aikyavÃkyasyeti // %% NYùYASUDHù: sÃk«ig­hÅtatvÃviÓe«Ãditi bhÃva÷ / sÃk«ig­hÅtatvÃviÓe«ÃdviÓvasatyatÃgrÃhakapratyak«aprÃmÃïyasya bÃdhyatÃyÃmaikyÃgamaprÃmÃïyamapi bÃdhyaæ syÃt / tadabÃdhyatve và pratyak«aprÃmÃïyamapyabÃdhyamevai«yavyamiti samudÃyÃrtha÷ / nanvadvaitabrahmÃvasthÃnaæ mok«a÷ / sa ca pratyak«aprÃmÃïyasyÃbÃdhyatve vyÃhanyeta / prapa¤casatyatvena saddvaitatÃpatte÷ / ata÷ sÃk«ivedyatvÃviÓe«e 'pyanena viÓe«eïa pratyak«aprÃmÃïyaæ sÃk«iïà tÃtkÃlikameva g­hyata iti kalpyata ityata Ãha- advaiteti // %% NYùYASUDHù: evaæ tarhyaikyavÃkyaprÃmÃïyamapi tathÃvidhameva (mantavyam) / tadabÃdhyatve 'pyadvaitahÃnisÃmÃnyenoktalak«aïamok«Ãsiddhe÷ / nahi vÃkyaæ và tatprÃmÃïyaæ và tadartho bhedÃbhÃvo và brahmeti / pratyak«aprÃmÃïyasyÃbÃdhyatve bahuprapa¤cÃpatti÷ / ÃgamaprÃmÃïyÃbÃdhyatÃyÃæ tu naivamiti cenna / asya viÓe«asya vyarthatvÃdityÃÓayavÃnÃha- neti // *9,253* %<... na viÓe«aÓca kaÓcana // MAnuv_3,2.56b //>% NYùYASUDHù: yadapyadvaitÃgamasya prÃbalyopapÃdanÃya svata÷prÃmÃïyamuktaæ tatrÃha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: svatastvadharmasya prÃmÃïyaæ dharmi, adhikaraïatayà vivak«itamiti saptamyupapatti÷ / yadyÃgamaprÃmÃïyasya svatastvamucyate tadà pratyak«aprÃmÃïyamapi svata eveti brÆma÷ / samyaÇmithyÃj¤ÃnasÃdhÃraïakÃraïamÃtrajanyatvaæ và samyaÇmithyÃj¤ÃnasÃdhÃraïaj¤ÃpakamÃtraj¤eyatvaæ và prÃmÃïyasya svatastvam / tadÃgamajanyaj¤Ãnavatpratyak«ajanyasyÃpyaviÓi«yameva / tathà cÃgamaprÃmÃïyasya svatastvamaÇgÅkurvato yatà tadvi«ayasatyatà sammatà tathà svata÷pramÃïapratyak«avi«ayaviÓvasattÃ(tyatÃ)'pi kathaæ na te sammateti / *9,254* syÃdetat / pratyak«Ãgamayo÷ svata÷prÃmÃïye 'pyasti viÓe«a÷ / yatpratyak«aæ tÃtkÃlikameva j¤Ãnasya prÃmÃïyaæ janayati vÃkyantvÃtyantikam / tathà j¤ÃnagrÃhaka÷ sÃk«Å pratyak«aj¤Ãnasya tÃtkÃlikameva prÃmÃïyaæ g­hïÃti vÃkyajanyaj¤Ãnasya tvÃtyantikamiti / maivam / asyÃæ vyavasthÃyÃæ niyÃmakÃbhÃvasyoktatvÃt / do«Ãntaraæ cÃha- prÃmÃïyasya ceti // %% NYùYASUDHù: kÃlato maryÃdà vyavaccheda÷ / tÃtkÃlikatvam iti yÃvat / kathaæ vyÃhatirityata Ãha kÃlÃntare 'pÅti / %% *9,254f.* NYùYASUDHù: amÃnaæ bÃdhitamÃnatvaæ (naæ) cetpratyak«am / tÃtkÃlikaÓabdena hÅdÃnÅmasti kÃlÃntare tu bÃdhya(tva)miti parasyÃbhimatam / tatra yadi ca pratyak«aæ kÃlÃntare 'pi bÃdhitaprÃmÃïyaæ syÃttarhÅdÃnÅæ tasya mÃnatÃstÅti kuta÷ syÃt / kÃlatrayasattÃni«edharÆpatvÃdbÃdhasya yadi ca pratyak«aprÃmÃïyamidÃnÅæ satsyÃtkathaæ kÃlÃntare 'pi tarhi bÃdhyeteti vyÃhatameva tÃtkÃlikatvavacanam / apramÃïameva bhavatu tarhi pratyak«amiti cet / satyam / bhavati bhavato 'yaæ manoratha÷ / tatsiddhirevedÃnÅmapi ka(po)phoïigu¬Ãyate / advitÅyabrahmÃvasthÃnalak«aïaæ mok«amabhyupetya pratyak«aprÃmÃïyÃbÃdhyatÃvadÃgamaprÃmÃïyÃbÃdhyatÃyÃmapi taddhÃni÷ samÃnetyuktam / idÃnÅntu sa evÃnupapanna ityÃÓayavÃnp­cchati- mithyÃtvamÃnamiti // %% NYùYASUDHù: viÓvamithyÃtvapratipÃdakamÃnamÃgamo 'numÃnaæ và mok«e 'pi mÃnamiti mok«asamaye 'pyabÃdhitasvarÆpaprÃmÃïyamityartha÷ / neti bÃdhitasvarÆpaprÃmÃïyamityartha÷ / kiæÓabda÷ pÆrveïa pareïa ca sambaddhayate / yadvà kÃkvaiva mÃnamityayaæ praÓno j¤Ãtavya÷ / iti p­«Âasyottaraæ, bhaïyatÃm / Ãdye do«amÃha- mÃnatva iti // *9,256* %% NYùYASUDHù: abÃdhitasvarÆpaprÃmÃïyapak«e tenaiva saddvitÅyatvÃdadvaitahÃni÷ syÃdityuktalak«aïo mok«o na siddhayet / dvitÅye dÆ«aïamÃha- amÃnatve 'pÅti // %<... amÃnatve 'pyamok«atà // MAnuv_3,2.58d //>% NYùYASUDHù: amok«atà vivak«itÃvasthÃyà iti Óe«a÷ / viÓvamithyÃtvamÃnasya tatprÃmÃïyasya ca bÃdhyatvapak«e 'pi mok«o na siddhayati / kathamityata Ãha- viÓvasyeti // %% NYùYASUDHù: viÓvamithyÃtvamÃnaæ yadà na mà bÃdhitasvarÆpaprÃmÃïyaæ syÃttadà viÓvasya punarÃpatti÷ syÃt / nÃstitvapramÃïabÃdhasyÃstitvÃvyabhicÃrÃt / viÓvasadbhÃve ca kathamuktalak«aïo mok«a÷ syÃditi / Ãdau tÃvatpratyak«eïa viÓvaæ prÃptam / tadÃgamÃdinÃ'pÃtato 'panÅyam / ÃgamÃdeÓca bÃdhe punastadÃpatitamiti pratÅtyapek«ayà puna÷Óabda÷ / viÓvaæ tadbÃdhakaæ cobhayamapi bÃdhitamiti cenna / uttaratra dÆ«aïÃt / *9,257* ki¤ca mukti÷ satÅ vÃsatÅ và / pak«advaye 'pi noktalak«aïà mukti÷ siddhayati / kathamiti / Ãdyaæ pratyÃha- asti cediti // %% NYùYASUDHù: ÃtmasvarÆpameva mukti÷ / yathoktam / "ÃtmaivÃj¤ÃnahÃni÷' iti / "avidyÃstamayo mok«a÷' iti ca / tatkathaæ dvaitÃpattirityato muktyavasthetyuktam / avasthaivai«Ã'tmano na tvÃtmaiva / tathÃtve hi prÃgeva siddhatvÃt prayatnavaiyarthyam / na cÃtmà j¤Ãnasya sÃdhyo 'nÃditvÃt / avidyÃdhvaæsaviÓi«yo na prÃksiddho j¤ÃnasÃdhyaÓceti cettatkiæ sa eva mukti÷ / addheti cet / tarhi viÓi«yasya sattvÃbhÃvena satÅ muktirityayuktaæ syÃt / ki¤ca muktirnÃma dharma÷ / sa kathamÃtmaiva syÃditi / *9,258* dvitÅyaæ parÃca«Âe- ato 'nyaÓceti // *9,259* %<... ato 'nyathà // MAnuv_3,2.59d // amuktatvaæ ... // MAnuv_3,2.60a //>% NYùYASUDHù: sattvapak«Ãtpak«Ãntare / yadi muktirasatÅ syÃttadÃ'tmano 'muktatvaæ syÃt / vi«ÃïÃsattve ÓaÓo hyavi«ÃïÅ d­«Âa÷ / tathÃca kuta uktalak«aïatvam / atha matam / na mukti÷ satÅ nÃpyasatÅ kintvanirvacanÅyeti / tadÃpyamuktataiva(dapyayuktameva) / saæsÃre 'pyanirvacanÅyenaiva hi dvitÅyena saddvitÅyatvam / taduttaramapi taccetsyÃtkathamamuktatvaæ na bhavet / etena pa¤camaprakÃratÃpi nirastà / anirvacanÅyatÃparihÃrÃt / nahi caturthaprakÃratÃvasthitiranirvacanÅyatvam / tathà sati nirvacanÅyatÃpatte÷ / anirvacanÅyÃvidyÃniv­tti÷ kathamanirvacanÅyà syÃditi cet / ghaÂapradhvaæso yathà tatheti jÃnÅthÃ÷ / tadetatsaÇgrahÃyÃto 'nyathetyuktam / anyathÃsatÅ cedityavak«yat / *9,261* evameva mukteradvitÅyabrahmÃvasthÃnarÆpatÃnirÃsÃya kÃle 'pi vikalpya do«o 'bhidhÃtavya ityÃha- tathà kÃla iti // %<... tathà kÃle ... // MAnuv_3,2.60a //>% NYùYASUDHù: nanu ca mok«adaÓÃyÃæ kÃlo 'sti na veti vikalpya"asti ceddvaitÃpatti÷' iti dÆ«aïaæ cÃstu / "ato 'nyathÃmuktatvam' iti kathamatideÓa ityata Ãha- kÃlÃdhÅnà hÅti // %<... kÃlÃdhÅnà hi muktatà // MAnuv_3,2.60b //>% NYùYASUDHù: kÃlÃdhÅnà niyamena kÃlÃdhikaraïà / yadvastu tatkÃlasambandhyeveti vyÃpteriti hi ÓabdÃrtha÷ / na kevalamanumÃnasiddho mukte÷ kÃlÃdhikaraïatÃniyama÷ kintu"tadà vidvÃn'"d­«Âvaiva taæ mucyate' ityÃgamasiddho 'pÅtyÃha- kÃla eveti // %% *9,262* NYùYASUDHù: kintato yadyevamadhikaraïena kÃlena vyÃptà muktirityata Ãha- kÃleti // %<... kÃlanivartane / mukterapi niv­tti÷ syÃt ... // MAnuv_3,2.60de //>% NYùYASUDHù: kÃlÃsattve mukterapyasattvaæ syÃt / vyÃpakaniv­ttau vyÃpyaniv­tterÃvaÓyakatvÃt / tathà cÃtideÓo yukta iti / etaduktaæ bhavati / yadi mok«a÷ kÃlasambandhÅ na syÃttadà ÓaÓ­ÇgÃdivadasattvÃpatti÷ iti / nanu ca"na mumuk«urna vai mukta itye«Ã paramÃrthatÃ' iti mukterasattvasye«ÂatvÃnneyamani«yÃpattirityata Ãha- saæsÃritvamiti // %<... saæsÃritvamato bhavet // MAnuv_3,2.60f //>% NYùYASUDHù: caitanyasya sato bandhÃbhÃvalak«aïe mok«e 'sati devadattavanmuktÃbhimatasyÃpi saæsÃritvaæ bhavet / bandha(sya)mithyÃtvÃtsaæsÃro muktiÓca na sta eveti cennÃnaÇgÅk­tatvamevÃni«Âatvaæ kintvaprÃmÃïikatvÃdikam / naca bandhamithyÃtvaæ prÃmÃïikamityuktaæ prÃk / *9,263f.* tadevamÃgamÃdita÷ pratyak«asya daurbalyaæ nirÃkurvatà tanmi«eïa prÃbalyaæ ca vyutpÃditam / sÃk«ipratyak«asyÃgamÃdiprÃmÃïyagrÃhakatvenopajÅvyatÃyÃstaditarasya sÃk«iniÓcitapramÃïa(prÃmÃïya)tÃyÃÓca sÆcitatvÃt / tatastadviruddhasyÃgamÃderevÃprÃmÃïyaæ yuktamiti / na kevalamupajÅvyatvÃdiguïenÃnyata÷ prabalaæ pratyak«am / kintu svabhÃvato 'pÅtyÃÓayavÃnÃha- kva ceti // *9,264* %% NYùYASUDHù: pratyak«ata÷ prÃptamiti sÃk«ÃtkÃrasiddham / anumÃnÃgamaÓabdau liÇgavacanavacanau / prÃmÃïyanirïayasyedÃnÅæ kriyamÃïatvÃt / d­«Âamiti Óe«a÷ / yadi hi pratyak«aprÃptaæ kvacidanumÃnÃgamÃbhyÃæ bÃdhitamupalabdhavanta÷ tadà pratÅmo 'numÃdita÷ pratyak«asya daurbalyam / naca tathà / ÅÓvare do«agrÃhipratyak«amÃgamÃdibÃdhitaæ d­«Âamiti cet / satyam / tatrÃgamÃderupajÅvyatayà bÃdhakatvamiti vak«yÃma÷ / "prÃbalyamÃgamasyaiva jÃtyà te«u tri«u sm­tam' ityasya vaidikÃrtavi«ayatvÃdatra ca p­thivyÃdiprapa¤casya prastutatvÃnna virodha÷ / *9,267* d­«Âaæ ca dahanaÓaityÃnumÃnasya, mama karïe praviÓya gajo garjatÅtyÃdivÃkyasya ca pratyak«abÃdhitatvÃt / tatrÃpi pratyak«amupajÅvyatvÃdbÃdhakaæ natu svabhÃveneti cet / na / dharmivyÃpakavyÃpyavyÃptigrÃhakatvÃbhÃvÃddahanau«ïyÃdigrÃhiïa÷ pratyak«asya / anau«ïyamu«ïatÃbhÃva÷ / sa ca pratiyogij¤ÃnÃdhÅnaj¤Ãna÷ pratiyogibhÆtaæ cau«ïyaæ tejasyeva pratyak«eïa pratyetavyamiti tasyopajÅvyatvamiti cenna / uktottaratvÃt / anu«ïatÃsÃdhane hÅdamupapÃ(ditam)danam / kenaciddhetunà ÓaityasÃdhane tvasyÃnavakÃÓa÷ / yadà ca samastasyÃpi tejaso 'nau«ïyaæ sÃdhyate tadà bhavatvidaæ vyutpÃdanam / agnimÃtrapak«ÅkÃre tu nedamupayujyate / saurÃdau tejasyu«ïatÃæ sparÓanenopalabhya cak«u«opalabdhe 'gnÃvanau«ïyasÃdhanasya tu svabhÃvaprabalenaiva pratyak«eïa bÃdha itye«Ã dik / *9,269* dehasyÃtmatvaæ pratyak«aprÃptamapi deho nÃtmà bhÆtatvÃtkÃryatvÃdghaÂavadityÃdyanumÃnena"taæ svÃccharÅrÃtprav­het' ityÃgamena ca bÃdhitaæ d­«Âam / anyathà bÃdhakÃntarÃbhÃvÃddehÃtmatvasya vÃstavatÃpÃtÃt / tatkathametadityata Ãha- dehÃtmatvamiti // %% NYùYASUDHù: dehÃtmatvaæ pratyak«ata÷ prÃptamanumÃnÃgamabÃdhitaæ d­«Âamiti yadi brÆyÃttadà tanneti brÆma ityartha÷ / na taditi pÆrveïottareïa ca sambaddhayate / kuto netyata Ãha- na taditi // %<... na tat prÃptaæ pratyak«ata÷ kvacit // MAnuv_3,2.61cd //>% NYùYASUDHù: dehÃtmatvaæ pratyak«aprÃptameva na bhavati / ata÷ pratyak«aprÃptasyÃnumÃnÃdinà bÃdha ityatra nedamudÃharaïam / ayamabhisandhi÷ / nÃstyeva dehÃtmatvapratÅti÷ / yÃnumÃnÃdinà bÃdhyate / ye«Ãæ cÃsti nÃstikÃdÅnÃæ te«Ãmapi nendriyajà / kintvanumÃnÃgamÃbhÃsajanyaiveti / mà bhÆtpaï¬itarÆpÃïÃæ dehÃtmatvapratÅti÷ / pÃmÃrÃïÃæ tvastyeva / saivÃsmÃkamudÃharaïaæ bhavi«yatÅtyata÷ kvacidityuktam / *9,271* tadupapÃdayati- mameti // %% NYùYASUDHù: sarvasyÃpi jantormama deha ityeva hi pramà pratÅtirna tu kasyÃpi deho 'hamiti / yadvà yasmÃtsarve«Ãæ mama deha ityeva pramà samyakpratÅti÷ sar(va)dÃnuvartate tasmÃddeho 'hamiti pratÅtirnÃvakÃÓamÃsÃdayatÅti / dehÃtmatvapratÅtyabhÃve 'pi dehadharmÃïÃæ kÃr«ïyÃdÅnÃmÃtmani«ÂhatvapratÅtistÃvadastyeva k­«ïo 'hamityÃdivyavahÃrasandarÓanÃt / sà ca liÇgÃdyanapek«aiva jÃyamÃnà pratyak«ajanyaiva bÃdhyate cÃnumÃnÃdineti saivodÃharaïaæ bhavi«yatÅtyata Ãha- upacÃraÓceti // %% NYùYASUDHù: k­«ïo 'hamiti ca pratÅtirnÃstÅtyanuvartate / kathaæ tarhi vyavahÃra÷ / k­«ïo 'hamiti vyavahÃrastÆpacÃra eveti yojanà / asya yo vyavahÃrabalena tathÃvidhÃæ pratÅtimapyanuminoti / tasyÃnaikÃntikatvaæ syÃdityÃÓayavÃnuktÃrthe d­«ÂÃntamÃha- kardameti // %<... kardamalepane // MAnuv_3,2.62ab //>% *9,272* NYùYASUDHù: %% NYùYASUDHù: yathà vastrasya kardamalepane sati k­«ïaæ vastramityupacÃravyavahÃro bhavatyevaæ prak­te 'pi syÃt / ayamabhisandhi÷ / yo hi vastrasya Óauklayaæ kardamalepanaæ ca samyagavagacchati na tasya vastre këïyarpratÅtirasti / vyavaharati ca k­«ïaæ vastramiti / ata÷ k­«ïo 'hamiti vyavahÃrÃttathÃvidhaj¤ÃnÃnumÃnaæ tatra vyabhicarati / upacÃravyavahÃro 'sÃviti cet / prak­te 'pi tathà kinna syÃditi / *9,273* nanu k­«ïaæ vastramiti nopacÃra÷ / svata÷ Óukle 'pi vastre kardamopÃdhikakÃr«ïyasadbhÃvena pratÅtisambhavÃditi cenna / kimidamaupÃdhikaæ nÃma / sÃdhanÃbhimate vyÃptiriva kardamasannidhÃnÃdÃropyamÃïamiti cenna / ÃropÃsambhasyoktatvÃt / japÃkusumasannidhÃnÃtsphaÂike lauhityamiva pratiphalatÅti cenna / vastrasyÃsvacchatvÃt / gh­tÃdinà kuÇkumagandhÃdi(vatkarda)riva kardamanÃbhivyaktamiti cenna / prÃgvastre kÃr«ïyasadbhÃve mÃnÃbhÃvÃt / athÃgnisaæyogÃtpÃrthivadravye rÆpÃdikamiva kardamopÃdhinà k­tamiti matam / tatra p­cchÃma÷ kiæ kardama÷ Óauklayaæ nivartya kÃr«ïyaæ vastre karoti, utÃnivartyaiva / nÃdya÷ / kardamÃpagame ÓauklayÃnupalabdhiprasaÇgÃt / naca puna÷ Óauklayamutpannam / kÃraïÃbhÃvÃt / na dvitÅya÷ / yugapadrÆpadvayÃdhi«ÂhÃnavirodhÃt / aupÃdhikasyÃpi satyatvena svÃbhÃvikÃviÓe«Ãt / *9,274* bhavatu và vastre katha¤citkÃr«ïyamaupÃdhikaæ kintadupanyÃsenÃbhyarthate / nacoktavyabhicÃraparihÃra÷ / ekodÃharaïanirÃkaraïe 'pi ma¤cÃ÷ kroÓantÅtyÃderanekasya vyabhicÃrodÃharaïasya sambhavÃt / atha vastre kardamenevÃtmani dehopÃdhinà k­taæ kÃr«ïyamastÅti pratÅtisambhÃvanà vivak«ità tatrÃha- yadÅti // %<... yadyupÃdhik­taæ tadà // MAnuv_3,2.62b //>% NYùYASUDHù: yadi vastra ivÃtmani dehopÃdhik­taæ kÃr«ïyamastÅti tatpratÅti÷ sambhÃvyate tadà pratyak«apratÅtasyÃnumÃnÃdinà bÃdha ityatra nedamudÃharaïamiti Óe«a÷ / kathamityata Ãha- svata iti // %% *9,274f.* NYùYASUDHù: atra d­«ÂÃnte dÃr«yÃntike caikadeÓotkÅrtanenÃnyadapyupalak«yate / tathà cÃyamartha÷ / vastre khalu kÃr«ïyaæ kardamopÃdhik­taæ (aupÃdhikaæ) pratÅyamÃnamevaæ pratyetavyam / svati÷ Óuklamevedaæ vastraæ na k­«ïam / kÃr«ïyantÆpÃdhik­tamiti / tathÃtrÃpi svato nÅrÆpa evÃham / kÃr«ïyaæ tu na mama svabhÃvata÷ / kintu dehopÃdhik­tamiti pratÅyata ityaÇgÅkartavyam / tathÃcÃsyÃ÷ pratÅteryathÃrthatvÃnnÃnumÃnÃdinÃ(to) bÃdha iti / *9,276* yaduktaæ dehÃtmatÃpratÅtirnÃsti deho 'hamiti pratÅtyananubhavÃditi tadasat / ahamiti pratÅtereva tatpratÅtitvÃt / idamanidaærÆpavastugarbho hyahaÇkÃra÷ / yaccoktaæ mama deha iti bhedapratÅ(tera)tyanuv­tterdehÃtmatvapratibhÃso 'nupapanna iti / tadayuktam / bhedapratÅtyasampratipatte÷ / mama deha iti vyavahÃrasya mama svarÆpamitivadaupacÃrikatvopapatte÷ / na khalu kevale dehe ÃtmatvapratÅti÷ / kintarhi dehendriyÃnta÷karaïÃdisaÇghÃte / tatra saÇghÃtÃpek«ayà dehamÃtre sambandhapratÅtirapi na bÃdhikà / prasÃdasya stambho, v­k«asya ÓÃkheti yathà / naca dehendriyÃderÃtmanaÓca bhedÃvabhÃse sphuÂaæ pramÃïamasti / yena dehÃdyÃtmapratÅtirvirudhyeta / yadapyuktaæ k­«ïo 'hamityÃdirÆpadehÃdidharmÃïÃmÃtmani«ÂhapratÅtirnÃsti pramÃïÃbhÃvÃditi / tanna / k­«ïo 'hamiti vyavahÃradarÓanÃt / j¤ÃnamÆlatà khalu vyavahÃrasyotsargata÷ siddhà / tadanupapattau tÆpacÃratvakalpanà / naca nÃhaæ k­«ïa ityÃdirÆpà pratÅtirasti / yadbhayÃdupacÃratvaæ kalpayÃma÷ / ato bhedÃdipratÅtyabhÃvÃdastyevobhayÅ pratÅti÷ / yathÃ'ha / "anyonyasminnanyonyÃtmakatÃmanyonyadharmÃæÓcÃdhyasya' iti / *9,278* pratyak«ajà ceyaæ pratÅtiriti kathaæ pratyak«asiddhasya nÃnumÃnÃdinà bÃdha ityata Ãha- kathaæ ceti / %% NYùYASUDHù: bhedaÓabdenÃsaæsargo 'pi g­hyate / dehÃdiÓabdena saÇghÃtastaddharmÃÓca / yadà dehÃderiti pa¤camÅ tadÃ'tmana iti «a«ÂhÅ / yadà cÃtmana iti pa¤camÅ tadà dehÃderiti «a«ÂhÅ / anyonyÃropasya pareïoktatvÃt / dehÃdisaÇghÃtasyÃtmanaÓcÃnyonyaæ bhedastaddharmÃïÃæ ca parasparamasaæsarga÷ pratÅyata evetyartha÷ / tatkathamityata Ãha-jÃtamÃtrà iti // %% *9,278f.* NYùYASUDHù: jÃtà eva na tu vyÃpÃrÃntaraæ k­tavanta÷ / bhujyata iti bhoga÷ sukham / Ãdipadena du÷kham / siæhavyÃghrÃdÅni bhayakÃraïÃni, mÃtrÃdÅnyabhayakÃraïÃni, stanapÃnÃdÅni sukhakÃraïÃni, ÓaÇkvÃdinà nayanÃnta÷kaï¬ÆyanÃdÅni du÷khakÃraïÃnÅti vijÃnate / ata eva siæhÃdidhvanimÃtreïa palÃyante, mÃtrÃdÅni copasarpanti, stanapÃnÃdyarthaæ pravartante, varjayanti ÓaÇkukaï¬ÆyanÃdÅni / *9,279* tata÷ kimityata Ãha asm­tÃviti %% NYùYASUDHù: tadvij¤Ãnaæ bhayÃdikÃraïametaditi vij¤Ãnam / pÆrvadehÃsmaraïe tadvij¤Ãnaæ(k­to) kathaæ na bhavedityata Ãha- anvayeti // %% *9,280* NYùYASUDHù: Ãdipadena d­«ÂÃntadharmiïorgrahaïam / yadvÃ'digrahaïenopadeÓo g­hyate / anvayavyatirekÃdervism­tÃviti sambandha÷ / na kevalametÃvat / kintu tathà cÃyamityanusandhanasya ca vism­tau satyÃæ vij¤Ãnaæ tatkathaæ bhavediti sambandha÷ / etaduktaæ bhavati / asti tÃvanm­gÃdÅnÃæ stanapÃnÃdau prav­tti÷ ÓaÇkukaï¬ÆyanÃdito niv­ttiÓca / tato 'numÅyate vidyete tatra te«Ãæ rÃgadve«Ãviti / rÃgadve«ayoreva prav­ttikÃraïatvenÃsmadÃdau nirïÅtatvÃt / rÃgadve«ÃbhyÃæ ce«yÃni«yasÃdhanatvaj¤Ãnam / tasyaiva rÃgÃdikÃraïatayà niÓcitatvÃt / naca tajj¤Ãnaæ pratyak«asÃdhyam / kÃryakÃraïabhÃvasyÃtÅndriyatvÃt / kintvanumÃnopadeÓasÃdhyameva / naca m­gÃdÅnÃmupadeÓa÷ sambhavati / anadhikÃrÃt / tasmÃtprÃgbhavÅyopadeÓa iti vÃcyam / nacÃsm­to 'sau tatkÃraïamiti tatsm­tisadbhÃvo 'ÇgÅkÃrya÷ / yadvÃnumÃnam / naca tat, yadyatstanapÃnaæ tadi«yasÃdhanaæ, yadi«yasÃdhanaæ na bhavati tatstanapÃnaæ na bhavati, yathÃmukam, stanapÃnaæ cedamityanvayÃdismaraïena vinà bhavati / nacÃnanubhÆte sm­tirutpadyate / nacÃsmi¤janmanyanvayÃdyanubhavo 'sti / jÃtamÃtrÃïÃmudÃh­tatvÃt / ato janmÃntarÃnubhÆtÃnvayÃdismaraïame«Âavyam / prÃgbhavÅyasyopadeÓasyÃnvayÃdeÓca smaraïe pÆvardehasmaraïamapyaÇgÅkartavyam / samÃnayogak«ematvÃt / naceddehÃntarasmaraïaæ m­gÃdÅnÃæ tadà tadaviÓi«yÃnvayayÃdismaraïamapi na syÃt / tadabhÃve cÃnumÃnÃdyabhÃvene«yÃni«yakÃraïatÃj¤Ãnaæ notpadyeta / tadanutpÃde ca rÃgÃdyanutpÃdÃtprav­ttyÃdyanutpa(dyata)dyate / kÃraïÃbhÃve kÃryÃbhÃvasya sulabhatvÃt / ad­«ÂavaÓÃtprav­ttyÃdÅti cenna / d­«ÂÃtikramado«Ãt / etÃvÃæstvad­«Âasyopayogo ya¤janmÃntarÃnubhÆtaæ sarvamasmarannetÃvatsmarati / yÃd­cchikaæ prav­ttyÃdi bhavatviti cenna / anantÃnÃæ tadanupapatte÷ / ata eva m­gà ityÃdibahuvacanam / astu jÃtisvabhÃvo 'yam / na / bhinnajÃtÅyÃnÃmapyupalambhÃt / ata eva m­gà gÃva ityÃdyuktam / d­«ÂÃtikramado«aÓcÃparihÃrya÷ / tasmÃdasti m­gÃdÅnÃæ pÆrvadehasmaraïam / tathaiva mÃnu«ÃdÅnÃmapÅti siddhamiti / *9,283* tathÃpi kiæ prak­ta ityata Ãha- yadeti // %% NYùYASUDHù: yadaivametaddehavartino mama na kevalamayameva deha÷ kintu tatprÃganyo 'pyabhÆditi dehÃntarasmaraïaæ pramitam(ïamÃpatitam) / tadaitaddehena svasyaikyÃ(dhya)vasÃya÷ kuta÷ syÃt / kintvanekamaïi«vanusyÆtaæ sÆtramivÃnekadehÃnusyÆtamÃtmÃnaæ paÓyata÷ svasya tato 'tyantabhedÃvasitireva yuktà / tathÃca kÃr«ïyÃdÅnÃmasaæsargaj¤Ãnamapi susthameve / pareïa dehÃdyÃropanibandhanatvÃbhyupagamÃttadÃropasya / ahaæpratyayastu nÃropa iti prÃgevoktam / ato mama deha iti pratyayo nÃnyathayitavya÷ k­«ïo 'hamityÃdiÓcopacÃro 'ÇgÅkaraïÅya iti / *9,284f.* syÃdetat / na mukhyÃrthÃnupapattimÃtrÃdupacÃro labhyate / kintu sÃd­Óye sambandhe và prayojane ca sati / nacÃtra sÃd­ÓyÃdikamasti / tatkathamayamupacÃra÷ / ki¤ca m­gÃdÅnÃæ pÃmÃrÃïÃæ manu«yÃïÃæ ca yadi dehÃtmabhedaj¤Ãnaæ syÃttarhi"nai«Ãæ mamÃhamiti dhÅ÷ Óvas­gÃlabhak«ya' ityÃdaya÷ purÃïÃdivyavahÃrÃ÷ kathaæ saÇgacchante / kathaæ ca dehÃtmavivekÃrthÃnÃmupadeÓÃnÃmÃnarthakyaæ na syÃt / dehÃnukÆlapratikÆlÃrthayo rÃgadve«au ca dehÃtmabhedaj¤Ãne sati na syÃtÃm / tataÓca saæsÃrÃnupapattirityata Ãha- vyÃptatvÃditi // *9,285* %% NYùYASUDHù: bhedÃj¤Ãne 'pi ceti caÓabdo vyavahÃre«vapÃÂavÃcceti sambaddhayate / aÇgÃravahnivaditi / aÇgÃravyÃptavanhÃvivetyartha÷ / svÃviviktavat svÃbhinne svasaæs­«Âe ca yathà tathetyartha÷ / vyavahÃrÃÓceti caÓabdo 'nuktasamuccayÃrtha÷ / Ãtmano(dehe) vyÃptatvÃtsvÃviviktavadvayavahÃrà bhavanti ityanenaikadeÓatvalak«aïaæ sÃd­Óyaæ sambandho 'pyabhihita÷ / bhedaj¤Ãne 'pyabhinnavadvayavahÃre kiæ prayojanamityasyottaraæ bhedaj¤Ãne 'pi lokÃnÃæ vyavahÃre«vapÃÂavÃtsvÃviviktavadvayavahÃre kiæ prayojanamityasyottaraæ bhedaj¤Ãne 'pi lokÃnÃæ vyavahÃre«vapÃÂavavÃtsvÃviviktavadvayavahÃrà bhavantÅti / na prayojanamuddiÓya lokÃstathà vyavaharanti / kintu viviktavyavahÃre«u pÃÂavÃbhÃvÃdeveti / apÃÂave heturvyÃptatvÃdÃtmano deha iti / rƬhatvÃccaite«Ãæ vyavahÃrÃïÃæ na prayojanÃpek«etyÃÓayena uktam- aÇgÃravahnivaditi / bhedaj¤Ãne 'pyÃtmano dehavyÃptatvÃdaÇgÃravahnivallokÃnÃæ vyavahÃre«u apÃÂavÃdatyantaviviktavedane«vasÃmarthyÃtpurÃïÃdivyavahÃrÃÓca svÃviviktavadbhavanti / viÓadavivekÃbhÃvavivak«ayaiva te vyavahÃrà ityÃÓaya÷ / ata eva vivekÃrthÃnÃmupadeÓÃnÃæ ca sÃrthakyamupapadyate / viÓado hi viveka÷ puru«ÃrthÃya kalpate na tvautpattika÷ / Ãtmano dehe vyÃptatvÃdatyantaæ premÃspadatvÃdrÃgÃdayo yujyanta eveti / *9,287* nanu j¤Ãnameva vyavahÃrakÃraïaæ taccedasti kathaæ tarhi vyavahÃre«vapÃÂavamityata Ãha- nahÅti // %<... na hi pratyak«agÃnapi // MAnuv_3,2.66d //>% *9,288* NYùYASUDHù: %% NYùYASUDHù: yathÃnubhavata÷ anubhavÃnusÃreïa pratipÃdayituæ vyavahartum / yamalayoratyantavivekaæ paÓyanto 'pi mÃtrÃdaya÷ kathametau viviktÃvavagantavyÃviti p­«Âà evamiti svapratyak«ÃnubhavÃnusÃreïa na parÃnpratipÃdayituæ k«amanta ityÃdyanubhavasiddham / kà nÃmÃtra kathantà / atha tatrÃtyantasÃd­Óyaæ pratibandhakaæ tarhyatrÃpyaÇgÃravahnivadÃtmano dehe vyÃptatvaæ pratibandhakamuktameva / ÓuktirajatÃdipratyak«ÃïÃmanumÃnÃdinà bÃdho nÃstÅtyanyatropapÃditamityÃÓayavÃn"kva ca pratyak«ata÷ prÃptam' ityÃdinoktamupasaæharati- tato hÅti // %<... tato hi pratyak«asiddhaæ nÃnyena kenacit // MAnuv_3,2.67cd // Óakyaæ vÃrayituæ kvÃpi ... // MAnuv_3,2.68a //>% NYùYASUDHù: kvacitpratÅterevÃbhÃvÃtkvacitpratÅtisadbhÃve 'pi pratyak«ajanyatvÃbhÃvÃtkvacitpratyak«apratÅtibhÃve 'pi yathÃrthatvÃtkvacidayathÃrthatve 'pi prabalapratyak«eïaiva bÃdhÃdityartha÷ / ata eva kvÃpÅtyuktam / anyeneti / anupajÅvyenÃgamÃdinetyartha÷ / tadevaæ svabhÃvata÷ prabalena pratyak«eïa viruddhÃvanumÃnÃgamÃvabhÃsÃveveti / *9,289* bhavatvÃgamÃdita÷ pratyak«aæ prabalaæ mà và bhÆt / tadvirodhastvÃgamÃdernÃsti / bhinnavi«ayatvÃt / tathÃhi / ÃgamÃdikaæ khalvÃgÃminaæ viÓvasya bÃdhaæ pratipÃdayati na tu adhunÃtanam / sa eva ca mithyÃdipadena vedanÅya÷ / tasya ca pratyak«avirodhastadà syÃt / yadyÃgÃminamapi viÓvasya bÃdhaæ pratyak«aæ pratik«ipet / nacaivam / tasya vartamÃnamÃtragrÃhitvena ÃgÃminamapi viÓvasya bÃdhaæ pratyak«aæ pratik«ipet / nacaivam / tasya vartamÃnamÃtragrÃhitvena ÃgÃmibÃdhÃbhÃvagrahaïe sÃmarthyÃbhÃvÃt / yathoktam / "sambaddhaæ vartamÃnaæ ca g­hyate cak«urÃdinÃ' iti / idÃnÅntanabÃdhÃbhÃvagrahaïe 'pi na virodha÷ / naca bhinnavi«ayayorvirodho 'sti / tathà satÅdÃnÅntanaghaÂÃbhÃvagrÃhiïà pratyak«eïa bhavi«yati ghaÂa ityÃgamÃdervirodha÷ syÃditi / *9,290* ucyate / asti tÃvat pratyak«aæ vartamÃnakÃlÅnaæ bÃdhÃbhÃvamÃvedayatÅti parasyÃpi sampratipatti÷ / ÃgamaÓca neha nÃnÃstÅtyÃdirÆpo vartamÃnameva viÓvasya bÃdhaæ pratipÃdayatÅti kathaæ na pratyak«aviruddha÷ / astu vÃgÃmibodhakatvamÃgamÃdestathÃpi bÃdho nÃma traikÃlikasattani«edha÷ / sa ca vartamÃnakÃlÅnasattÃgrÃhiïà pratyak«eïa viruddhayata eveti tatpratipÃdakasyÃgamÃde÷ kathaæ na pratyak«avirodha÷ / etenÃsmatpratyak«amasmanni«Âhameva bÃdhaæ pratik«eptuæ k«amate na puru«Ãntaragatamiti nirastam / ghaÂÃdisattÃni«edharÆpasya bÃdhasya tatsattÃgrÃhiïà pratyak«eïa virodhÃvaÓyambhÃvÃt / *9,293* tadevaæ pratyak«asya vartamÃnamÃtragrÃhitve 'pyÃgamÃdestadvirodho du«parihÃra eva / tathÃpi prasaktau vastusthitirvaktavyetyÃÓayavÃnpratyak«asya vartamÃnamÃtragrÃhitÃniyamamapÃkartumuttaraæ prakaraïamÃrabhamÃïa÷ sÃk«ipratyak«asya tÃvattanniyamamapÃkaroti- taccediti // %<... taccennottaragocaram / kathamevottara÷ kÃlastadgo mok«aÓca gamyate // MAnuv_3,2.68b-d //>% NYùYASUDHù: gamyata iti vak«yamÃïena sambandha÷ / taditi pratyak«aviÓe«asÃk«iïamevÃdhikurute bhagavÃn bhëyakÃra÷ cecchabdaÓravaïÃttarhÅtyadhyÃhÃryam / nottaragocaramiti / vartamÃnamÃtragocaramityartha÷ / pramÃïÃntarÃïÃæ prÃgeva dÆ«itatvÃdityevÃrtha÷ / uttara ityatÅtasyÃpyupalak«aïam / ye«Ãæ cÃkhaï¬a eva kÃlastairapyupÃdhibhedo 'ÇgÅkartavya eva / anyathà sarvÃkhyÃtapratyayÃnÃmaikÃthyarprasaÇgÃt / ata÷ svÃbhÃviko vaupÃdhiko vÃstyuttara÷ kÃla÷ / mÃvagÃmyuttara÷ kÃla idÃnÅm / kinnaÓchinnamityata Ãha- tadga iti // kathamevetyanuvartate / uttarakÃlÃnavagatÃviti cÃrtha÷ / gamyate avagamyate / atrÃtÅtasya kaïÂhato 'saÇkÅrtanaæ kaiÓcidatÅtamok«asyÃnaÇgÅk­tatvÃt / uttarakÃlÃnavagatau tatsambandhitayà mok«o 'pi nÃvagamyata eva / viÓe«aïÃnavagame viÓi«yÃnavagamasya prasiddhatvÃt / bhavi«yati mok«a ityavagamÃbhÃve ca tadartha÷ prayatno na syÃt / mok«e sarvasya bÃdho bhavi«yatÅtyetadapi na syÃditi / *9,295* ÓukavÃmadevÃdayo j¤Ãnena muktà abhÆvannahamapi mukto bhavi«yÃmÅtyÃdyavagati÷ ÃgamÃdeva bhavi«ya(tÅti)ti kimatra sÃk«iïo 'tÅtÃnÃgatÃrthagocaratvenetyata Ãha- Ãgamo 'pÅti // %<Ãgamo 'pi hi sÃmÃnye siddhe pratyak«ata÷ puna÷ / viÓe«aæ gamayedeva ... // MAnuv_3,2.69a-c //>% NYùYASUDHù: e«Ã khalvÃgamasya sthiti÷ / yatsÃmÃnye 'nvayasÃmÃnyavati padÃrthasamÆhe, pratyak«ata÷ pramÃïÃntareïa, siddhe sati, puna÷ paÓcÃdviÓe«amanvayaviÓe«avantaæ tameva padÃrthasamÆhaæ, gamayedityeva na puna÷ padÃrthÃnapi gamayediti / nadyÃstÅre pa¤caphalÃni santÅtyÃdau tathà darÓanÃditi hiÓabdÃrtha÷ / kiæ prÃk padÃtharsiddhayetyata Ãha- kathamiti // %<... kathaæ Óaktigraho 'nyathà // MAnuv_3,2.69d //>% NYùYASUDHù: yadi padÃrthÃ÷ prÃÇ na siddhÃstarhi padÃnÃæ te«u vÃcakatvaÓaktigrahaïaæ na syÃt / aviditavi«ayÃyÃ÷ Óakterg­hÅtumaÓakyatvÃt / nahi këÂhamajÃnankuÂhÃrasya tacchedanaÓaktiæ j¤Ãtu Óaknoti / *9,296* astu padÃnÃæ ÓaktigrahÃya padÃrthaj¤ÃnamÃvaÓyakam / atha Óaktigraha eva kimartha ityata Ãha- atÅteti // %% NYùYASUDHù: atrÃtÅtÃnÃgatagrahaïaæ prak­tÃpek«am / akhilamapi vÃkyaæ padÃnÃæ padÃrthe«u vÃcakatvaÓaktigrahe jÃta evÃnvayaviÓe«aæ gamayet / natu tadvÃkyaæ padÃrthe«u padasamÆhe 'j¤ÃtaÓaktike sati viÓe«aæ gamayedityanvayavyatirekÃbhyÃæ, vÃkyasya vÃkyÃrthÃvagatau kartavyÃyÃæ, Óaktigraho 'Çgamiti j¤Ãyate 'to 'sÃvarthanÅya÷ / prak­tavÃkyÃnÃæ cÃtÅtÃnÃgatÃrthasaæsargabodhakatvÃdatÅtÃnÃgatÃrthe«u luÇʬÃdyantapadÃnÃæ Óaktirj¤Ãtavyetyartha÷ / *9,297* astu ÓaktigrahÃvaÓyambhÃva÷ kintu vartamÃne«vevÃrthe«u nÃtÅtÃnÃgate«vanupayogÃdityata Ãha- ÓaktiÓcediti // [JOSHI-16] %<ÓaktiÓced vartamÃne syÃnnÃtÅtÃnÃgataæ vadet // MAnuv_3,2.71ab //>% NYùYASUDHù: yadi vartamÃna evÃrthe padÃnÃæ Óaktirg­hÅtà syÃttadà vÃkyam atÅtÃnÃgatam atÅtÃnÃgatÃrthasaæsargaæ na vadet na pratipÃdayet / sahakÃrivirahÃt / sarvo dvandvo vibhëayaikavadbhavatÅtyekavadbhÃva÷ / atÅtÃnÃgatÃrthe«vityuktasyÃbhiprÃyakathanametat / *9,299* astvatÅtÃnÃgatÃrthe«vapi padÃnÃæ Óaktigraha÷ / tata÷ kimityata Ãha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: vartamÃnÃdanyatrÃtÅtÃnÃgatayorapi padaÓaktigraho yadyaÇgÅk­tastadà sa÷ atÅtÃnÃgatÃrthe«u padaÓaktigrahastadagrahe 'tÅtÃnÃgatÃrthÃgrahe kathaæ syÃt / na katha¤cit / nirvi«ayÃyÃ÷ Óakterj¤ÃtumaÓakyatvÃt / ato 'tÅtÃnÃgatÃrthaj¤ÃnamapyaÇgÅkÃryam / ayamatra samudÃyÃrtha÷ / vÃkyaæ tÃvatpadÃrthasaæsargaviÓe«alak«aïaæ vÃkyÃrthameva bodhayati na padÃrthamÃtram / taccÃpek«ate padÃnÃæ padÃrthe«u vÃcakatvaÓaktigraham / ÓaktigrahaÓca padÃrthagraham / padÃrthagrahaÓca pramÃïÃntarÃyatto na padavÃkyajanya÷ / itaretarÃÓrayÃdido«aprasaÇgÃt / yatra cÃtÅtÃnÃgatÃrthasaæsargo vÃkyÃrthastatrÃtÅtÃnÃgatÃrthagrahaïamÃvaÓyakam / ÓukavÃmadevedayo muktà abhÆvannahaæ ca mukto bhavi«yÃmÅtyÃdikaæ ca tathà / tasmÃlluÇʬÃdyantapadavÃcyÃnÃmatÅtÃnagatakÃlatatsambandhipadÃrthÃnÃæ ca grahaïamÃgamenoktÃrthapratipattimabhila«atÃpi pareïai«yavyam / naca tatsÃk«iïà vinà bhavatÅti kathamatÅtÃnÃgatÃrthagrÃhiïastasya vartamÃnamÃtravi«ayatvamiti / *9,300* mÅmÃæsakamatÃnusÃreïa ÓaÇkate- sÃmÃnyamiti // %% *9,301* NYùYASUDHù: asÃviti prak­vÃkyaikadeÓasya Óabdasya parÃmarÓa÷ / sakalamapi vastu sÃmÃnyaviÓe«Ãtmakam / tatra sÃmÃnyÃkÃra eva ÓabdavÃcyo viÓe«astu lak«ya eveti tÃvanni«yaÇkitam / sÃmÃnyaæ cÃtÅtÃnÃgataviÓe«e«vekameva / tacca vartamÃnaæ cak«urÃdinà d­«Âaæ ÓabdaÓaktivi«ayatayà avagatameva, anyatra kÃlÃntare 'pi, Óabdo bodhayati / tatra kimatÅtÃnÃgatÃrthaj¤Ãnena / viÓe«ÃïÃæ hi ÓabdavÃcyatve te«ÃmatÅtÃdirÆpatvÃt ÓaktigrahaïÃyÃtÅtÃdij¤Ãnamapek«itaæ syÃt / naca luÇʬÃdiÓaktigrahaïÃyÃtÅtÃnÃgatÃdikÃlagrahaïamaparihÃryamiti vÃcyam / tatrÃpi kÃlatvajÃtereva vÃcyatvÃt / nahi vaiÓe«ikÃdivanmÅmÃæsakÃnÃæ nissÃmÃnyaæ kimapyasti / ato na ÓaktigrahÃyÃtÅtÃdigrahÃpek«eti / *9,302* uttaramÃha- sÃmÃnyeti // %% NYùYASUDHù: astu tÃvatsarvaviÓe«Ã(«ayÃ)nugataæ nityaæ gotvÃdisÃmÃnyameva gavÃdiÓabdavÃcvatvaæ sÃsnÃdimanto viÓe«Ãstu lak«yà eva / tathÃpÅdaæ vaktavyam / svarÆpaÓabdo vastusvarÆpÃïyavagamayati na veti / neti pak«e 'nubhavavirodha÷ / Ãdye kathaæ kayà v­ttyeti vÃcyam / na tÃvallak«aïayà / vÃcyÃrthadvÃraiva(reïaiva) sak«aïÃsambhavÃ(lÃbhÃ)tsÃmÃnyasyaiva vÃcyatvÃt / svarÆpÃïÃæ ca sÃmÃnyavarjitatvÃt / ata÷ svarÆpaÓabdo vastusvarÆpÃïÃæ vÃcaka ityevÃÇgÅkÃryamiti / *9,303* nanu sarvasÃmÃnyÃnÃæ vastusvarÆpÃbahirbhÃvÃtsÃmÃnyavarjitaæ (vastu)svarÆpamiti kathamityata Ãha- neti // %% NYùYASUDHù: satyam santi svarÆpe sÃmÃnyÃni / naca tÃni svarÆpaÓabdavÃcyÃni / nahi sÃsnÃdimati piï¬e vatarmÃnaæ paÓutvaæ goÓabdavÃcyam / kintu gotvameva / tadatrÃpi svarÆpaÓabdasya vÃcyaæ sÃmÃnyamabhyupagacchatà svarÆpatvamevÃÇgÅkÃryam / tacca nÃsti / kenÃpi parÅk«akeïa, kvacidapyanaÇgÅk­tatvÃt / mÃÇgÅkÃri kenÃpi svarÆpatvasÃmÃnyam / mayà tvaÇgÅkari«yate / nahi sarvairaÇgÅk­tamevÃÇgÅkaraïÅyamityasti niyama÷ / tathÃtve darÓanabhedÃsambhavÃditi vaiyÃtyÃdvadantaæ pratyÃha- svarÆpaæ cediti // %% NYùYASUDHù: svarÆpamiti bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷ / tatra vastuni / kiæÓabda÷ praÓne / evaæ satyatva praÓno niruttara÷ syÃditi bhÃva÷ / tatkathamityata Ãha- sarveti // *9,304* %% NYùYASUDHù: yasmÃtsarve«ÃmanugatadharmÃïÃmante 'vasÃne svattvaæ svarÆpatvami«yate mÅmÃæsakena / tasmÃtkiæ tatra vyÃv­ttamiti praÓne k­te svarÆpatvamityevottaraæ vaktavyaæ syÃt / etaduktaæ bhavati / dravye«vatyantaæ vyÃv­ttà dharmà antyà viÓe«Ã iti vaiÓe«ikairaÇgÅk­tam / viÓe«e«vapi viÓe«ÃntarÃÇgÅkÃre 'navasthÃ(syÃt)nÃt / tatra yathà svarÆpatvameva vyÃv­ttaæ tathà dravye«vapi tadevÃstu kiæ viÓe«airiti viÓe«Ãnavaj¤Ãya tatsthÃne svarÆpatvamabhi«i¤catà mÅmÃæsakena kiæ vyÃv­ttamiti praÓne 'ntyà viÓe«Ã iti vaktuæ na Óakyata eva / apasiddhÃntÃpÃtÃt / guïÃdayastu vyÃv­ttatve 'pyanugatÃdhÃratayÃÇgÅk­tà anugatakalpà eva / ata÷ svarÆpatva(mitye)meva vaktavyam / tasya cedÃnÅmanugatatvÃÇgÅkÃre kathamayaæ praÓno niruttaro na bhavediti / *9,305* nanu bheda eva vyÃv­tto bhavi«yati / tasyÃnugateranugatÃdhÃratÃyÃÓcÃbhÃvÃdityata Ãha- tata iti // %<... tato 'nyaccet tadeva svayameva na÷ // MAnuv_3,2.74ef //>% NYùYASUDHù: ekasya evaÓabdasya tarhÅtyartha÷ / tata÷ svarÆpatvÃdanyadbhedalak«aïaæ vyÃv­ttaæ yadyaÇgÅkriyate / tarhi tadevÃsmÃkaæ svayaæ svarÆpam padÃrtha(yadarthaæ)svarÆpamudÃh­taæ tatra bheda evodÃharaïaæ bhavi«yatÅtyartha÷ / etaduktaæ bhavati / udÃharaïasyÃnÃdaraïÅyatvÃdbhedastÃvannissÃmÃnyo 'pi Óabdabodhyo vacanav­ttyaivetyaÇgÅkaraïÅyam / naca vÃcaka÷ Óabda÷ Óaktigrahaïe vinÃr'thaæ bodhayatÅti tatra tasya Óaktigraho 'pye«yavya iti / tata÷ kiæ prak­ta ityata Ãha- evamiti // %% NYùYASUDHù: evamuktaprakÃreïa vyÃv­ttarÆpe nissÃmÃnye 'pi svarÆpe và bhede và svarÆpabhedÃdiÓabdÃnÃæ vÃcakatvaÓaktigraho yadÃÇgÅk­to bhavettadà sa ca Óaktigrahastasya svarÆpÃderj¤Ãnaæ vinà kuto bhavet / sambandhaj¤Ãnasya sambandhij¤ÃnapÆrvakatvaniyamÃnna bhavedeveti tajj¤ÃnamaÇgÅkaraïÅyam / sarve«Ãæ svarÆpÃïÃæ bhedÃnÃæ ca j¤Ãne(ca) sÃrvaj¤amÃpatitamityata Ãha- sÃmÃnyata iti // %<... sÃmÃnyato j¤Ãnaæ vinà sa ca bhavet kuta÷ // MAnuv_3,2.75cd //>% NYùYASUDHù: sÃmÃnyato j¤Ãnenaiva vyutpattyupapatti÷, viÓe«ato j¤ÃnÃbhÃvÃcca sÃrvaj¤ÃnÃpattirityartha÷ / nanu sÃmÃnyavarjitasya svarÆpÃde÷ kathaæ sÃmÃnyato j¤Ãnamityata Ãha- ata iti // %% NYùYASUDHù: sarvamapi vastvasmÃbhirviÓe«asÃmÃnyarÆpaæ vyÃv­ttarÆpaæ sÃmÃnyarÆpaæ ce«yate 'to na kÃcidanupapatti÷ / kuta evami«yate / ata÷ pÆrvanyÃyÃt / yadi vyÃv­ttameva syÃttadoktaprakÃreïa sÃrvaj¤amÃpadyeta ÓaktigrahÃbhÃvo và syÃt / yadi ca sÃmÃnyarÆpameva bhavettadà vyÃv­ttabuddhayanupapattireveti / *9,306* nanvidaæ pÆrvoktaviruddhamucyate / yÃvatà prÃk svarÆpÃdikaæ nissÃmÃnyameveti prasÃdhyedÃnÅæ sarvamapi viÓe«asÃmÃnyarÆpami«yata ityucyata ityata Ãha- vyÃv­ttamiti // %% NYùYASUDHù: yadeva vyÃv­ttaæ svarÆpaæ tadeva viÓe«abalena sÃmÃnyaæ ca syÃdyatastena kÃraïena padÃrthÃnÃæ parasparamekadharmatà nÃstÅti / etaduktaæ bhavati / yatprÃk svarÆpabhedÃdau sÃmÃnyaæ nÃstÅtyuktaæ tatpadÃrthasvarÆpÃïÃæ parasparamanugataikadharmatà nÃstÅtyabhiprÃyeïa / tadabhÃve 'pi vyÃv­tta(sya)svarÆpÃbhinnasya pratiniyatasya sÃmÃnyÃkÃrasyÃbhyupagame viÓe«asÃmÃnyarÆpaæ sarvamapÅ«yata ityuktamiti na pÆrvottaravirodha÷ / nacaitadayuktam / ekasyaiva vastuno viÓe«abalena vyÃv­ttÃnuv­ttabuddhijanakatvena viÓe«asÃmÃnyarÆpatopapatte(tti)riti / *9,307* evaæ gotvÃdisÃmÃnyasyÃnugatatvamaÇgÅk­tya svarÆpatvÃdisÃmÃnyÃbhÃvÃttatraÓabdaÓaktigrahÃrthaæ tatsvarÆpaj¤Ãnamapek«itamityuktam / idÃnÅæ gotvÃdikamapi nÃnugatamityÃha- dharmÃïÃmiti // %% NYùYASUDHù: padÃrthÃnÃæ paramparamekadharmatà netyetÃvadanuvatarte / samudÃyavyatiriktÃnÃæ ÓauklayÃdidharmÃïÃæ bhedad­«Âayà pratidharmivyÃv­ttatvadarÓanÃttadd­«ÂÃntena gavÃdipadÃrthÃnÃmapi parasparamekadharmatà anugatagotvÃdidharmavattà netyanumÃtavyam / ayamatra prayoga÷ / gotvÃdikaæ prativyaktivyÃv­ttaæ samudÃyÃtiriktadharmatvÃcchauklayÃdivaditi / evaÓabda÷ pratij¤ayà sambaddhayate / tenÃnugatabuddhibÃdha iti nirÃkaroti / anugatabuddheranyathaivopapÃditatvÃt / *9,308* athavà yathÃnyÃsÃmevÃstu sambandha÷ / prÃbhÃkarà manyante / rÆpÃdayo 'pi dharmà anuv­ttà eva na tu prativyakti bhidyate / ata÷ sÃdhyavikalateti / tannirÃsÃya bhedad­«Âayaivetyuktam / anyathà bhedÃdityevÃvak«yat / ÓauklayÃdervyÃv­ttatve 'nuv­ttapratyayo viruddhayetetyata Ãha- taditi // %<... tatsÃd­Óyasya darÓanÃt // MAnuv_3,2.77d //>% NYùYASUDHù: Óauklayamidaæ Óauklayamidamiti pratÅtau himaÓauklayasÃd­Óyameva himÃæÓuÓauklaye pratÅyate natu tenaikyamityato na virodha÷ / mà bhÆdanugataæ sÃmÃnyaæ tata÷ kiæ prak­ta ityata Ãha- ata iti // %% NYùYASUDHù: anugatasÃmÃnyÃbhÃvenÃtÅtÃnÃgatavartamÃnavyaktÅnÃmeva vÃcyatvÃdag­hÅtaÓaktÅnÃæ ca padÃnÃmabodhakatvÃt Óaktigrahaïasya ca padÃrthaj¤Ãnena vinÃsambhavÃdviÓe«ato j¤Ãne sÃrvaj¤Ãpatterityartha÷ / sarva iti / vartamÃnÃtÅtÃnÃgatÃ÷ / astvatÅtÃdij¤ÃnÃpek«Ã Óaktigrahasya / tacca sÃk«iïeti kuta ityata Ãha- sarvamiti // %% *9,309* NYùYASUDHù: evaÓabdo viÓe«ÃkÃravyavacchedÃrtha÷ / pramÃïÃntarÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / anumÃnenÃtÅtÃdisarvasÃmÃnyaj¤Ãnaæ bhavi«yatÅtyasya cedamuttaram / atÅtÃnÃgatavartamÃnaæ sarvamapi liÇgamanena sÃdhyena vyÃptamiti j¤ÃnÃpek«aæ khalvanumÃnam / nacaitajj¤Ãnaæ sÃk«iïà vinà sambhavatÅti / yadvà sÃk«iïo 'tÅtÃdisarvasÃmÃnyÃkÃragocaratve pramÃïÃntaramevÃnenocyate / atÅtÃdikaæ sarvaæ dhÆmÃdi tathÃvidhenÃgnyÃdinà vyÃptamiti j¤ÃnapÆrvakaæ khalvanumÃnam / tathÃca sÃk«iïo 'tÅtÃdigocaratvÃbhÃve 'nyasya tathÃvidhasyÃbhÃvÃdanumÃnamÃtroccheda÷ syÃditi / ki¤cÃsti tÃvatsarve«Ãæ sarvaÓabdaÓaktigraha÷ / anyathÃ"sarvaæ khalvidaæ brahma' iti vyavahÃravilopaprasaÇgÃt / ÓaktigrahaÓcÃrthagrahÃpek«a iti sarve«Ãæ sÃmÃnyata÷ sarvamiti j¤ÃnamaÇgÅkÃryam / sÃk«iïaÓcÃtÅtÃdisarvagocaratvÃbhÃve tanna syÃditi / *9,310* nanvanugatasÃmÃnyÃbhÃve vyaktÅnÃmÃnantyÃdvayabhicÃrÃcca ÓabdaÓaktigraha eva na saÇgacchate / kutastadanyathÃnupapattyà sÃk«iïo 'tÅtÃdigocaratvasiddhirityata Ãha- ki¤ciditi // %% *9,311* NYùYASUDHù: tadetadvaiÓe«ikaparÅk«ÃyÃæ vyÃkhyÃtaprÃyam / nanvevaæ sati goÓabdasya gavaye 'pi Óaktiæ g­hïÅyÃt / sÃd­ÓyasadbhÃvÃdityata Ãha- tattaditi // %<... tattatsÃd­ÓyamÃnata÷ // MAnuv_3,2.79d //>% NYùYASUDHù: pÆrveïÃnvaya÷ / na yatki¤citsÃd­Óyaj¤Ãnaæ ÓabdaÓaktigrahaïakÃraïam / kintvativyÃptividhuram / yathà goÓabde sÃsnÃdimattvamevamanyatrÃnyaditi bhÃva÷ / etena pÆrva÷"ki¤cit' Óabdo vyÃkhyÃto bhavati / *9,312* evaæ sÃk«ipratyak«asya vartamÃnamÃtragrÃhitvamapÃk­tya mÃnasapratyak«asyÃpi tadapÃkaroti- pratyak«amiti // %% NYùYASUDHù: mÃnasaæ pratyak«aæ cÃtÅtÃrthagocarameva yatsm­tikÃraïamiti / yadetyuttaravÃkye sambaddhayate / pÆrvÃnubhavÃnadhikavi«ayÃyÃ÷ sm­te÷ prÃmÃïyameva durlabhaæ kuto mÃnasapratyak«ajatvamityata Ãha- (yadeti)tadeti / *9,313* %% NYùYASUDHù: yadà yasmÃt atÅtatvaviÓe«itam arthaæ sm­tirvi«ayÅkarotÅti Óe«a÷ / tadà tasmÃtsm­tipramÃïatvaæ siddham / atÅtatvaviÓe«itÃrthavi«ayatve 'pi kathaæ sm­te÷ pramÃïatvamityata Ãha- Ãdhikyamiti // %<ÃdhikyamanubhÆtÃttu yadÃtÅtatvami«yate / mÃnatà ca kathaæ na syÃt sm­ter ... // MAnuv_3,2.81a-d //>% NYùYASUDHù: yasmÃtsm­tivi«ayÅk­tamatÅtatvaæ vartamÃnatayÃnubhÆtÃrthÃdadhikyami«yate sarvaistasmÃtsm­termÃnatà kathaæ na syÃt / mÃnatve ca mÃnasapratyak«ajatvaæ kathaæ na syÃditi cÃrtha÷ / api cÃnadhigatÃrthagant­tvaæ pramÃïalak«aïamaÇgÅk­tyedaæ sm­teranubhavÃdhikavi«ayatvaæ vyutpÃditam / vastutastu nedaæ lak«aïam / kintu yathÃrthatvameva / taccÃsti sm­teranubhavasiddham / bÃdhakapratyaye hi sati tanna bhavet / nacÃsÃvatrÃstÅtyÃha- bÃdhaÓceti // %<... bÃdhaÓca nÃtrahi // MAnuv_3,2.81d //>% NYùYASUDHù: cÃk«u«Ãdipratyak«e 'pi na vartamÃnamÃtragrÃhitvaniyama iti bhÃvenÃha- mÃnatvamiti // %% NYùYASUDHù: sarve 'pi hi parÅk«akÃstadbalenÃtmÃde÷ sthÃyitvaæ sÃdhayanti / tata÷ kiæ prak­ta ityata Ãha- atÅteti // %% NYùYASUDHù: atÅtatvavartamÃnatvadharmaviÓi«yÃrthavi«ayetyartha÷ / d­Óyate sÃk«iïà / so 'yamiti hi pratyabhij¤ÃkÃro 'nubhÆyate / sà ca cak«urÃdinaiva jÃyata iti bhÃva÷ / *9,314* atha matam / pratyabhij¤ÃyÃæ catvÃra÷ pak«Ã÷ sambhavanti / anubhava eveti và sm­tireveti và sm­tyanubhavarÆpaæ j¤Ãnadvayamiti caikameva j¤ÃnamaæÓe sm­tiraæÓe 'nubhava iti veti / tatra na tÃvadÃdya÷ / tathÃtve hyahamityeva syÃnna tu sa iti / nÃpi dvitÅya÷ / tathà sati sa ityeva syÃnna tvayamiti / vak«yamÃ(ïa)ïo do«aÓca syÃt / atha uttaraæ pak«advayamevÃÇgÅkaraïÅyam / tathÃca sa ityaæÓasya sm­titvÃnna cÃk«u«Ãdipratyak«asyÃtÅtavi«ayatvamityata Ãha- naceti // %% NYùYASUDHù: sm­tireva (mÃtrÃ) sm­timÃtrà sm­timÃtrÃrdhaæ yasyÃ÷ sà tathoktà sm­tyanubhavarÆpaikadeÓasamudÃyarÆpà tathà sm­tyanubhavÃtmakaikaj¤ÃnarÆpà ca netyartha÷ / kuto netyata÷ prathamapratij¤ÃyÃæ hetumÃha- tadidaætveti // *9,315* %<... tadidantvagrahaikata÷ // MAnuv_3,2.83b //>% NYùYASUDHù: tattvedantvagrahayorekatvÃnubhavÃt / grahagrahaïenÃnubhavatvaæ sÆcayati / dvitÅyapratij¤ÃyÃæ hetumÃha- tadidantveti / tattvedantvagrahasyaikatvÃnniraæÓatvÃt / etaduktaæ bhavati / pratyabhij¤Ã na sm­tireveti pareïÃpyuktam / nÃpi j¤ÃnadvayarÆpà / tattÃvata evedantÃyÃæ mÃnÃbhÃvaprasaÇgena k«aïabhaÇgabhaÇgÃsiddhe÷ / naca sm­tyanubhavarÆpamekameva j¤Ãnam / ekatve dvirÆpatÃvirodhÃt / tasmÃdanubhavarÆpamekameva vij¤Ãnaæ saæskÃrasacivena cak«urÃdinà jÃtatvÃtsoyamityÃkÃraæ bhavati / yathà khalu ÓuklaharitapÅtÃdirÆpÃïÃæ citrarÆpÃrambhakatvam / yathà và do«asahak­tÃnÃmindriyÃïÃæ viparyayahetutvam / tathà saæskÃrasacivÃnÃmindriyÃïÃæ pratyabhij¤Ãhetutvaæ bhavi«yatÅti ko do«a÷ / naca saæskÃrasya svatantrasya j¤Ãnahetutvam / sm­termÃnasapratyak«ajatvÃÇgÅkÃrÃditi / taccennottaragocaramityÃdinoktamarthamupasaæharati- ata iti // %% NYùYASUDHù: vartamÃnaikaniyama÷ vartamÃnamekameva vi«ayÅkarotÅtyevaærÆpo niyama÷ / *9,318* pramÃïaprameyapramÃt­bhedaæ viÓvamabÃdhyamiti yaduktaæ tadupasaæhari«yannarthagatÃyà j¤Ã(tatÃyÃ÷ prÃkaÂyÃparaparyÃyÃ)tattÃprÃkaÂyasamÃkhyÃyÃ÷ pramiteÓcaturthyà vidyamÃnatvÃtkathaæ trividhaæ viÓvamityÃÓaÇkÃæ tÃvatpariharati- naceti // %% NYùYASUDHù: pramitirnÃma vastu nÃstyeva tatra mÃnÃbhÃvÃt / nanu kathaæ mÃnÃbhÃva÷ / "pramÃtà ca prameyaæ ca pramÃïaæ pramitistathÃ' ityÃderÃgamasya vidyamÃnatvÃdityata uktam- pramÃïato 'nyeti // dvividhaæ pramÃïaæ karaïaæ phalaæ ca / (atra) tatra pramÃïaÓabdena karaïamabhidhÃya pramitiÓabdena phalarÆpapramÃïamevocyate / natu tato 'nyà pramitiriti / asti tÃvadarthaj¤Ãnayovir«ayavi«ayibhÃvaniyama÷ / nacÃsau sattayà kÃraïatvena vÃtivyÃpte÷ / nÃpi tÃdÃtmyasÃrÆpyÃbhyÃm / asambhavÃt / yatra j¤Ãne yo 'rtho 'vabhÃsate ta(trÃsau)syÃsau vi«aya ityatra saptamyarthÃnupapatti÷ / tasmÃdyena yasyÃtiÓaya utpadyate tasyÃsau vi«aya ityaÇgÅkÃryam / tathà cÃrthasya vi«ayatvasiddhaye j¤Ãnajanyo 'rthagato 'tiÓaya÷ sarvathÃÇgÅkÃrya iti kathaæ mÃnÃbhÃva÷ / maivam / tathà satyatÅtÃnÃgatayorj¤Ãnavi«ayatÃbhÃvaprasaÇgÃt / na hyasati dharmiïi tatra dharmotpatti÷ sambhavati / atha karaïasambhavÃttatra vi«ayatvamityucyate tarhi vartamÃne 'pi tathà sambhavÃnna j¤Ãtatà kalpanÅyeti / tadidamuktaæ kutraciditi / atÅtÃdivadvartamÃne 'pi nÃstÅtyartha÷ / ki¤ca j¤Ãnaæ svavi«aye j¤ÃtatÃmupajanayati yatra kvacidvà / dvitÅye 'tiprasaÇga÷ / Ãdye j¤ÃtopajananÃtprÃgevÃrthasya vi«ayatvasiddhervyarthaæ tatkalpanamityÃha- kimetayeti // api ca j¤ÃtatÃyÃmapi j¤ÃtatotpÃdo 'ÇgÅkriyate na và / neti pak«e j¤Ãnavi«ayatvaæ na syÃt / Ãdye 'nubhavÃnÃrƬhaæ j¤ÃtatÃpravÃhamaÇgÅkurvÃïasya kalpanÃgauravaæ syÃdityÃha- kalpanÃyà gauravÃcceti // atha j¤Ãtatà j¤ÃtatÃntaramantareïaiva vi«aya iti kalpyate / tadÃpi kalpanÃgauravameva / etena j¤Ãnaæ svavi«aye ki¤citkaroti kriyÃtvÃdgamanavadityanumÃnamapi nirastam / j¤ÃnamÃtrapak«ÅkÃre 'tÅtÃnÃgataj¤ÃtatÃj¤Ãne«u bÃdhÃt / anyathà tatraiva vyabhicÃrÃditi / *9,321* nanu j¤Ãto ghaÂa÷ prakaÂo ghaÂa ityarthaviÓe«aïatayà j¤Ãtatà pratyak«amÅk«yata ityata Ãha- mayeti // %% *9,321f.* NYùYASUDHù: j¤Ãnameva mayaitajj¤Ãtamiti j¤Ãnagocaram / kriyà hi kart­sthaiva yadà kart­prÃdhÃnyena vyavahriyate tadà kart­dharmatayà pratÅyate / yathà devadatto ghaÂamicchati dve«yÅti / yadà tu karmaprÃdhÃnyena tadà taddharmatayà / yathe«yo dvi«ya iti / *9,322* yadà puna÷ svaprÃdhÃnyena tadà svatantraiva / yathecchà dve«a iti / evÃmÃtmagatameva j¤Ãnaæ vi«ayadharmatayÃvabhÃsata iti kimanupapannam / nanu ca j¤Ãnaæ tÃvanna pratyak«am / tathÃhi / na tÃvatpÆrvabhÃvino j¤Ãnasya j¤Ãnaæ vi«aya÷ / tathà sati j¤ÃsyÃmÅtyeva(meva) syÃnna tu jÃnÃmÅti / nÃpyÃgÃmina÷ / tathÃtve hyaj¤Ãsi«amityeva syÃt / naca sahabhÃvij¤ÃnÃntaramasti / tato j¤ÃtatÃlak«aïakÃryeïaivÃnumÃtavyamiti kathaæ sà nÃbhyupagamyata ityata uktam- sÃk«iïamiti // sÃk«iïo nityatvÃnnoktado«a÷ / sa ca svaprakÃÓa iti / anupalambhabÃdhità ca j¤ÃtatetyÃha- tato 'nyeti // %<... tato 'nyà na pramitirnÃma d­Óyate // MAnuv_3,2.85cd //>% NYùYASUDHù: prathamaj¤Ãne hi Óuddha evÃrtho j¤Ãyate na j¤ÃtatÃviÓi«ya÷ / tadÃnÅæ tasyà ajÃtatvÃt / tÃmutpÃdya punastadviÓi«yamarthaæ vi«ayÅkarotÅti pak«e viramyavyÃpÃraprasaÇgÃt / naca prathamaj¤Ãnavi«ayÅk­tÃdadhiko 'rtha uttaraj¤Ãne«u cakÃsti / j¤Ãta ityatra tu j¤Ãnaæ vi«aya ityuktameveti / *9,324* idÃnÅmÅÓatajj¤ÃnetyÃdinoktamarthamupasaæharati- mÃneti // %% NYùYASUDHù: tattasmÃnmÃnÃdibhedena trividhameva viÓvaæ tasya kvacidapyucchittirbÃdho nÃ(stÅ)styevetyartha÷ / prak­ta(manusa)mupasaæharansvapnasya mithyÃtvaæ hetvantareïa dÆ«ayati- svÃpnÃnÃmapÅti // *9,325* %% NYùYASUDHù: co hetau / yasmÃtsvapnÃnÃmapye(te)«Ãæ mÃnamÃt­prameyÃïÃæ kvacitkÃle na bÃdho d­Óyate ata÷ svapno mithyà naiveti sambandha÷ / na kevalaæ bÃhyaprapa¤ca ityaperartha÷ / svapnÃdutthitasya nÃtra gajo 'bhÆdityÃdinà bÃdhadarÓanÃtkathametadityata Ãha- jÃgrattvamÃtramiti // %% NYùYASUDHù: anyathà avidyamÃnatvena / vyÃkhyÃtaprÃyametat / yattÆktaæ ratho 'yamityÃdi, tatpariïÃmitÃmÃvedayati / na bÃdhamiti vak«yate / "na tatra rathÃ÷' ityÃdiÓrutistu tatprÃgabhÃvam / nanu svÃpnapadÃrthÃnÃæ jÃgrattvaæ yadi bhramasiddhaæ bÃdhitaæ ca tadà te«Ãæ mithyÃtvamavarjanÅyam / svÃpnagajÃdayo mithyà bhramavi«ayatvÃdbÃdhavi«ayatvÃcca ÓaktirajatavadityanumÃnÃditi cetkimidaæ bhramavi«ayatvamÃropyatayà vÃ'ropÃdhi«ÂhÃnatayà và sÃdhÃraïaæ và / tathà bÃdhavi«ayatvamapi kinni«edhyatayota ni«edhÃdhikaraïatayÃtha sÃdhÃraïam / ubhayatrÃpi dvitÅyat­tÅyayorde«amÃha- jÃgradvaditi // %<... jÃgradvaj ... // MAnuv_3,2.87d //>% NYùYASUDHù: jÃgratà d­«Âaæ ÓuktyÃdikaæ yathà tathetyartha÷ / yathà ÓuktikÃderÃropabÃdhÃdhi«ÂhÃnatve 'pi na mithyÃtvaæ tathà svÃpnÃnÃmapÅtyanaikÃntyamityartha÷ / nanu jÃgaropalabdhasya ÓuktyÃderapyanenaiva hetunà mithyÃtvamasmÃkaæ si«Ãdhayi«itameveti kathaæ tatrÃnaikÃntikatvamityata Ãha- jÃgraditi // %<... jÃgradeva ca // MAnuv_3,2.87d // Ãtmavat ... // MAnuv_3,2.88a //>% NYùYASUDHù: evaæ tarhi jÃgratsvapnaÓcÃtmavannaiva mithyetyartha÷ / *9,326* tadviv­ïoti- kvaciditi // %< ... kvacidÃtmà ca syÃdeva bhramagocara÷ / etÃvatà na mithyÃsau svapne jÃgarite tathà // MAnuv_3,2.88a-d //>% *9,327* NYùYASUDHù: k«aïiko 'hamityÃdi bhramagocara÷ / upalak«aïaæ caitat / na k«aïiko 'haæ sthira eveti bÃdhagocaraÓcetyapi dra«Âavyam / svapne jÃgarite tatheti / tatropalabdhÃ÷ padÃrthà api na mithyetyartha÷ / ubhayapak«ÅkÃreïÃnumÃ(ne 'pyÃ)nasyÃtmani vyabhicÃro 'parihÃyar iti / nanu k«aïikatvÃdinà pratipanna ÃtmÃpi mithyeti kathaæ tatra vyabhicÃra iti cet / kiæ k«aïikatvÃderÃropitasya mithyÃtvÃdevamucyate utÃtmasvarÆpasyaiva / dvitÅye tvapasiddhÃnta÷ sphuÂa eva / ÃdyamÃÓaÇkaya dÆ«ayati- yadÅti // %% NYùYASUDHù: evaæ tarhyÃropitÃkÃrasya mithyÃtvaæ sÃdhyamityuktaæ syÃt / tathÃca siddhasÃdhanatvaæ jÃgratsvapnÃvagatÃrthe«vÃropitÃkÃrÃïÃæ mithyÃtvasyÃsmÃbhirapyaÇgÅk­tatvÃt / Ãropyatayà ni«edhyatayà và bhrÃntibÃdhavi«ayatvaæ heturityÃdyapak«e do«amÃha- abÃdhiteti // %% NYùYASUDHù: jÃgrattvÃde÷ rajatatvÃdeÓca bÃdhÃduttaramapyabÃdhitatvena gajÃde÷ ÓuktyÃdeÓcÃnuv­tte÷ svapnÃderuktavidhà bhrÃntatà bÃdhyatà ca kuta÷ / tathÃca svarÆpÃsiddhi÷ / yathà khalu bÃdhottarakÃlamapyanuvartamÃna Ãtmà nÃropyo nÃpi bÃdhya÷ / tathà svapnajÃgarÃvapi / tayorapyadrÃk«amevÃhaæ gajamityÃdyanuv­tteriti / anukÆlapramÃïÃbhÃvÃtpratikÆlapramÃïabhÃvÃcca bhrÃntivi«ayatvÃdihetunà jÃgratsvapnayormithyÃtvÃnumÃnamanupapannamityÃha- naceti // %% NYùYASUDHù: viÓvamityubhayavidhaæ vivak«itam / bhrÃntatve mithyÃtve / yadvà bhrÃntivi«ayatvÃdihetudvayasyÃsiddhiæ prakÃrÃntareïa sÃdhayitumidaæ vÃkyam / bhrÃntasya i(mi)ti bÃdhyatvasyÃpyupalak«aïam / yatastasmÃdityupaskartavyam / tadbhrÃntatà tasya dvividhasyÃpi viÓvasya bhrÃntivi«ayatà / *9,328* d­ÓyatvÃdihetunà svapnajÃgarayobhrÃntatvÃdisÃdhanÃtkathamasiddhirityÃÓaÇkÃæ parihartuæ bhrÃntatvaæ prakÃrÃntareïa dÆ«ayati- ki¤ceti // *9,329* %% NYùYASUDHù: bhrÃntatvavÃdÅ d­ÓyatvÃdinà dvividhasyÃpi viÓvasya bhrÃntatvÃdikaæ (sà tvaæ) sÃdhayan / svamatasyeti / svapratij¤Ãtharm / niyatamiti / anyathà tatrÃnaikÃntyÃpatteriti bhÃva÷ / na kevalaæ pareïa svavyÃptisiddhaye svapratij¤ÃtÃrthasya bhrÃntatvÃdikamaÇgÅkaraïÅyam / kintu vayamapi tadaÇgÅkurma ityÃha- tatreti // %<... tatra sampratipannatà / vÃdinos ... // MAnuv_3,2.91d-e //>% NYùYASUDHù: parapratij¤ÃtÃrthasya bhrÃntatvÃdau vÃdino÷ vÃdiprativÃdino÷ / etacca vak«yamÃïÃnumÃnasyÃnyatarÃsiddhinirÃsÃrthamiti boddhavyam / tata÷ kimityata Ãha- tena ceti // %<... tena cÃbhrÃntaæ viÓvameva bhavi«yati // MAnuv_3,2.91ef //>% NYùYASUDHù: na kevalamuktapramÃïai÷ kintu viÓvabhrÃntatvÃderbhrÃntatvÃdihetunà ca viÓvamabhrÃntameva tathÃbÃdhyameva bhavi«yati / tatra vyÃptiæ sÆcayati- bhrÃntatveti // %% NYùYASUDHù: tadetau prayogau bhavata÷ / viÓvamabhrÃntaæ bhrÃntabhrÃntatvÃt / tathà viÓvamabÃdhyaæ bÃdhyabÃdhyatvÃt Ãtmavaditi / apavyÃkhyÃnadÆ«aïasya prayÃrejanamÃha- aÓe«eti // %% NYùYASUDHù: tanmatamiti / svÃpnajÃgaraprapa¤casya mithyÃtvaæ pratipÃdayanmatam / *9,330* syÃdetat / viÓvasya bhrÃntatvÃdikamivÃbhrÃntatvÃdikamapi mithyà kinna syÃt / na caitadaghaÂitaæ durghaÂatvasya bhÆ«aïatvÃdityÃÓaÇkÃæ pariharanmandametadasmadÅyaæ tanmataheyatÃvyutpÃdÃnaprasakterabhÃvÃditi solluïÂhamÃha- yeneti // %% *9,331* NYùYASUDHù: bhrÃntitvÃt bhrÃntivi«ayatvenÃÇgÅk­tatvÃt / durghaÂatvasya bhÆ«aïatvÃt bhÆ«aïatvenÃÇgÅk­tatvÃcca / kevalamunmatto 'pi sÃk«Ãdunmatto 'pi na punarunmattakabÅjÃdyadanenonmatta÷ / na hyunmatta÷ svamataæ bhrÃntaæ durghaÂaæ ceti svayameva manyate / tarhi kathaæ loke prav­ttamityata Ãha- ÅÓeti // %<ÅÓaÓakteracintyatvÃnmahonmattai÷ pravartitam // MAnuv_3,2.94cd //>% NYùYASUDHù: mahonmattairiti hetvantaram / sÆtravyÃkhyÃnamupakramyÃpavyÃkhyÃnasya heyatÃvyutpÃdanamasaÇgatamityata÷ svavyÃkhyÃnadÃr¬hyÃrthamityÃÓayavÃnuktaæ sÆtrÃrthaæ viv­ïvanmÃyÃÓabdÃrthaæ tÃvadÃha- ata iti // %% NYùYASUDHù: ata iti / anyathà vyÃkhyÃnasya du«ÂatvÃt"mÃyà vayunamabhikhya' iti praj¤ÃnÃmasu pÃÂhÃditi bhÃva÷ / mÃyÃyÃ÷ sandhyakÃraïatvaæ vak«yate / tatra jaivÅ praj¤Ã kÅd­Óaæ kÃraïamityata Ãha- upÃdÃnameveti // %<... upÃdÃnameva sà // MAnuv_3,2.95b //>% NYùYASUDHù: sandhyasyeti Óe«a÷ / na kevalaæ jaivÅpraj¤Ãtra mÃyà / kintvaiÓvarÅ ca / sà ca sandhyasya nimittamevetyÃha- nimittamiti // %% NYùYASUDHù: praj¤ÃÓabdaÓcÃtra lÃk«aïiko vÃsanÃrtha iti vak«yati(te) / tacca vyÃkhyÃnaæ nobhayasÃdhÃraïamityÃÓayenoktaæ mukhyeti / ÅÓvarapraj¤Ã mukhyaiva jÅvapraj¤Ã tu lÃk«aïikÅ / *9,333* mÃyÃmÃtrapadaæ vyÃkhyÃti- nirmitamiti // %<... nirmitaæ trÃtameva ca // MAnuv_3,2.95d // tÃbhyÃæ saha p­thak caiva mÃyÃmÃtramitÅryate / ubhÃbhyÃæ mÃtamaiÓvaryà trÃtaæ saha p­thak tata÷ // MAnuv_3,2.96 //>% NYùYASUDHù: tÃbhyÃmeveti sambandha÷ / tena tuÓabdo vyÃkhyÃto bhavati / yathÃsaÇkhayenÃnvayaparihÃrÃrthamuktam- saha p­thageveti // caÓabdastasmÃdityarthe / Åryate sandhyamiti Óe«a÷ / saha p­thagityuktaæ viv­ïoti- ubhÃbhyÃmiti // jÅveÓvarapraj¤ÃbhyÃæ mÃtaæ nirmitamaiÓvaryà praj¤ayà trÃtaæ yasmÃttata÷ saha p­thagityuktam / dhÃtusamudÃyÃdÃto 'nupasarge ka iti ka÷ / adibhÆmyÃæ hutajiti yathà / yadyapyekasmÃdeva dhÃtostrapratyaya÷ Óakya÷ kartum / tathÃpyadhikÃrthalÃbhÃyaivaæ k­tam / sautratvÃnnirdeÓasya karmaïi pratyaya÷ / gha¤arthe kavidhÃnamiti và / nanvidaæ pÆrvÃparaviruddham / pÆrvaæ hi jÅvavÃsanopÃdÃnakaæ sandhyamityuktam / idÃnÅæ tu praj¤opÃdanakamiti / maivam / praj¤ÃÓabda(syÃpi vÃ)sya vÃsanopalak«aïatvÃt / *9,338* atha praj¤Ãyà vÃsanÃyÃÓca ka÷ sambandho yena lak«aïà syÃdityata Ãha- praj¤Ãtmakamiti // %% NYùYASUDHù: yena kÃraïena mana÷ praj¤Ãtmakaæ praj¤opÃdÃnaæ, vÃsanÃÓca manorÆpà manaupÃdÃnakÃ÷ tenaitayorekakÃraïatvalak«aïasambandhena lak«aïopapadyata iti Óe«a÷ / praj¤ÃvÃsanayomarna upÃdÃnamityetatkuta ityata Ãha- dhÅriti // %% NYùYASUDHù: ÓrutÃvitiÓabda Ãdyartha÷ / tena vÃsanÃyà api manovikÃratvaæ labhyate / iti tviti sambandha÷ / iti ÓrutiÓcaÓabdÃdanyà cÃha praj¤ÃdermanovikÃratvam / a¤jasà spa«Âam / etenÃtmakÃryatvaæ vadanto nirastà bhavanti / bÃhyÃrthaj¤Ãnasya tadÃnÅmabhÃvÃdasataÓcopÃdÃnatvÃnupapatte÷ mukhyÃrthatyÃga÷ / yadi ca vÃsanÃmÃtramiti mukhya eva prayoga÷ kriyeta tadeÓvarapraj¤Ã na saÇg­hÅtà syÃtp­thagubhayagrahaïe ca gauravaæ syÃt / ato mukhyÃmukhyavivak«ayobhayasya lÃghavena grahaïÃya mÃyÃmÃtramityuktam / ata eva mÃyaiva mÃyÃmÃtramiti na vyÃkhyÃtam / sandhyasya nimittakÃraïabhÆtayeÓvarapraj¤ayà tÃdÃtmyÃbhÃvÃt / *9,340* nanu praj¤ÃvÃsanayorasti kÃryakÃraïabhÃva÷ sambandha÷ / sa eva lak«aïÃbÅjamastu / kiæ dvayormana÷kÃryatvavarïanenetyata Ãha- ciditi // %% NYùYASUDHù: na kevalaæ svapnaæ kintvimÃ÷ sÃæsÃrikÅ÷ sarvà apyavasthÃstena manasaiva sarvadà jÅva÷ paÓyati / ata÷ pradhÃnatvÃttaddvÃraka eva sambandha ÃdaraïÅyo nÃpara÷ / manaÓca kecana ja¬ameva manyante / apare tvacetanamevÃropitacaitanyam / tannirÃsena svarÆpaæ kathayati- cidacinmiÓrameveti // yadityadhyÃhÃryam / kevalamacetanasya ghaÂÃdivadevambhÃvÃsambhavÃccaitanyÃropasya nirÃk­tatvÃccidacinmiÓramevÃÇgÅkÃryam / bhavanti cÃtrÃgamÃ÷ / yadi manasà sarvÃvasthÃprÃptistadà mok«e 'pi tasya bhÃvÃ(dava)devÃvasthÃssyurityata uktaæ yÃvatsaæs­tistÃvadeva jÅvasyopakÃrÃpakÃrau karotÅti / kÃtsnaryenÃnabhivyaktasvarÆpatvÃditi vyÃkhyÃti- manovikÃrà iti // *9,341* %% NYùYASUDHù: yadyasmÃtsvÃpnà vi«ayà manojanyavÃsanÃvikÃrà ata eva hi te bÃhyavat sthÆlÃ÷ na bhavanti saæv­te deÓe 'vakÃÓÃnarhà na bhavanti / te«Ãæ tathà bÃhyavatkvacitspa«Âatà bÃhyÃrthakriyÃkÃrità nÃsti / yadvà yasmÃtte bÃhyavatsthÆlà na bhavanti tathà te«Ãæ kvacitspa«Âatà nÃstyata÷ svÃpanà vi«ayà manovikÃrà iti yojanà / yathà caitattathoktaæ purastÃt / *9,343* nanu (ca) svÃpnakÃminÅsambhogÃdeÓcaramadhÃtuvisargÃdibÃhyÃtharkriyÃkÃritÃdarÓanÃdbhÃgÃsiddhirityata Ãha- kvaciditi // %% NYùYASUDHù: te svÃpnà vi«ayÃ÷ kvacitspa«Âà api syureva / tathÃpi tadatiriktapak«ÅkaraïenÃdo«a iti bhÃva÷ / evaæ tarhi tasyÃæÓasya vÃsanÃmayatvaæ na syÃdityata Ãha- vÃsaneti // %<... vÃsanà mÃnasÅ ca sà // MAnuv_3,2.100b //>% *9,343f.* NYùYASUDHù: sà ca mÃnasÅ vÃsanà siddhà / aspa«ÂatÃbhÃve 'pyasthÆlatvasya sattvÃditi bhÃva÷ / ata eva sautro heturdvedhà vyÃkhyÃta÷ / tadanena deÓakÃlanimittasampatti÷ svapne nÃstÅti yaduktaæ tadvÃsanÃmayoktyà nirastam / ata eva s­«ÂiÓruterbhÃktatvavarïanamapÃstam / prÃj¤asya nirmÃt­tvaæ ca na v­thà tvÃjyam / svayaæ vihatyetyÃdyÃpÅÓvaravi«ayamanyatra vyÃkhyÃtam / svapnanirmÃïe ÓubhÃÓubhayogÃpattiriti cÃsaÇgatam / vyÃptyabhÃvÃt / jÅvasya brahmabhÃvopadeÓa iti ca sÃrvaj¤Ãde÷ pÃramÃrthikatvasamarthanÃdayuktam / viyadÃdiprapa¤casya mithyÃtvakathanaæ ca tatsatyatvopapÃdanÃnnirastam / // iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ sandhyÃdhikaraïam // [JOSHI-17] ___________________________________________________________________________ [======= JNys_3,2.II: parÃbhidhyÃnÃdhikaraïam =======] / atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ parÃbhidhyÃnÃdhikaraïam // ## // oæ parÃbhidhyÃnÃttu tirohitaæ tato hyasya bandhaviparyayau oæ // parak­tasyÃpavyÃkhyÃnatÃæ pratipÃdayituæ parÃbhidhyÃnÃditi sÆtratÃtparyamÃha- ÅÓeti // %<ÅÓecchayÃntardadhÃti ... // MAnuv_3,2.100c //>% *9,347* NYùYASUDHù: sandhyamiti Óe«a÷ / na kevalaæ svapna÷ kintu tattirodhÃnamapÅÓvarecchÃdhÅnamitye«a evÃrtho 'nena sÆtreïocyate nÃnya÷ / jÅvasyeÓvarÃæÓatÃyà aprÃmÃïikatvasya dvitÅye 'bhihitatvÃt / naca j¤ÃnaiÓvaryaÓaktÅ brahmaïastÃttvikatayà pareïÃÇgÅk­te / ki¤ca dehayogÃttirohitamityetÃvatÃlam / anyadasaÇgatameva / ki¤ca dehayogaÓcettirodhÃna (eva) hetustadà suptipralayayorÃvirbhÃva÷ syÃt / avidyÃdyupalak«aïametaditi ce(detadapi ta)t atha tathaiva kinnoktamityÃstÃæ vistara÷ / yadi svapno 'ntardhatte kathaæ tarhi punastatpratÅtiri«yata Ãha- vyajyate ceti // %<... vyajyate ca punastayà // MAnuv_3,2.100d //>% NYùYASUDHù: etena parakÅyaæ bÃdhakathanaæ nirastam / vyaktistirodhÃnaæ ca na j¤Ãyata ityato 'dhikaraïadvayÃrthamupasaæharati- s­«Âvaiveti // %% NYùYASUDHù: evaÓabdenÃropaæ vÃrayati / darÓayitvetyapi dra«Âavyam / tasya ca vÃsanÃmÃtratÃæ nÅtvà k­tvà / anyathà dvitÅyà syÃt / antardhÃpayati adarÓanaæ gamayati / tasya jÅvasya vÃsanÃbhiriti và / tasyÃntardhÃpayatÅti và / // iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ parÃbhidhyÃnÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *9,350* [======= JNys_3,2.III: su«uptibodhamohÃdhikaraïam =======] // atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ bodhamohÃdhikaraïÃni // ## ## ## // oæ tadabhÃvo nìūu tacchaterÃtmani ha oæ // oæ ata÷ prabodho 'smÃt oæ // oæ mugdhe 'rdhasampatti pariÓe«Ãt oæ // atra yajjÅvabrahmaïorekatvaæ pareïa varïitaæ tatsÆtrÃk«arÃpratÅtaæ tadviruddhaæ cÃpek«aïÅyameveti j¤Ãpayitumadhikaraïatrayasya tÃtparyamÃha- su«uptÅti // %% NYùYASUDHù: su«uptibodhÃde÷ kÃraïÃntaradarÓanÃtkathametadityata uktaæ svavaÓastadvaÓamiti / svatantro 'pÅÓvaro lÅlayà tÃni kÃraïÃnyupÃdÃya jÅvaæ tadvaÓatÃæ nÅtvà su«uptyÃdikaæ prÃpayatÅtyartha÷ / etacca bhëyÃdau spa«Âam / // iti su«uptibodhamohÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *9,355* [======= JNys_3,2.IV: karmÃnusm­tyadhikaraïam =======] // atha karmÃnusm­tyadhikaraïam // // oæ sa eva ca karmÃnusm­tiÓabdavidhibhya÷ oæ // kecidevaæ vyÃcak«ate / su«uptau brahmasampanno ya eva jÅva«a÷ (kiæ) sa evotti«ÂhatyutÃnyo 'pÅti saæÓaye mahÃjalanidhau k«iptasyodabindoriva brahmaïaikÅbhÆtasyoddharaïÃsambhavÃdaniyama iti prÃpte samÃdhÅyate / sa evotti«Âhati, ya÷ supta÷ / kuta÷ / karmaÓe«asamÃpanÃtpratyabhij¤ÃnÃcchabdebhyo vidhibhyaÓca / suptasya muktatvÃpattyà vidhyanupapatteriti / tadetadapavyÃkhyÃnamiti sÆcanÃyÃdhikaraïatÃtpayarmÃha- nÃnya iti // ## %<... nÃnya÷ kartÃsya kaÓcana // MAnuv_3,2.102d //>% NYùYASUDHù: svapnÃdÅnÃæ parameÓvarak­tatve 'bhihite kiæ deÓakÃlÃntare 'nyo 'pi kartÃstyuteÓvara eveti saæÓaye laukikeÓvarÃïÃæ deÓakÃlavyavasthayaiÓvaryadarÓanÃdayamapi tathÃvidha iti prÃpte / sa eveÓvaro 'sya svapnÃde÷ kartà natu deÓakÃlÃntare 'nya÷ kaÓcanetye«a evÃrtho 'tra pratipÃdyata iti / nahi ya÷ supta÷ sa evotti«Âhatyanyo veti kasyacitsaæÓayo 'sti / naca suptasya brahmaïaikyaæ pramÃïad­«Âami«yaæ và parasyeti yatki¤cidetat / lÃghavÃrthaæ kramollaÇghanena vyÃkhyÃnamiti bo(ddhavya)dhyam / sÆtrak­tà ca svapnÃdivanna moha÷ svatantrÃvastheti j¤ÃpanÃya vyavadhÃnaæ k­tamiti / // iti karmÃnusm­tyadhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *9,358* [======= JNys_3,2.V: sthÃna(to 'pya)bhedÃdhikaraïam =======] // atha sthÃna(to 'pya)bhedÃdhikaraïam // // oæ na sthÃnato 'pi parasyobhayaliÇgaæ sarvatra hi oæ // kecididamitthaæ vyÃcak«ate / dvirÆpaæ brahma ÓrÆyate sarvakarmà sarvakÃma ityÃdau saviÓe«amasthÆlamanaïvityÃdau nirviÓe«am / tatra kimubhayarÆpaæ brahma pratipattavyamutÃnyatararÆpam / yadÃpyanyatararÆpaæ tadÃ('pi) kiæ saviÓe«amuta nirviÓe«amiti saæÓaye dvividhaÓrutyanurodhÃdubhayarÆpameva brahmeti prÃpte idamucyate / na tÃvatsvata eva parasya brahmaïa ubhayarÆpatvaæ sambhavati virodhÃt / astu tarhi sthÃnata÷ p­thivyÃdyupÃdhiyogÃt / maivam / na hyupÃdhiranyadanyathÃkaroti kintvavidyopasthÃpitÃ÷ p­thivyÃdyupÃdhayo bhramamupajanayanti / ataÓcÃnyataraparigrahe 'pi nirastasamastaviÓe«ameva brahma pratipattavyam / sarvatrÃÓabdamasparÓamityÃdivÃkye«u tathÃbhÆtameva hi brahmopadiÓyate / na bhedÃditi cenna pratyekamatadvacanÃt / na nirviÓe«ameva brahma / catu«pÃdbrahma «o¬aÓakalaæ brahmetyÃdau bhedenopadeÓÃditi cenna / yaÓcÃyamasyÃæ p­thivyÃmityÃdinà pratyupÃdhi bhedÃbhÃvavacanÃt / api caivameke / neha nÃnÃsti ki¤canetyÃdau bhedadarÓananindÃpÆrvakamabhedameke ÓÃkhina÷ samÃmanantÅti / tadidaæ vyÃkhyÃnaæ samyagvyÃkhyÃnenaivÃpahastitaæ bhavi«yati kiæ puna÷ prayatnenetyÃÓayavÃnvyÃkhyÃnamevÃrabhate / sarvaÓarÅre«u, pratiÓarÅraæ ca dak«iïÃk«yÃdisthÃne«u, sthita÷ paramapuru«a÷ svapanÃdyavasthÃ÷ pravartayatÅtyuktam / tatra sarvatra sthita÷ kimeka evota parasparaæ bhinna iti saæÓaye yadyugapadbhinnasthÃnaæ tadbhinnaæ d­«Âam / yathà ghaÂÃdi / bhinnasthÃnaÓcÃyamityato bhinna eva bhavet / bhinnÃnÃæ ca tÃratamyamanugrÃhyÃnugrÃhakabhÃvaÓcopalabdha iti tatprasaÇgo 'pÅti kathaæ sa eva cetyuktamiti prÃpte prativihitaæ sÆtrak­tà na sthÃnato 'pÅti / tadvayÃca«Âe- neti // ## %% NYùYASUDHù: atra sthÃnaÓabdastadbhedasyopalak«aïa ityuktaæ bhavati / saptamyarthe tasi÷ / ÃdyÃdibhya upasaÇkhayÃnÃt / *9,360* bheda iti vadatÃ"ubhayaliÇgam' ityetadbhinnasvarÆpatvamiti vyÃkhyÃtam / sthÃnÃnÃæ suranarÃdiÓarÅrÃïÃæ tatrÃpi dak«iïÃk«yÃdÅnÃæ bhede satyapyasya tatra tatra sthitasya pareÓitu÷ kaÓcit anyonyÃbhÃvalak«aïo hÅnÃdhikatvarÆpo 'nugrÃhyÃnugrÃhakatvarÆpo vÃ, bhedo nÃsti / kuta ityata÷ sarvatra hÅtyuktaæ vyÃca«Âe- sarvatreti // %% *9,361* NYùYASUDHù: sarvatra sthÃne«u nirbhedaÓcetyapi dra«Âavyam / aÓe«ado«ojkhaÓcÃsau pÆrïakalyÃïacidguïaÓceti vigraha÷ / kalyÃïà vinÃÓÃdirahitÃ÷ / yadvà guïaÓabdo du÷khÃdi«vapÅtyata÷ kalyÃïetyuktam / cicchabdÃtparata ÃdipadamadhyÃhÃryam / athavà cidrÆpà na tvacetanà ityartha÷ / "sarve«u bhÆte«vetameva brahmetyÃcak«ate' ityÃdau paramÃtmà ÓrÆyate yata iti Óe«a÷ / *9,362* oæ na bhedÃditi cenna pratyekamatadvacanÃt oæ // uktamarthamÃk«ipya samÃdhÃtuæ sÆtraæ na bhedÃditi / nirbhedaæ sarvatra sarvado«adÆraæ sakalaguïaparipÆrïaæ brahmeti nopapadyate / "kÃryakÃraïabaddhau tau' ityÃdiÓrutipurÃïÃdivÃkyairbhinnatvado«itvÃlpaguïatvÃderbhedaÓabdopalak«itasyoktatvÃdityÃk«epÃrtha÷ / neti parihÃrÃæÓaæ vyÃca«Âe- tadviruddhaæ tviti // ## %% NYùYASUDHù: yattu vÃkyaæ tasyoktÃrthasya viruddhaæ pratÅyate tattatra uktaviruddhe kvacidarthe mÃnaæ naiva bhavetkintvanya eva tasyÃrtha÷ pratipattavya÷ / kuta ityata÷ pratyekamatadvacanÃdityuktam / tadanupapannamivÃbhÃti / sarvatra hÅtyuktasya pratipak«acodanÃyÃæ punastanmÃtropanyÃsasya vyarthatvÃt / atastÃtparyamÃha- mahÃtÃtparyeti // *9,363* %% NYùYASUDHù: sakalasm­tÅtihÃsapurÃïÃnÃæ parameÓvarasyÃÓe«ado«adÆratve samastaguïaparipÆrïatve ca yanmahÃtÃtparyaæ tadvirodhena tat vÃkyaæ atra bhagavato do«itvÃdau kathaæ mÃnaæ bhavet / tuÓabdo mahÃvÃkyatvÃvÃntaravÃkyatvalak«aïaviÓe«Ãrtha÷ / d­«Âaæ hi nirïÅtamahÃvÃkyÃrthaviruddhasya tadavÃntaravÃkyasya tatrÃprÃmÃïyam / yathà svargaprayojanÃgnihotraparamahÃvÃkyÃrthaviruddhasya yadyamu«minlloke 'sti và na vetyÃdestadavÃntaravÃkyam / tadatharpratipattihetutvÃt / *9,364* syÃdetat / yadi parameÓvarasya sakalaguïaparipÆrïatve nirastasamastado«atve ca vedÃdÅnÃæ mahÃtÃtparyamityartha÷ pramÃïavÃnsyÃt / tadeva tu na paÓyÃma ityata Ãha- du÷kheti // %% *9,365* NYùYASUDHù: mok«ahetutveneti vaktavye du÷khÃpyayetyÃdivacanaæ vÃdivipratipattermok«asvarÆpanirÆpaïÃrthamÃtyantikadu÷khaniv­ttirniratiÓayasukhÃbhivyaktiÓca muktiriti / yadvÃpradhÃnaprayojanasvargÃdisaÇgrahÃrthamidam / itthambhÆtalak«aïe t­tÅyà / du÷khÃpyayasukhÃvÃptihetutvenaiva taddhetutvaæ yathà nirvahettathaiva, mÃnaæ kasyacidarthasya pratipÃdikà bhavet / vedavÃgiti sm­tyÃderupalak«aïam / etaduktaæ bhavati / ÓÃstreïa hi vi«ayaprayojanavatà bhÃvyam / pramÃïatvÃtparÃrthatvÃcca / tatra yadà vi«aya÷ sandigdha÷ prayojanaæ ca niÓcitaæ tadÃ, niÓcitena prayojanenÃniÓcito vi«ayo niÓcetavya÷ / nahi ÓÃstraæ sÃk«Ãtprayojanasya kÃrakam / kintu vi«ayapratipÃdanadvÃraiva / tathÃca tatprayojanaæ yasminj¤Ãpite sampadyate sa eva vi«ayo 'vadhÃryate / anyathà vi«ayaprayojanayorasambaddhatvena ÓÃstrasyÃnupÃdeyatÃ'patte÷ / vedÃdeÓca mok«a eva pradhÃnaæ prayojanam / "te«Ãæ du÷khaprahÃïÃya Órutire«Ã pravartate' ityÃde÷ / svargÃdikaæ cÃpradhÃnam / ata÷ sa eva vi«aya÷ kalpanÅyo yasminj¤Ã(pi)te mok«Ãdikaæ sampa(dyata iti)dyeteti / *9,366* tata÷ kimityata Ãha- taditi // %<... tadÅÓÃnÃt prasannÃdeva nÃnyathà // MAnuv_3,2.105cd //>% NYùYASUDHù: tat du÷khÃpyayÃdirÆpaæ kaivalyam / ÅÓÃnÃt vi«ïoreva bhavennÃnyasmÃt / sa hi tasye«ye nÃnya÷ / astu tarhi sa eva vi«aya÷ kiæ guïapÆrïatvÃdinetyata uktaæ prasannÃdeva nÃnyathà na j¤ÃtamÃtrÃditi / tato 'pi kimityata Ãha- prasannateti // %% NYùYASUDHù: vi«ïo÷ prasannatà ca tadÅyaguïotkar«aj¤ÃnÃdeva kevalaæ nirde«atÃparij¤ÃnÃcca bhavati / hiÓabda÷ pramÃïaprasiddhiæ dyotayati / tacca vak«yate / kevalaÓabdo 'vadÃraïÃrtha÷ / nÃnyena kenacidityetatpratirÆpeïÃlpaguïatvÃdij¤Ãnena karmÃdinà và netyartha÷ / tathÃca mok«Ãdiprayojanena ÓÃstreïa tatsÃdhanabhÆtaæ bhagavadguïotkar«anirde«atÃj¤Ãnameva jÅvÃnÃmutpÃdanÅyamityata÷ sakalaguïaparipÆrïe nirastasamastado«e nÃrÃyaïa evÃÓe«aÓÃstrasya mahÃtÃtparyamityavasÅyate / *9,367* syÃdetadyadi tadÅÓÃnÃdityÃdinoktaæ prÃmÃïikaæ syÃdityatastatrÃgamavÃkyÃnyudÃharati- yo mÃmiti // %% *9,367f.* NYùYASUDHù: b­æhitaÓabdena pratyekamapi guïÃnÃmanavadhikatvamÃca«Âe / aÓe«Ãbhyadhikaæ guïairde«abhÃvaiÓca sarvottamam / sa eva mÃæ vijÃnÃti / anyaj¤Ãnasya matprasÃdÃhetutvÃt / "yo mÃmevam' ityanena"k­tak­tyaÓca bhÃrata' ityantaæ bhagavadvÃkyaæ saÇg­hïÃti / evaæ samastairguïairde«ÃbhÃvaiÓca / k«arÃk«arottamo hi puru«ottama÷ / sa sarvavidityÃdistutyà prasannatà dyotyate / sarvabhÃvena sarveïa prakÃreïa / anyathà vyÃghÃtÃt / k­tak­tyo mukta÷ / "kiæ mÃm' ityanena"abhÅ' idamekameka asmi ni««ÃÊabhÅ dvà kimau traya÷ karanti / khale na par«Ãnprati hanmi bhÆri kimmà nindanti Óatravo 'nindrÃ' (­.10-48-7) iti ÓrutimupÃdatte / idamekaæ viÓvaæ abhi prati ahameko ni«paÊasmi nitarÃæ sahata iti ni«pàdvau prapa¤cÃvabhi prati ahameko ni««ÃÊasmi / trayo 'pi prapa¤cà mama kimeva kurvanti na kimapi mamÃni«yaæ kartumÅÓate / kintvahameva khala iva khalasthitÃni dhÃnyÃnÅva bhÆri bhÆrÅnbahÆnbahuvaraæ và tÃnni«ÂhurÃnnindakÃnpratihanmi tasmÃdanÅÓvarÃste Óatravo mÃæ kiæ nindantÅtyartha÷ / etadbhagavato vÃkyam / atra nindake«u bhagavato 'prasÃdo '(narthÃvÃ)ni«yÃvÃptiÓca ÓrÆyate / nindà ca do«aj¤ÃnÃdiketi prasiddhameva / *9,369* vÃkyodÃharaïaphalamÃha- ityÃdÅti // %% NYùYASUDHù: avadhÃraïena prÃbalyaæ sÆcayati / "prasÃdena mukti÷ saguïavedanÃt' iti vak«yamÃïamatrÃpi sambaddhayate / atrÃnumÃnamapyÃha- lokataÓceti // %% NYùYASUDHù: itiÓabdo 'dhyÃhÃrya÷ avasÅyata iti vartate / bhagavatprasÃdena saæsÃrÃnmuktirbhavati sa bhagavatprasÃdastadguïotkar«avedanÃddo«ÃbhÃvavedanÃcca bhavatÅtyayamartho lokato lokad­«ÂÃntopetÃnumÃnataÓcÃ(numÅyate)vasÅyate / tathÃca prayoga÷ / saæsÃrÃnmukti÷ (paramapu)samarthapuru«aprasÃdasÃdhyà muktitvÃnniga¬amuktivat / na(ca)hi bhagavato 'nyastatra samartho 'sti / vimato bhagavatprasÃdo guïotkar«aj¤ÃnasÃdhyo mahÃprasÃdatvÃdrÃjasaprasÃdavat / pak«atulyatvÃnna vyabhicÃraÓcodanÅya÷ / *9,371* mahÃtÃtparyarodhenetyÃdinoktamupasaæharanparak­tÃpavyÃkhyÃnanirÃse 'pyuktÃæ yuktimatidiÓati- mahÃtÃtparyeti // %% NYùYASUDHù: paramamahÃtÃtparyasya / nirguïatvagrahaïamapavyÃkhyÃnanirÃsÃrtham / katha¤canetyupÃdhisambandhÃdinetyartha÷ / na kevalamÃnumÃnikaæ sakalavedÃ(dÅnÃæ)ntÃnÃæ bhagavadguïotkar«Ãdau mahÃtÃtpayarm / kintu vÃcanikaæ cetyÃha- tadviruddha iti // %<... tadviruddho 'khilasya ca / artha÷ svayaæ vinirïÅto vÃsudevena sÃdaram // MAnuv_3,2.111d-f //>% NYùYASUDHù: do«itvÃderviruddha÷ / akhilasya ÓÃstrasya / tadvÃkyaæ paÂhati- iti guhyatamamiti // %% NYùYASUDHù: iti yanmayà mama puru«ottamatvÃdikamuktaæ idaæ guhyatamaæ ÓÃstraæ tÃtparyeïa sarvaÓÃstrai÷ pratipÃdyo 'rtha÷ / etadbuddhveti praÓaæsayÃ'dara÷ pratÅyate / yaduktaæ sthÃnabhedÃnumÃnaæ tadanyathÃsiddhamiti pareÓiturityanena sÆcitam / yathoktam / "aiÓvaryÃdrÆpamekaæ ca sÆryavadbahudheyata' iti / kÃlÃtÅtaæ cetyÃha- ata iti // %<... ato 'khilasacchÃstraviruddhatvena nÃnumà / vartate tatra ... // MAnuv_3,2.113a-c //>% NYùYASUDHù: tatra parameÓvarabhedÃdau / *9,372* adhikaraïÃrthamupasaæharati- teneti // %<... teneÓo nirïÅto 'khilasadguïa÷ // MAnuv_3,2.113cd //>% NYùYASUDHù: sacchabdo nirde«Ãrtha÷ / nirbheda ityupasaæhartavye tatphalopasaæhÃro 'yamapavyÃkhyÃnanirÃsamapyupasaæhartum / // iti sthÃna(to 'pya)bhedÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *9,373* [======= JNys_3,2.VI: upamÃdhikaraïam =======] // atha upamÃdhikaraïam // // oæ ata eva copamà sÆryakÃdivat oæ // iha parameÓvare jÅvasyÃtyantikabhaktisiddhaye bhedÃbhedamataæ nirÃkriyate / tathÃhi / jÅvabrahmaïorbhedastÃvatsiddhÃntinÃÇgÅkriyata eva / abhedastvanumÃnata÷ siddha÷ / jÅvo brahmÃbhinnaÓcetanatvÃdbrahmavata÷, brahmÃæÓatvÃt / yo yadaæÓa÷ sa tadabhinno yatheÓvarÃæÓà matsyÃdistadabhinna iti / ato bhinnÃbhinnà brahmaïà jÅva ityevaæ prÃpte prativihitaæ sÆtrak­tà sÆryakÃdivaditi sÆtrakhaï¬ena / tadetadd­«ÂÃntavacanamÃtraæ na kasyacidarthasya sÃdhakaæ bÃdhakaæ vetyata÷ pÆvarpak«ani«edhapÆrvakaæ pratij¤ÃhetÆ darÓayati- naceti // ## %% NYùYASUDHù: cittvÃdityaæÓatvasyÃpyupalak«aïam / abhinnatvaæ brahmaïeti Óe«a÷ / ÅÓavat brahmavadÅÓvarÃvatÃravacca / Ãpyate yujyate / asya jÅvasya / asya brahmaïa ÃbhÃsatÃm / evetyavigÃnenÃlaæ vispa«Âam / etaduktaæ bhavati / na cetanatvÃdyanumÃnena jÅvasya brahmÃbhedasÃdhanaæ yuktam / jÅvo brahmÃbhinno na bhavati tadÃbhÃsatvÃdyo yadÃbhÃso nÃsau tadabhinno yathÃsÆryakÃdi÷ sÆryÃdinetyanumÃnavirodhÃt / na cÃsiddho heturvispa«ÂaÓrutisiddhatvÃditi / *9,375* kÃsau ÓrutirityatastÃmudÃharati- yatheti // %% NYùYASUDHù: chÃyÃ'tatà tathaitasminparamÃtmanyetajjÅvajÃtamÃtatamÃyattamiti yÃvat / etadeva viÓadaÓrutibhyÃæ darÓayati- chÃyeti // %% *9,376* NYùYASUDHù: Ãtmakà alpacetanÃ÷ / puru«Ã÷ saæsÃriïa÷ / tadadhÅnatvÃdikamevÃbhÃsatvamiti vak«yati / parameÓvarÃbhÃsatvaæ (na sarve«Ãæ sÃ) ca sÃk«Ãtkintu pÃramparyeïeti svarÆpakathanÃya Órutidvayaæ paÂhati- chÃyà vi«ïoriti // %% NYùYASUDHù: chÃyeva chÃyà / viÓe«akau garu¬aÓe«au / tasya dhÃtuÓchÃye tayo÷ garu¬aÓe«ayo÷ / punastayorindrakÃmayo÷ / harerbrahmà / abhÃsa iti sarvatra sambandha÷ / ÃbhÃsatvavyÃkhyÃnaæ tadadhÅnata iti / sarva ityanena sarve«Ãæ parameÓvarÃbhÃsatvamupapÃdayati / caÓabdo haristviti tuÓabdÃrtha÷ / ÃbhÃsÃtve kimityata uktam- cetanatve 'pÅti // atrÃpi tadaæÓa(tvasyopa)tvopalak«aïam / tasmÃt ÃbhÃsatvÃt / sarvadetyanena bhinnà evetyavadhÃraïaæ sÆcayati / udÃh­taÓrutÅnÃæ phalamÃha- ityÃdÅti // %% NYùYASUDHù: jÅvasya parameÓvarÃbhÃsatvaæ j¤Ãyate tenÃtyantabhedaÓca j¤Ãyata ityartha÷ / na parÃnumÃnayo÷ satpratipak«atvamucyate / kintvasmadÅyÃnumÃnasya Órautatvena prabalatvÃdbÃdhitatvamiti bhÃva÷ / *9,378* idÃnÅæ"ata eva copamÃ' iti sÆtrÃvayavaæ vyÃkhyÃtuæ tannivartanÅyÃmÃÓaÇkÃmÃha- ÃbhÃsatvaæ hÅti // %<ÃbhÃsatvaæ hi nirïÅtaæ jÅvasya paramÃtmana÷ / tanna yuktaæ ... // MAnuv_3,2.120a-c //>% NYùYASUDHù: yajjÅvasya paramÃtmana ÃbhÃsatvaæ Órutibalena nirïÅtaæ tadyuktiviruddham / nahi niravakÃÓayuktiviruddho 'rtha÷ ÓrutyÃpi pratipÃdayituæ Óakyate / tathà satyabhimÃnyadhikaraïÃnÃrambhaprasaÇgÃt / ata÷ sà katha¤cidyojanÅyeti / kathaæ na yuktamityata Ãha- yaditi // %<... yadÃbhÃsa upÃdhyÃyatta Åyate // MAnuv_3,2.120cd //>% NYùYASUDHù: yasmÃdÃbhÃsa÷ sÆryakÃdirjalÃdyupÃdhyÃyatto j¤Ãyate / ÃbhÃsatvasyopÃdhyÃyattatvaæ vyÃpakatvena sarvatra niÓcitamityartha÷ / tathÃpi kuto na yuktamityata Ãha- upÃdhÅti // %% NYùYASUDHù: jÅvÃnÃmiti Óe«a÷ / vyÃpakasyopÃdhyÃyattatvasya jÅve«vabhÃvÃdvayÃpyamapyÃbhÃsatvaæ na yuktam / tato hetorasiddherdu«yamanumÃnam / itaÓca du«yamityÃha- ÃbhÃsatveti // %<... ÃbhÃsatvavirodhata÷ // MAnuv_3,2.121b //>% NYùYASUDHù: ÃbhÃsatvasya bhinnatvena virodhataÓcÃnumÃnaæ du«yam / tathÃhi / darpaïÃdinà sannik­«ÂÃ÷ pratihatÃ÷ parÃv­ttà nÃyanaraÓmayo mukhena sannik­«ÂÃstadeva vi«ayÅkurvanti / natu tato 'nya ÃbhÃso nÃmÃsti / tatra vyavaccheda÷ parÃktvaæ savyetaravyatyÃsaÓcetyÃdikaæ bhrÃntyaiva pratÅyate / sopÃdhikaÓcÃyaæ bhrama iti yÃvadupÃdhibhÃvaæ na nivartate / eva¤cÃbhÃsatvasyÃbhedena vyÃptatvÃdbhedasÃdhane viruddhatvamiti / upalak«aïaæ caitat / tattvamasyÃdiÓrutiviruddhatvena kÃlÃtÅtatvamapi dra«Âavyam / evamÃbhÃsatvÃnumÃne du«ye kim iti cennirÃbÃdhena prÃguktÃnumÃnadvayenaikyaæ siddhamityÃha- cetanatveneti // *9,379* %% NYùYASUDHù: aæÓatvÃccetyanvaya÷ / aikyaæ ca sÃdhyamÃnaæ na mÃyÃvÃdinÃmivetyuktam- samudÃyeti // mÃyÃvÃdino hi jÅvÃnÃæ pratyekaæ brahmaïÃtyantÃbhedamaÇgÅkurvate / nacaivamasmanmatam / samudÃyaikye bhedasyÃpi sattvÃditi / atyantÃbhedaæ parityajya samudÃyaikyaæ kuto 'ÇgÅkriyata ityata Ãha- ata iti // *9,380* %% NYùYASUDHù: samudÃyaikyÃÇgÅkÃrato yacchatyÃdyuktaæ p­thaktvaæ tatsamudÃyasya tadaæÓasya ca jÅvasya bhavet / samudÃyasya yÃvaæÓau jÅveÓvarau tayorbhavediti và / etaduktaæ bhavati / yadi jÅvasya brahmaïÃtyantÃbheda÷ sÃ(dhyeta)dhyate tadà bhedaÓrutaya uparudhyeran / mÃyika(bheda)paratvÃbhidhÃne cÃpramÃïamÃpadyeran // nacÃyamasmÃkamasti do«a÷ / jÅvabrahmaïorjÅveÓvarayoÓca bhedasadbhÃvena tadvi«ayatvopapatteriti / etena cetanatvÃdyanumÃnasyÃbhÃsoddhÃra÷ k­to bhavati / samudÃyaikyamityuktam / tatki¤citprapa¤cayati- ÅÓÃkhyeti // %<ÅÓÃkhyà samudÃye syÃd ... // MAnuv_3,2.122c //>% NYùYASUDHù: ÅÓaÓabdo brahmapara÷ / samudÃye cetanÃnÃm / etaduktaæ bhavati / brahmaikyameva svabhÃvasiddhaæ tattvaæ tatparamÃrthabhÆtaæ mÃyÃsambandhÃdÅÓvaratÃmÃpadyate / sa ca sarvaj¤a÷ sarveÓvaro jagajjananÃdikartà / jÅvÃstu brahmaïoæ'ÓÃÓcitsvabhÃvà vahneriva vi«phuliÇgà ata eva brahmaïo bhinnÃbhinnÃ÷ / parasparamÅÓvarÃcca bhinnà eva / brahma tu sakalacetanasamudÃyÃtmakamatiriktaæ ceti / atra d­«ÂÃntamÃha- ÅÓeti // %<... ÅÓarÆpe«vivodità // MAnuv_3,2.122d //>% NYùYASUDHù: yathà bhagavadrÆpÃïÃæ matsyÃdÅnÃæ samudÃye bhagavatsaæj¤Ã na sthÃnato 'pÅtyÃdau siddhÃntinodità tathà / etenÃtyantÃbhedaæ parityajya bhedÃbhedÃÇgÅkÃre ÓrutidvayamivÃæÓatvÃnumÃnaæ coktaæ bhavati / yadi matsyÃdaya÷ parameÓvarasyeva jÅvà brahmaïoæ'ÓÃ÷ syustadà matsyÃdÅnÃmaiÓvaryÃdivajjÅvÃnÃæ nirdu÷khatvÃdikaæ syÃt / aæÓe«vaæÓisÃdharmyasyÃvyabhicÃrÃt / *9,381* ki¤ca yadi jÅvasya brahmaïÃbhedo 'pi paramÃrtha÷ syÃttadà brahmaiva bhavatÅtyuktà muktirayuktà syÃdityata Ãha- ata iti // %% *9,382* NYùYASUDHù: buddhisannihitaæ tadÅyasiddhÃntamata iti parÃm­Óati / na jÅvÃnÃæ brahmaïà bhedÃbhedau svÃbhÃvikau / kintvabheda÷ svÃbhÃviko bhedastvaupÃdhika÷ / yatheÓvarÃæÓÃnÃæ matsyÃdÅnÃmÅÓvareïa iyÃæstu viÓe«a÷ / matsyÃdyà jagadanugrahÃrthaæ lÅlÃvigrahopÃdhibhinnà atirask­taiÓvaryÃdimanta÷ / jÅvÃstvanÃdyavidyÃkÃmakarmÃdinibandhanadehendriyÃdyupÃdhibhinnÃstirask­tabrahmasvabhÃvà upÃdhinibandhanadu÷khÃdibhÃjaÓceti / yata evamaupÃdhika eva bhedo 'to j¤ÃnakarmÃbhyÃæ dehÃdyupÃdhÅnÃmÃtyantike 'pÃye sati jÅvÃnÃmÅÓarÆpai÷ samatà bhavet / yatheÓvararÆpÃïi kÃryÃvasÃne svecchayaiva lÅlÃvigrahatyÃgeneÓvaratÃmÃpadyante / tathà jÅvà apyanu«yitaj¤ÃnakarmasamuccayÃ÷ prÃrabdhakarmÃvasÃne dehÃdyupÃdhibhiratyantavimuktÃ÷ svÃbhÃvikaæ brahmatvamÃpadyanta iti na kaÓciddo«a÷ / *9,383* yaduktamupÃdhyÃyattatÃbhÃvÃditi tadasiddham / jÅvÃnÃmapi sÆryakÃdivadÃbhÃsatvÃÇgÅkÃre bÃdhakÃbhÃvÃditi bhÃvenÃÓaÇkate- atheti // %<... athÃbhÃsà mukhyata÷ sÆryakÃdivat // MAnuv_3,2.123cd // yadà ... // MAnuv_3,2.124a //>% NYùYASUDHù: athaÓabda÷ ÓaÇkopakrame pak«Ãntare và / ÃbhÃsÃ÷ jÅvÃ÷ / mukhyata iti upÃdhyÃyattatvena / sÆryakÃdinà tulyaæ vartata iti sÆryakÃdivat / uttaravÃkye vÃsya sambandha÷ / pariharati- tadeti // %<... tadopÃdhyÃyattarÆpÃïÃæ nÃÓità bhavet // MAnuv_3,2.124ab //>% NYùYASUDHù: yadi jÅvÃnÃmupÃdhyÃyattatà syÃttarhyupÃdhinÃÓe sÆryakÃdÅnÃmiva te«Ãæ nÃÓità bhavet / athopÃdhayo 'vinÃÓinastadà pratyak«Ãdivirodha÷ sarvadà saæsÃritvaæ ca syÃdityubhayathà mok«aÓÃstravaiyarthyam / tasmÃdupÃdhyadhÅnatve 'ÇgÅkartumaÓakye susthaivÃbhÃsatvasyÃsiddhiriti / *9,384* etadÃÓaÇkÃnivartakatvena sÆtrÃvayavamavatÃrayati- ityÃÓaÇketi // %% NYùYASUDHù: caÓabdo 'ta eva copameti bhinnakrama÷ / etÃvadeva vÃkyametadÃÓaÇkÃnirÃsÃrthaæ na punaridaæ sÆtrasya pratÅkagrahaïamiti evaÓabda÷ / anyathà hi sÆryakÃdivadityasyÃv­ttirÃÓaÇkayeta / yadvaikavÃkyatÃnirÃsena parak­tasyÃpavyÃkhyÃnatÃmÃha, yata evÃyamÃtmà caitanyasvarÆpo nirviÓe«o vÃÇmanasÃtÅta÷ paraprati«edhopadeÓyo 'ta eva cÃsyopÃdhinimittamapÃramÃrthikÅæ viÓe«avattÃmabhipretya jalasÆryakÃdivadityupamopÃdÅyate mok«aÓÃstre«viti / yadyapyevamekavÃkyatÃlÃbhastathÃpyarthado«astatra tatra vyutpÃdita eva / vatervaiyarthyaæ ca / sÆryakÃdirityetÃvatà pÆrïatvÃt / itiÓabdÃdhyÃhÃraÓcaivaæ na kartavya iti / *9,385* sÆtrakhaï¬asya tÃtparyamÃha- anyeti // %<... anyÃbhÃsaviÓe«itÃm // MAnuv_3,2.124f //>% NYùYASUDHù: anyasmÃtsÆryakÃderÃbhÃsÃjjÅvÃnÃæ viÓe«itÃæ vilak«aïatÃæ anena sÆtrakhaï¬enÃha sÆtrakÃra÷ / tadetattÃtparyaæ sÆtrÃk«arai÷ kataæ labhyata ityata (etacchabda)idaæÓabdaparÃm­«Âamarthaæ tÃvaddarÓayati- yaduktamiti // %% *9,386* NYùYASUDHù: tadadhÅnatvaæ paramÃtmÃdhÅnatvam / aÓe«ato 'Óe«e«u vyÃpÃre«u / sandhye s­«ÂirÃha hÅtyÃdau / sad­Óatvaæ ca paramÃtmanÃ, yaduktaæ puæstvÃdivadityÃdau kiæ tatsad­Óatvam, cittvamÃtram / na cÃparaæ svÃtantryÃdikaæ, yena hetorviruddhatà syÃditi bhÃva÷ / *9,387* idÃnÅmata eva copameti vÃkyaæ yojayati- tÃvanmÃtreïa ceti // %% NYùYASUDHù: tadadhÅnatvatatsad­ÓatvamÃtreïai«Ãæ cidÃtmanÃæ rÆpaæ svarÆpamasmÃbhirÃbhÃsa ityuktam / sÆryakÃdyupamà ca tÃvanmÃtreïa copapatteriti cÃrtha÷ / jÅva iti vaktavye e«Ãæ cidÃtmanÃæ rÆpamiti vacanaæ mukte«vidaæ dvayamastÅti darÓayitum / anena ata eva prak­tÃbhyÃæ tadadhÅnatvatatsad­ÓatvÃbhyÃmeva / *9,388* ÃbhÃsatvaæ sÆryakÃdyupamà cokteti svÃbhiprÃyaprakaÂanaæ sÆtrÃthar ityuktaæ bhavati / evaÓabdavyÃvartyaæ darÓayati- neti // %% NYùYASUDHù: upÃdhyadhÅnatvatannÃÓanaÓyatva¬atvÃdyairapi netyartha÷ / (iha) bahuvacanaprayogÃnnÃÓità bhavedityÃpÃdanamapyupalak«aïaæ boddhavyam / *9,390* nanvevaæ sati d­«ÂÃntadÃr«yÃntikabhÃvo na syÃt / atyantasÃmye hi sa bhavati / anyathà prameyatvÃdimÃtrasÃmyasya sarvatra sambhavena maÓako 'pi mÃtaÇgasya d­«ÂÃnta÷ syÃdityata Ãha- nÃtisÃmyamiti // %<... nÃtisÃmyaæ nidarÓane // MAnuv_3,2.126d //>% NYùYASUDHù: nidarÓyate sÃdhyena sÃdhanasya vyÃptiratreti hi nidarÓanam / ata÷ sÃdhyasÃdhanadharmasÃmyameva dÃr«yÃntikena tatrÃnve«yavyam / na tvatisÃmyam / tathà sati sarvÃnumÃnocchedaprasaÇgÃt / maÓakÃderapi vivak«itadharmasÃmye d­«ÂÃntatvaæ nÃni«yamiti / nanu cittvamÃtramityasat / muktau sukhÃdyaÇgÅkÃravirodhÃdityata Ãha- ki¤ciditi // %% NYùYASUDHù: asurÃnvihÃyÃnye«Ãæ jÅvÃnÃmÅÓena ki¤citsukhÃdisÃd­Óyamapyastyeva / sukhÃdisÃd­Óyaæ vidyamÃnamapyasarvagÃmitvÃnnoktam / cittvasÃd­Óyaæ tu sarvagÃmitvÃduktÃmiti bhÃva÷ / niravadhikasukhÃdivyavacchedÃya ki¤cidityuktam / anyathà hi hetorviruddhatà syÃt / *9,391* ayaæ samudÃyÃrtha÷ / brahmÃbhÃsatvÃditi hetorbrahmÃdhÅnatvÃttatsad­ÓatvÃccetyartho na tu sÆryakÃdivatpratibimbatvÃditi / na cÃyamartho 'siddha÷ / nipuïataraæ prÃgupapÃditatvÃt / na copÃdhyadhÅnatvena vyÃpto yena tadvayÃv­ttyà vyÃvarteta / upÃdhyadhÅnatÃrahite«vapi bhÃvÃt / naca bhÃgÃsiddhi÷(ddha÷) / cidÃtmasvarÆpatayopapÃditatvÃt / nÃpi viruddha÷ / bhinne«veva bhÃ(«vapi bhÃ)vÃt / tathÃpi bimbapratibimbayoraikyÃtsÆryakÃdid­«ÂÃnta÷ sÃdhyasÃdhanavikala iti cenna / pramÃïÃbhÃvÃt / na tÃvatpratyak«am / tasya pratyaktvaparaktvÃdinà bhedagrÃhitvÃt / pratyabhij¤Ãnaæ tvasiddhameva / nÃpyanumÃnaæ liÇgÃbhÃvÃt / atyantasÃd­Óyasya savyetarakarÃdinà vyabhicÃrÃt / vaidharmyÃbhÃvasya cÃsiddhatvÃt / kriyÃsÃmyasya chÃyÃdÃvanaikÃntyÃt / p­thakkÃraïÃbhÃvasya nitye«u vyabhicÃrÃt / bimbakÃraïamÃtrajanyatvasya sandigdhatvÃt / p­thagd­«ÂakÃryÃnurodhena hyad­«Âamapi p­thakkÃraïaæ kalpyate / natu kÃraïÃdarÓanena d­«ÂakÃryÃpalÃpa÷ / tathà sati bahuviplavÃpatte÷ / tata÷ kÃraïamupÃdhireva kalpyate / ÃgamÃstu pratyak«Ãdivi(k«avi)rodhÃdupacaritÃrthà eva / yadi ca jalÃdinà pratihatà nayanaraÓmayo mukhamÅk«ante tadà ÓilÃdipratihatà apÅk«eran / na cÃsyÃæ prakriyÃyÃæ svacchatÃyÃ÷ ko 'pyupayogo 'stÅtyalam / tattvamasyÃdiÓrutivirodhastu parihari«yate / ato nirde«amevÃbhÃsatvÃnumÃnamiti / *9,395* nanu brahmÃbhÃsaÓabdo jÅvasya brahmÃdhÅnatÃæ brahmasad­ÓatÃæ ca kayà v­ttyà vakti / gauïyeti cet / evaæ tarhyasmadÃyatte Óabdaprayoge 'vÃcakaæ kimiti prayok«yÃmaha iti prayojanaæ vÃcyam / maivam / yogÃÓrayaïÃdityÃha- tata iti // %% *9,396* NYùYASUDHù: tena paramÃtmanà nimittenÃbhÃsate pratÅto bhavatÅti pratÅtau tadadhÅnatvamucyate / tadvat brahmavadÃbhÃsata ityanena tatsad­Óatvam / api ceti vyÃkhyÃnasamuccaye / bhÃnaæ j¤Ãnam / astitvaæ sattvam / astiÓabdo 'vyayam / asti svatÅti pÃÂhÃt / apiÓabdo bhÃnÃstitvayo÷ samuccaye / caÓabdo vyÃkhyÃnasamuccaye / evaÓabdasya tata eveti sambandha÷ / à ityanuvÃdena samantÃditi vyÃkhyÃnam / yata÷ kÃraïÃttata÷ paramÃtmana eva jÅvasya bhavatastata÷ kÃraïÃdityÃv­ttyà yojyam / bhà ca Ãmà ca bhÃ'se, à sarvakÃlavartinyau bhÃ'se ÃbhÃse, paramÃtmÃdhÅne ÃbhÃse yasyÃsau paramÃtmÃbhÃsa÷ / "pÆrvÃntavatsvara÷sandhau kvacideva parÃdivat / dra«Âavyo yaticintÃyÃæ yaïÃdeÓa÷ parÃdivat' iti vacanÃnna yatibhaÇga÷ ÓaÇkanÅya÷ / *9,400* %% NYùYASUDHù: na jalÃyattasÆryÃdipratibimbopamatvata iti / sÆryÃdipratibimbà yathà jalÃdyupÃdhyÃyattÃstathopÃdhyÃyattatvenÃbhÃso netyartha÷ / nanvayamartho nopÃdhyadhÅnatÃdyairityanenaivokta÷ / satyam / yaduktamityÃdinokta evÃrthastata ÃbhÃsata ityÃdinà prapa¤cita ityado«a÷ / tathà hi / "rÆpame«Ãæ cidÃtmanÃm' ityuktasya tÃtparyaæ sadaivetyuktam / syÃdetat / sÆtrakÃreïa d­«ÂÃntamÃtramuktam / tadbalÃtkaÓciddheturadhyÃhartavya÷ / na cÃbhÃsatvamevetyasti niyama÷ / nÃpyÃbhÃsapadopÃdÃne niyÃmakamasti / tasmÃdasaÇgatametat / maivam / ÃbhÃsa eva ceti sÆtrakÃroktasya brahmÃbhÃsatvasyÃtra hetutvena vivak«itatvÃt / brahmÃæÓatvenÃk«epe tadadhikaraïagatÃrthasyaiva (tu) buddhisannidhÃnÃttatra kartavya evÃyaæ carco 'tra k­ta iti na kaÓciddo«a÷ / nanÆpÃdhimattvenaiva jÅvasya bhagavatpratibimbatvamiti siddhÃnta / upÃdherapi nityacetanatvena do«aparihÃra÷ / yathoktam / "upÃdheÓcaiva nityatvÃnnaiva jÅvo vinaÓyati / svarÆpatvÃdupÃdheÓca na bhinnopÃdhikalpanÃ' iti / tatkathametat / ittham / dvividho hi jÅvopÃdhi÷ / abhyantaro bÃhyaÓca / tatra svarÆpa(svabhÃva)pratibhÃsaheturÃbhyantara÷ / svabhÃvaviparÅtÃvabhÃsaheturanta÷karaïÃdirbÃhya÷ / tadÃyattatvÃdikaæ caitanyasya nÃstÅtyabhipretyedamuditam / taduktam / "jÅvopÃdhirdvidhà prokta÷ svarÆpaæ bÃhya eva ca / bÃhyopÃdhirlayaæ yÃti muktÃvanyasya tu sthiti÷' iti / nirupÃdhipratibimbavÃcoyuktarapi bÃhyopÃdhyadhÅnatvÃbhÃvÃbhiprÃyeïa netavyeti / *9,402* sautraÓcaÓabda ÃbhÃsatvasamuccayÃrthasya vyÃkhyÃta÷ / avadhÃraïÃrtho và pratipattavya÷ / evaæ tarhi punaruktido«a÷ / evaÓabdasyÃpyavadhÃraïÃrthatvÃdityata Ãha- tadadhÅnatvamiti // %% NYùYASUDHù: evetiÓabdastadadhÅnatvamevetyarthaæ, ca(Óca)Óabda÷ ki¤citsÃd­ÓyamevetyarthamityubhÃvarthadvayaæ samprakÃÓayata ityÃv­ttyà yojyam / yadvaivetiÓabdastadadhÅnatvam, ca÷ ki¤citsÃd­ÓyamityubhÃvarthadvayaæ samprakÃÓayata÷ avadhÃrayata iti vyÃkhyeyam / etaduktaæ bhavati / ata ityarthadvayaæ hetutvenoktam / pratyekaæ copÃdhyadhÅnatvÃdikaæ vyÃvartanÅyam / tadadhÅnatvÃdeva tatsad­ÓatvÃdeveti / tasmÃdubhÃvapi sÃrthakÃviti / evaÓabdenaikenaivaÓabdenobhayÃvadhÃraïaæ prati«edhati / nanvekaikenaivaÓabdenÃrthadvayasyoktatvÃdekenaivÃdhÃraïenÃlam / maivam / buddhayà viviktenÃrthadvayena sambandhÃt / athÃrthadvayamekÅk­tya kasmÃnnÃvadhÃryate / astyatra sÆcanÅyo 'rtha÷ / yadyata evetyetÃvadevocyeta tadekasyaivÃrthasyÃyaæ parÃmarÓo na dvitayasya parÃmarÓo dvitÅyaparÃmarÓe'pi militasya hetutvamiti j¤Ãyeta / avadhÃraïadvayaprayoge tu tadanyathÃnupapattyà pratyekaæ hetubhÆtÃrthadvayaparÃmarÓo vij¤Ãyate / tathÃca bÃdhakasyÃnekatvena prÃbalyaæ viÓe«aïak­tyagave«aïaprayÃsani(rÃso 'pi na syÃ)rasaranaæ ca labdhaæ syÃt / tadidamuktam- sÆtragatÃviti // [JOSHI-18] *9,405* evaæ cetanatvÃdyanumÃnasya bÃdhakatayoktamÃbhÃsatvÃnumÃnaæ samarthitam / tadidaæ pramÃïÃntaropalak«aïamityÃÓayavÃnÃha- akhileti // %<... akhilamÃnata÷ // MAnuv_3,2.129f // jÅveÓabhedad­«Âayaiva samudÃyaikatà kuta÷ // MAnuv_3,2.130ab //>% NYùYASUDHù: na kevalamÃbhÃsatvÃnumÃnena kintvakhilairapi mÃnai÷ / bhedad­«Âayetyukte siddhasÃdhanatà syÃt / pareïÃpi bhedasyÃÇgÅk­tatvÃt / ata"eva'Óabda÷ / sa ca samÃse guïabhÆtenÃpi buddhayà viviktena bhedaÓabdena sambaddhayate 'bhedanirÃsena bhedasya darÓanÃditi / kuta÷ pramÃïÃtsiddhayet / tatraikyabÃdhakaæ pratyak«aæ tÃva(tprasiddha)tsiddhameva / nÃhaæ sarvaj¤o nirde«a ityÃdyanubhavÃt / yathà hi stambhe kumbhatÃdÃtmyÃbhÃva÷ pratyak«astathÃ'tmani sÃrvaj¤Ãdilak«aïabrahmatÃdÃtmyÃbhÃva÷ sÃk«iïà siddha eva / tadabhrÃntatà ca prÃgevopapÃdità / ÃgamÃstu tatra tatrodÃh­tà dra«ÂavyÃ÷ / *9,407* anumÃnÃntaraæ (tvÃha) cÃha- aÓe«eti // %% NYùYASUDHù: etaduktaæ bhavati / jÅvabrahmaïÅ nÃbhedavatÅ viruddhadharmÃdhikaraïÃt / chÃyÃ'tapavat / na cÃsiddho hetu÷ / sarvopetà ca taddarÓanÃditi sarvaÓaktitvena hetunà brahmaïo 'Óe«ado«arÃhityasya samarthitatvÃt / jÅve du÷khÃdido«ÃïÃmanubhavasiddhatvÃt / viruddhadharmÃdhikaraïayorapyaikye stambhakumbhayorapyaikyaæ syÃditi / nanvastu paramÃtmà sarvaÓaktiraÓe«ado«arahitaÓca / tathÃpyupÃdhibhinnastadaæÓo jÅvÃstannimittado«avÃæÓca bhavi«yati ko virodha÷ / prakÃrabhedasya virodhaÓÃntihetutvÃdityata Ãha- aÓe«eti // *9,408* %% NYùYASUDHù: yadyaÓe«aÓaktiyukta÷ paramÃtmÃÇgÅk­tastadà tasyopÃdhau tannimitte ca svÃtantryÃtkathaæ tannimittado«avÃnsyÃt / ayamabhisandhi÷ / bhavatu vÃnena prakÃrabhedena virodhaÓÃntirmà và bhÆt / prakÃrabheda evÃyamanupapanna÷ / tathÃhi / anta÷karaïÃdayupÃdhayo 'vidyÃnimittamittÃni ca svaÓaktyà paramÃtmÃnaæ vicchidya tadaæÓasya jÅvasya du÷khÃdido«ÃnkurvantÅti tÃvanna yujyate / paramÃtmana÷ sarvaÓaktisvÃtantryahÃniprasaÇgÃt / ata÷ paramÃtmaiva sarvaÓakti÷ svÃdhÅnaireva tai÷ svÃtmÃnaæ vicchidya svÃæÓaæ jÅvaæ du÷khÃdido«ayoginaæ karotÅti mantavyam / taccÃyuktataram / aprek«Ãvattvaprasakte÷ / na hi kaÓcitprek«ÃvÃnÃtmÃnamÃtmÃdhÅnairahikaïÂakÃdibhirapuru«ÃrthabhÃjaæ kurvÃïo d­«Âa÷ / naca tÃpasasyevÃtmano du÷khotpÃdanena paramÃtmana÷ ki¤citprayojanamasti / paripÆrïatvÃt / nacÃvidyÃdino 'nÃditÃtra samÃdhÃnam, anÃdino 'pi tatpravÃhasya tadadhÅnatvÃt / naca lÅlÃmÃtrametaditi sÃmpratam / svÃpuru«ÃrthahetorlÅlÃyÃ÷ prek«ÃpÆrvakÃribhiranupÃdÃnÃt / ata÷ paramapuru«asya na kenÃpi prakÃreïa do«asaæsargo yujyata iti na do«iïà jÅvena tasyaikyaæ yuktamiti / *9,409* jÅvabrahmaïoraikye 'pi brahmaïo jÅvagatadu÷khÃdyanusandhÃnÃbhÃvÃnnoktado«aprasaÇga÷ / tathà coktena prakÃrabhedena virodhaÓÃntirbhavi«yatÅti bhÃvena ÓaÇkate- anusandhÃneti // %% *9,410* NYùYASUDHù: anusandhÃnaæ nÃma bhogasamÃkhyÃta÷ svÅyatayà du÷khÃdisÃk«ÃtkÃro 'bhimata÷ / pariharati / ekateti / %<... ekatà na tat // MAnuv_3,2.132b //>% NYùYASUDHù: tat tarhi / jÅvastÃvadbrahmasvarÆpaæ nirdu÷khatvÃdikaæ nÃnusandhatta ityavivÃdam / brahmÃpi cejjÅvagataæ du÷khÃdikaæ nÃnusandadhyÃttadà tayorekatà nÃstÅtyevoktaprÃyaæ syÃt kathamityata Ãha- cetaneti // %% NYùYASUDHù: co hetvartha÷ / astvaikyo 'nusandhÃnaæ pramÃïam / tata÷ kim / ekapramÃïavyÃv­ttau prameyavyÃv­ttyabhÃvÃt / mà hi bhÆddhÆmÃbhÃvo 'gnyabhÃva ityata uktam- naivÃparamiti // nanvasti ghaÂasya ghaÂenaikyaæ na tvanusandhÃnaæ tatkathametadityata uktam- cetaneti // etaduktaæ bhavati / caitanyÃvacchinnamaikyamanusandhÃnaikapramÃïakam / ÃgamÃdikaæ tvanusandhÃne sati saævÃditayà pravartate / ata eva hi mamÃtmà bhadrasena iti vÃkyamanusandhÃnÃbhÃvena bÃdhyate / tathà nÃyaæ sa ityÃdivÃkyamanusandhÃnena / naca prÃgbhavÅyadu÷khÃdyanusandhÃnamidÃnÅæ nÃstyasti caikyamiti vyabhicÃra÷ ÓaÇkanÅya÷ / nahi vayaæ sadÃnusandhÃnaæ brÆma÷ / kintu yaÓcetano yatsvarÆpaæ kadÃcidanusandhatte sa tenÃbhinno yo nÃnusandhatte sa tena nÃbhinna iti / tadekapramÃïakasya tanniv­ttau niv­ttireva / yathà rÆpagrahaïaniv­ttau cak«urniv­tti÷ / naca cetanatvaæ Óakyanivartanam / ubhayavÃdisiddhatvÃt / tasmÃdekataiva nivartata iti / etena cetanatvÃdyanumÃnasya sopÃdhikatvaæ coktaæ bhavati / anusandhÃnaæ khalu cetanatvÃvacchinnasyaikyasya vyÃpakamupalabdhaæ devadattÃdau / avyÃpakaæ ca cetanatvÃde÷ / pak«a eva tadabhÃvÃt / tathÃca sulabha÷ prayoga÷ / jÅvabrahmaïÅ cetanatve sati parasparaikyavatÅ na bhavata÷ paraspa(rasvarÆpÃnu)rÃnusandhÃnarahitatvÃtsampratipannavaditi / naca pratij¤ÃyÃæ viÓe«aïaæ vyartham / Óabdo na sparÓavadviÓe«aguïa ityÃdÃviva hetuvyabhicÃraparihÃrÃrthatvÃt / *9,413* ÓaÇkate- anusandhÃneti // %% *9,414* NYùYASUDHù: yata÷ samudÃyaikyameva mayocyate nÃtyantaikyam / ataÓcetane«vapyanusandhÃnarahitaæ tadyuktam / ayamabhisandhi÷ / samudÃyaikyavÃdinà hi jÅvabrahmaïorbhedÃbhedau svÅkriyete / tatrÃnusandhÃnÃbhÃvo bhedanimittastajj¤Ãpanenaiva caritÃrtho nÃbhedaæ nivartayati / tantupaÂÃdi«u hi samudÃyaikyasthale«u viruddhadharmÃdhyÃso bhedaj¤ÃpanamÃtreïa k­tÃrtho nÃbhedaæ bÃdhate / anyathà tatrÃpyabhedÃÇgÅkÃro durghaÂa÷ syÃt / tasmÃdaikyaæ nÃnupapannamiti / gƬhÃbhisandhi÷ sampratipattimuttaramÃha- astu taditi // %<... astu tan ... // MAnuv_3,2.133c //>% NYùYASUDHù: sarvathÃpi parasparasvarÆpÃnusandhÃnarahitaæ jÅvabrahmaïoraikyaæ bhavantvityartha÷ / vipratipannÃrthÃÇgÅkÃre pratij¤ÃhÃnirnigrahasthÃnaæ syÃdityata Ãha- nÃmamÃtrameveti // %<... nÃmamÃtrameva yatastata÷ // MAnuv_3,2.133cd //>% NYùYASUDHù: yatastadaikyaæ nÃmamÃtraæ na vÃstavaæ tatastadabhyupagamo na dÆ«aïam / ayamabhisandhi÷ / tantupaÂÃdyabhedo na viruddhadharmÃdhyÃsÃbhÃvaikapramÃïaka÷ / pratyak«Ãdinà tadabhedasya siddhatvÃt / tathÃca viruddhadharmÃdhyÃsa÷ kÃlÃtyayÃpadi«ÂatvabhayÃdabhedabÃdhanÃnniv­tto bhedasÃdhanenaiva k­tÅ bhavati / tathà yadi cetanaikyaæ niravakÃÓapramÃïÃntaragamyaæ syÃttadÃnusandhÃnÃbhÃvo 'bhedamabÃdhamÃno bhedamÃtrapratipÃdanena caritÃrtha÷ syÃt / nacaivam / cetanaikyasyÃnusandhÃnavyÃpyatayoktatvÃt / vyÃpakÃbhÃve ca vyÃpyaniv­tterÃvaÓyakatvenaikyÃbhÃve punastadvacanaæ nirarthakameveti / *9,415* bhavatvanusandhÃnaikapramÃïakaæ cetanaikyam / anusandhÃnaæ ca kÃdÃcitkamapyaikyaæ sÃdhayati / vidyate ca muktÃvanusandhÃnamityaikyasiddhi÷ / muktasvarÆpasya du÷khÃdido«adÆratvena prÃguktado«ÃbhÃvaÓcetyata Ãha- muktÃviti // *9,416* %% NYùYASUDHù: ityapi vacanaæ sudu«karaæ syÃt / pramÃïÃbhÃvena sandigdhatvÃditi bhÃva÷ / ki¤ca muktÃvanusandhÃnaæ bhavi«yatÅti vadatà vaktavyamidÃnÅæ kuto 'nusandhÃnaæ nÃstÅti / atha brÆyÃdavidyÃkÃmakarmÃdi(nimitta)pratibandhakasadbhÃvÃditi / tatra vaktavyam / pratibandhakasadbhÃvanibandhana evedÃnÅmanusandhÃnÃbhÃvo na punaraikyÃbhÃvanibandhana iti kutaste niÓcaya iti / vayaæ tu vadÃma÷ / aikyÃbhÃvanibandhana evÃyamidÃnÅmanusandhÃnÃbhÃvo nÃj¤ÃnÃdinimitta iti / kuto 'yaæ niÓcaya iti tatrÃha- sarvaj¤a iti // %% NYùYASUDHù: yata÷ sarvaj¤a ekatÃæ nÃnusandhatte 'ta÷ sà ekatà naiveti sambandha÷ / etaduktaæ bhavati / yadyaj¤ÃnÃdinibandhano 'yamanusandhÃnÃbhÃvo bhavet / bhavettadà jÅvÃnÃmeva / te«ÃmevÃj¤ÃnÃdisambandhitvÃt / paramÃtmà tvanusandadhyÃdeva / tasya sarvaj¤atvenÃj¤ÃnÃdyabhÃvÃt / nacÃsÃvanusandhatte / yasmÃtk«aramatÅto 'hamityÃdivadvÃkyairbhedÃnubhavasyaivÃvagamÃt / tena niÓcinumo 'nusandhÃnÃbhÃvo nÃj¤ÃnÃdipratibandhakanibandhana÷ / kintvaikyÃbhÃvanimitta eveti / *9,417* ÅÓvara evÃsÃviti cet / kastato 'nya÷ paramÃtmà pramÃïÃbhÃvÃt / ki¤ceÓvaro 'pi sarvaj¤a eveti kimaneneti / api caikye pramÃïasiddhe 'nusandhÃnÃbhÃva÷ pratibandhakanibandhana iti kalpanopapadyate / naca tadastÅtyuktam / nanu ca du÷khÃdikaæ jÅvasya na caitanyasvarÆpÃnubandhi / kinnÃma viÓi«yÃkÃragatameva / tatkathamÅÓvaro 'nusandhÅteti du÷khÃdyananusandhÃne 'pyaikyaæ tÃvadanusandadhyÃdevetyuktam- ekatÃmiti // ata eva"vibhedajanake 'j¤Ãne nÃÓamÃtyantikaæ gate / Ãtmano brahmaïà bhedamasantaæ ka÷ kari«yati' ityÃdivÃkyÃnyathà yojyÃni / vibhedaÓabdo hi virodhavÃcÅ / mitrabheda iti yathà / tathÃca jÅvasya paramÃtmanà viparÅtamatitvamaj¤Ãnanibandhanam / tadapÃye na bhavatÅtyartha÷ / *9,418* paramÃtmana aikyÃnusandhÃnÃbhÃvo 'siddha÷ / yata idÃnÅmananusandadhadapÅdamÃgÃmini kÃle 'nusandhasyati / na hi sÃrvakÃlikamanusandhÃnamaikyasya vyÃpakamityÃÓaÇkate- paÓcÃditi // %% NYùYASUDHù: paramÃtmano jÅvaikyasyeti Óe«a÷ / atra pramÃïaæ nÃstÅti sphuÂa÷ parihÃra÷ / gƬhÃbhisandhi÷ parihÃrÃntaramÃha- mithyeti // %<... mithyÃj¤Ãnità bhavet // MAnuv_3,2.135b //>% *9,419* NYùYASUDHù: paramÃtmana iti Óe«a÷ / sarvaj¤o hi yadÅdÃnÅæ jÅvaikyaæ nÃnusandhatte tadà tadasadeva syÃtsaptamarasÃdivat / tathÃcÃgÃmini kÃle tadanusandhÃsyati cenmithyÃj¤ÃnÅ prasajyetetyabhisandhi÷ / nanvavidyamÃnaæ vidyamÃnatayÃnusandadhÃno mithyÃj¤ÃnÅ bhavati / na caikyamavidyamÃnam / tatkathaæ paramÃtmano mithyÃj¤ÃnitvamityaviditÃbhisandherÃÓaÇkÃmabhisandhimuddhÃÂayanpariharati- vidyamÃneti // %% NYùYASUDHù: yadyaikyaæ vidyamÃnaæ tarhi tadidÃnÅmananusandadhadasarvaj¤a÷ syÃt / naca tadyuktam / ato nÃstyeva taditi vÃcyam / tathÃca tadanusandhÃsyÃnkathaæ mithyÃj¤ÃnÅ na bhavet / eteneÓvarasyedÃnÅæ ÓarÅrasadbhÃvÃdananusandhÃnamityapi nirastam / sÃrvaj¤ahÃniprasaÇgÃnistÃrÃt / ÅÓvarasya sÃkÃratÃyà nityatvena na bhÃvinyapyanusandhÃne pratyÃÓà / *9,420* yadai(dyai)kyamavidyamÃnameva yadi và vidyamÃnameva tadoktado«advayaæ syÃt / nacaivam / kintvidÃnÅmasadeva paÓcÃjj¤ÃnottarakÃle bhavet / tatredÃnÅmasattvÃnna paramÃtmanastadananusandhÃne sÃvarj¤ahÃni÷ / paÓcÃdbhÃvÃcca na tadanusandhÃne mithyÃj¤Ãnitvamiti pariÓi«yaæ pak«aæ kasyacinmataæ và ÓaÇkate- asaditi // %% NYùYASUDHù: pariharati- syÃditi // tarhÅti Óe«a÷ / na hyanÃdau saæsÃre yasya yena naikyaæ tattenaikÅbhÆtamupalabdham / naca tathà bhavi«yatÅtyatra pramÃïamasti / "pare 'vyaye sarva ekÅbhavanti'"yÃvanmok«aæ tu bheda÷ syÃjjÅvasya paramasya ca / tata÷ paraæ na bhedo 'sti bhedahetorabhÃvata÷' ityÃdiÓrutism­tÅnÃæ sthÃnaikyÃdivi«ayatvena sÃvakÃÓatvÃt / ata÷ saptamo raso bhavi«yatÅtivadiyaæ pratyÃÓÃtyantÃsambhÃvitavi«ayeti bhÃva÷ / *9,421* jÅvabrahmaïo÷ saæsÃre bhedÃbhedau mok«e tvabheda eveti saæsÃre kevalabhedo muktÃvatyantÃbheda iti bhedÃbhedamatadvayado«ÃtideÓenÃvasthÃdvaye 'pi bhedÃbhedÃviti t­tÅyamatamapÃkaroti- samudÃyeti // %% NYùYASUDHù: sadà samudÃyaikyamiti sambandha÷ / etasmÃtpramÃïaÓÆnyatvÃdÃbhÃsatvÃdipramÃïaviruddhatvÃcca / iyÃæstu viÓe«a÷ / abhedakÃryasyÃnusandhÃnasya bheda÷ pratibandhaka÷ / tasminnapagate muktÃvanusandhÃnaæ bhavi«yatÅtyasti pÆrvayormatayo÷ pratyÃÓà / atra tu sÃpi nÃsti / bhedasya sadÃtanatvÃt / anusandhÃnaæ ca cetanaikyasya vyÃpakamityuktam / tadidamuktaæ dÆrata iti / dehÃdyevÃnusandhÃnasya pratibandhakamiti cenna / kÃyavhavatÃæ yÆyoginÃmanusandhÃnasadbhÃvasya vak«yamÃïatvÃt / *9,422* yadyevaæ na sakalacetanasamudÃya÷ paramÃtmà tarhi kiyatÅ sÅmà paramÃtmatvasyetyata Ãha- ata iti // *9,423* %% NYùYASUDHù: sÃdhakasyÃnusandhÃnasya sarvatrÃbhÃvÃdbÃdhakasyÃbhÃsatvÃderbhÃvÃdiha tu tadbhÃvÃbhÃvÃbhyÃmityartha÷ / aÓe«aguïonnaddhatvaæ nirde«atvaæ ca pratyekaæ nirdhÃraïahetutvenoktam / svamate brahmaïa ÅÓvarÃtiriktasyÃbhÃvaæ sÆcayituæ sarvatreÓvara ityÃdyukti÷ / idaæ hi brahmaïo lak«aïaæ ÓrutyÃdisiddhamiti hiÓabda÷ / tÃvadvastvÅÓvaro nÃmetyukte samudÃyaikyaæ pratÅyate tannirÃkaroti- tatreti // %<... tatra bhedo 'pi na kvacit // MAnuv_3,2.137d //>% NYùYASUDHù: kvaciditi / parasparaæ paramÃtmanà cetyartha÷ / etenaitadapi nirastam"ÅÓa(Óvara)rÆpe«vivodita÷' iti yaduktaæ pÆrvapak«iïà / tatkuta ityata Ãha- neheti // %% NYùYASUDHù: anena"neha nÃnÃsti ki¤cana' iti ÓrutimupÃdatte / haraya iti // "ayaæ vai haraya ityÃdikÃm / ayaæ hi sa iti"ayameva sa yo 'yamÃtmÃ' ityÃdikÃm / pÆrveïaivÃnvaya÷ / etÃsÃæ ÓrutÅnÃmabhedaparatvÃnna vivak«itÃrthe mÃnatvamityÃÓaÇkÃnirÃsÃya mÃnenetyuktam / ÃdyaÓrutÃvÅÓvararÆpe«u bhedanirÃkaraïasya spa«ÂatavÃtt­tÅyÃyÃmevaÓabda(sya)ÓravaïÃttadanusÃreïa dvitÅyÃyÃmapi vaiÓabdasyaivÃrthatvopapatteretÃ÷ Órutayo vivak«itÃrthe mÃnatÃmÃpadyanta iti bhÃva÷ / *9,424* cetanaikyasyÃnusandhÃnaæ vyÃpakamityuktaæ kva tadupalabdhamiti cenna / devadattasambandhina÷ sukhÃderdevadattenÃnusandhÅyamÃnatvÃt / upÃdhibhinne nopalabdhamiti cenna / hastapÃdÃdyupÃdhibhinne 'pi darÓanÃt / viÓli«yopÃdhibhinne na d­«Âamiti cettatrÃha- jÅvÃæÓà iti // %<... jÅvÃæÓÃ÷ sarva eva ca // MAnuv_3,2.138 // niyamenÃnusandhÃnavanto ... // MAnuv_3,2.139a //>% NYùYASUDHù: jÅvÃnÃmindrÃdÅnÃmaæÓà arjunÃdaya÷ / etacca"eka Ãtmana÷ ÓarÅre bhÃvÃt' ityÃdina samarthayi«yate / caÓabdeneÓvarÃæÓÃ÷ samuccÅyante / naca"(nu)Ãtmà vai putranÃmÃsÅt' ityÃdivacanÃtpitÃputrayo÷ satyapyaikye 'nusandhÃnaæ nÃstÅti kathaæ tadvayÃpakamityata Ãha- yadÅti // %<... yadyekatà svata÷ // MAnuv_3,2.139b //>% NYùYASUDHù: tarhyanusandhÃnavanta iti sambandha÷ / ayaæ bhÃva÷ / vÃstavasyaikyasyÃnusandhÃnaæ vyÃpakamabhimataæ na tÆpacaritasya / nacÃbhimatasya vyabhicÃro 'sti / pitÃputraikyaæ tÆpacaritameveti na tatra vyabhicÃro do«Ãyeti / svato vastuta÷ / *9,427* yadvà parameÓvarÃæÓatvaheturasiddhaÓcetyÃha- jÅvÃæÓà iti // etaduktaæ bhavati / caitanyÃvacchinnÃæÓatvasyÃnusandhÃnaæ vyÃpakamarjunÃdi«u d­«Âam / tacca parameÓvarajÅvayornÃstÅtyupapÃditam / vyÃpakÃbhÃve ca vyÃpyÃbhÃvo 'vaÓyambhÃvÅ / naca caitanyavyÃv­ttiryuktetyaæÓatvameva vyÃvartate / tathÃca prayoga÷ / jÅveÓvarau na cetanatve satyaæÓÃæÓinau / parasparÃnusandhÃnaÓÆnyatvÃt / yathà ghaÂapaÂau / yathà cendrÃrjunÃviti / nanu pitÃputrayoraæÓÃæÓibhÃve satyapyanusandhÃnaæ nÃstÅti kathaæ tattasya vyÃpakamityata Ãha- yadÅti // ekatà ekadeÓatÃrÆpÃæÓatà pitÃputrayoraæÓÃÓibhÃvo naikadeÓatÃdirÆpa iti bhÃva÷ / nanvanusandhÃnÃbhÃvenÃæÓatvavyÃv­ttÃvaæÓÃdhikaraïavirodha÷ syÃt / na syÃt / aæÓaÓabdo hi tadekadeÓÃrthastatsad­ÓÃdyarthaÓca / tatra (tacca) dvitÅyamaæÓatvamaæÓÃdhikaraïapratipÃdyaæ na nirÃkriyate / tasyÃnaikÃntyaprasaÇgena pareïa hetÆkartumaÓakyatvÃt / ÃdyasyÃsiddhivyutpÃdane na ko 'pi do«a÷ / *9,429* nanvindridÅnÃmanusandhÃnasadbhÃve kathamindrÃnabhimataæ khÃï¬avavanadÃhÃdikamarjuna÷ k­tatvÃt / kathaæ cendro 'rjunÃnabhimataæ dahanaÓamanÃdikam / nahi hastÃdÃvanusandhÃne satÅdaæ d­«Âamityata Ãha- aæÓina iti // %% NYùYASUDHù: atyalpasyÃpyaæÓinoæÓagatÃÓe«ÃnusandhÃnaæ vidyata eva / tathÃpi kaÓcidviÓe«oæ'ÓÃnabhimatakaraïÃdi÷ Óak­to bhavat / aæÓakÅrtyÃdyatharmÅÓvarapreritenÃæÓinà kriyata ityartha÷ / alpasyÃpÅti svarÆpasaÇkÅrtanam / bhuvi jÃtenÃæÓena cÃæÓigataæ sukhadu÷khÃdyevÃnubhÆyate natu sarvam / satyapyaikye kaÓcitsarvÃnanusandhÃnarÆpo viÓe«astu ÅÓak­to bhavet / bhÆmyÃdyapak­«ÂadeÓaæ garbhavÃsÃdyavasthÃæ mÃnu«ÃnnopabhogÃdikaæ ca nimittÅk­tyeÓvareïa kriyate / atoæ'ÓasyÃæÓanabhimatakaraïÃdikaæ yujyate / na hyaÓe«ÃnusandhÃnamasmÃbhiÓcetanaikyÃdervyÃpakamuktam / kintvanusandhÃnamÃtramiti bhÃva÷ / *9,431* nanvÅÓvaro 'pi kathaæ svÃnabhitaæ kÃrayati / kathaæ cÃbhinne 'nusandhÃnaæ pratibadhnÃtÅtyata Ãha- ÅÓasyeti // %<ÅÓasyÃcintyaÓaktitvÃnnÃÓakyaæ kvÃpi vidyate // MAnuv_3,2.141ab //>% NYùYASUDHù: d­Óyante khalvaghaÂitaæ ghaÂayantyeÓvaraÓaktyà preritÃ÷ kÃmakrodhÃdiparavaÓà aihikÃmu«mikadu÷khahetuæ svaÓiraÓchedaæ pÃtakaæ ca kurvÃïà ityÃÓaya÷ / nanvevaæ tarhi mayÃpi Óakyate vaktum / yathÃjunasyaikye satyapÅndragatÃÓe«ÃnusandhÃnamacintyayà ÅÓaÓaktyà pratibaddhayate / tathà jÅvaparamÃtmanorabhede 'pi tayaivÃnusandhÃnapratibandho bhavi«yati / apak­«ÂadeÓÃdikamiva dehÃdyupÃdhayo nimittatÃmÃpatsyante / tathà cÃnusandhÃnÃbhÃvÃdaikyÃbhÃva ityanupapannam / anusandhÃnasyaikyavyÃpakatvaæ cÃsati pratibandha iti kalpyata ityata Ãha- seti // %% NYùYASUDHù: sà aghaÂitaghaÂanÃrÆpà / asya paramÃtmana÷ / bhavedetadyadi bhavanmate paramÃtmano 'cintyaÓaktimattÃrÆpeÓatà bhavet(syÃt) / jÅvenÃbhinnasya seÓataivÃnupapannà / kutastayÃnusandhÃnapratibandhakalpanÃdikamiti / hiÓabdena yo jÅvenÃbhinno nÃsÃvacintyaÓaktirÆpeÓatopeto yathà devadatta iti vyÃptiæ sÆcayati / jÅvenaikÅbhÆto 'pi paramÃtmÃstvÅÓatopeta÷ / kiæ vipak«e bÃdhakamityata Ãha- anÅÓasyeti // %% NYùYASUDHù: jÅvastÃvadanÅÓa ityanubhavasiddham / tadabhede paramÃtmÃpyanÅÓa ityuktameva / tathÃca anÅÓasyeÓatÃstviti ÓaÇkitaæ syÃt / etacca sarvapramÃïairviruddhaæ svavyÃhataæ ca / na caivaævidhamanunmatta÷ ÓaÇkate / ÓaÇkÃyà evÃnudaye kuto bÃdhakopanyÃsÃvasara ityevaÓabda÷(bdÃrtha÷) / *9,432* syÃdetat / seÓatÃnupapannaiveti tarko 'numÃnaæ và / nÃdya÷ / aikyasya Órutisiddhatvena viparyayaparyavasÃnÃnupapatte÷ / na dvitÅya÷ / jÅvaikatÃyà bhavatÃmasiddhatvÃt / yadi padavaiyarthyÃcceti / maivam / yasya jÅvaikyaæ siddhaæ (syÃt) tasyÃnÅÓatÃvi«ayasvÃrthÃnumÃnÃpÃdanasyÃbhimatatvÃt / tarkapak«e 'pi na do«a÷ / ÓrutÅnÃmaikyaparatvÃbhÃvÃdityÃÓayavÃnÃha- ÅÓatvenaiveti // %<ÅÓatvenaiva vij¤ÃtamanÅÓatvena cecchruti÷ / anÅÓatvena vij¤ÃtamÅÓatvenÃthavà diÓet // MAnuv_3,2.142 // upajÅvyavirodhena naiva mÃnatvame«yati // MAnuv_3,2.143ab //>% NYùYASUDHù: traividhyaæ khalvatra sambhavati / kÃcit Óruti÷ pramÃïÃntareïa ÅÓatvenaiva vij¤Ãtaæ paramÃtmÃnamuddiÓya anÅÓatvena pramitÃnÅÓatvajÅvabhÃvena ÃdiÓet / kÃcidanÅÓatvena pramitaæ jÅvamuddiÓya ÅÓatvena pramiteÓabhÃvaparamÃtmatvena upadiÓet / kÃcidubhÃvapi tathà pramitÃvuddiÓyaikyamupadiÓediti / sarvathÃpyujÅvyavirodhaprasaÇgena naikye prÃmÃïyamaÓnuta iti / yadatra vaktavyaæ tat"kathaæ brahmeti tajj¤eyam' ityÃdinà vak«yate / cecchatiriti dvitÅyÃrdhe 'pi grÃhyam / ÃdiÓediti prathÃmÃrdhe 'pi / t­tÅya÷ prakÃro 'pyadhyÃhÃrya÷ / tarhÅtipadamupajÅvyetyata÷ pÆrvam / *9,435* nanu paramÃtmano 'ghaÂithaghaÂanasvarÆpayà ÓaktyaiveÓatÃnÅÓatayo÷ (viruddhayorapi) ekatra samÃveÓo bhavi«yati / tatkathamupajÅvyavirodha ityata Ãha- ata eveti // %% NYùYASUDHù: jÅvaikyÃdevetyartha÷ / ÅÓatà uktarÆpà Óakti÷ / ki¤cit ÅÓatÃnÅÓatayorekatrÃvasthÃnam / asya ca paramÃtmano 'pi / jÅvaikyeneÓatÃbhÃvÃnumÃnamaÓakyam / ÅÓatÃyÃ÷"parÃsya Óakti÷' ityÃdiÓrutisiddhatvÃt / ki¤ca jÅvaikye 'pi bhedasya vidyamÃnatvÃdÅÓatopapadyata ityÃÓaÇkÃæ pariharan tarhi kiyatÅ sÅmà paramÃtmaÓaktyÃghaÂitaghaÂanakalpanasyeti mandena jij¤Ãsite satyÃha- ÅÓatva iti // %<ÅÓatve 'nÅÓabhedena Órutyà samyak prakÃÓite / ayuktamapi cÃnyatra yuktaæ bhavati tadbalÃt // MAnuv_3,2.144 // ato 'nyatrÃpi yad d­«Âaæ tadÅÓenaiva kalpyate / ÓrutyÃbhÃsÃptamapi nahÅÓatvaparipanthi yat // MAnuv_3,2.145 //>% NYùYASUDHù: atrÃnÅÓabhedenÃÇgÅk­tenaiveÓatvaæ Órutyà samyak prakÃÓitaæ bhavatÅti vadatà Órutivirodha÷ parih­ta÷ / tathÃhi / yadi jÅvaparamÃtmaikyaæ tÃttvikaæ tadà niravakÃÓÃnumÃnaviruddhà ÓrutirupacaritÃrthà bhavantÅ neÓatvaæ vyavasthÃpayediti sustha÷ svÃrthÃnumÃnaprasaÇga iti / samyaganÅÓabhedena na tu bhedamÃtreïeti và / tathÃca bhedeneÓatopapatsyata iti nirastam / anÅÓatÃheto÷ abhedasya vidyamÃnatvÃt / kimabhedenÃnÅÓatÃstu uta bhedena mà bhÆditi sandehÃnivÃraïÃt / anyatra ÅÓvarÃt / ayuktaæ parasparaparihÃreïa vartamÃnamapi yuktaæ bhavati / ÅÓvara iti Óe«a÷ / tadbalÃt ÅÓatvabalÃt / d­«Âamiti atrÃpi sambaddhayate / *9,436* ata÷ parameÓvarÃt / ÅÓeneti bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷ / kalpyate yuktatayeti Óe«a÷ / uktasyÃpavÃda÷ ÓrutÅti / ÃbhÃsatvaæ ca vastuv­ttaÓapek«ayà / hÅti tatropapatti÷ / *9,437* ayamartha÷ / yatkvacidviruddhamiva pratÅyamÃnamapÅÓvare taditaratra và pramÃïasiddhamÅÓvaraiÓvaryavirodhi ca na bhavati / yathÃïutvamahattvayaugapadyÃdi, yathà vÃr'junÃdÅnÃmaÓe«ÃnusandhÃnÃbhÃva÷ / tatsarvamÅÓvaraiÓvaryabalena ghaÂata ityaÇgÅkÃryam / natu nirÃkÃryam / yatpunarapramitaæ tadÅÓvaraiÓvaryÃviruddhamapi na kalpanÅyam / ÓaÓavi«ÃïÃdikalpanÃpatte÷ / yacca pramitamapi ÅÓvaraiÓvaryavirodhi tanna kalpanÅyameva / kalpakavighÃtakatvam / kintu tasya pramÃïasya yathÃyogamÃbhÃsatvaæ vaïarnÅyam / yathà prak­tamiti / *9,438* "anÅÓasyeÓatetyeva viruddhaæ sarvamÃnata÷' ityuktam / tadupapÃdayituæ sm­timeva paÂhati- ÅÓa iti // %<ÅÓo 'nÅÓo jaganmithyà du÷khÅ mukto bhidà nahi / iti pratij¤ÃvyÃghÃta÷ sarvado«ÃdhikÃdhika÷ // MAnuv_3,2.146 // iti hi brahmatarkoktir ... // MAnuv_3,2.147a //>% NYùYASUDHù: dvividho hi pratij¤Ãvirodha÷ / pramÃïasvavÃkyavirodhabhedÃt / tatreÓo 'nÅÓo du÷khÅ mukta iti svavÃkyavirodhasyodÃharaïadvayam / jaganmithyà bhidà na hÅti pramÃïavirodhasya / *9,439* yadveÓo 'nÅÓo du÷khÅ mukta iti svavÃkyavirodhodÃharaïe / jaganmithyeti svanyÃyavirodhasya / jagato mithyÃtve tannyÃyena mithyÃtvasyÃpi mithyÃtvÃpattyà satyatvaprasaÇgÃt / bhidà na hÅti svakriyÃvirodhasya / anayà hi pratij¤Ãkriyayà sÃdhyadharmadharmiïorbhedastÃvatprÃpyata iti / sarvado«e«vadhikÃdhiko 'tyantÃdhika÷ / sm­tyudÃharaïasya sÃdhyamÃha- atiheyamiti // %<... atiheyamato 'khilai÷ / bubhÆ«ubhirmatamidaæ jÅveÓÃbhedavÃdina÷ // MAnuv_3,2.147b-d //>% NYùYASUDHù: idam ÅÓasyÃnÅÓatvam / ÅÓatveneÓabhedenetyÃdinokte 'rthe sm­timapyÃha- nÃyuktamiti // %% NYùYASUDHù: yasmÃnnÃyuktamÅÓatu÷ ki¤cidityÃdi tasmÃdÅtvasyÃvirodhenetyÃdi / siddhamÅÓatvaæ yasyÃsau tathokta÷ / teneÓena saæyojjayet / ÅÓvare 'stÅti jÃnÅyÃt / apipadÃdanyenÃpi / siddheneÓatvena nimitteneti và / sm­tyudÃharaïasya prayojanamÃha- ata iti // %<... ato yuktamihoditam // MAnuv_3,2.150d //>% NYùYASUDHù: tasmÃdatyantabhinna eva brahmaïà jÅva iti sthitam / // iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ upamÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *9,440* [======= JNys_3,2.VII: arÆpÃdhikaraïam =======] // atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ arÆpÃdhikaraïam // // oæ arÆpavadeva hi tatpradhÃnatvÃt oæ // atrÃdhikaraïe prathamasÆtreïa brahmaïo rÆparÃhityamupapÃdya prakÃÓavaccÃvaiyarthyamiti (dvitÅya)sÆtreïa rÆpavattvavi«ayÃïÃæ ÓrutÅnÃæ vaiyarthyamÃÓaÇkaya vilak«aïarÆpavattvÃÇgÅkÃreïa parih­tam / vilak«aïarÆpavattvaæ ca,"Ãha ca tanmÃtram'"darÓayati cÃtho 'pi smaryate' iti sÆtradvayena samarthitamiti bhëyeïa pratÅyate / tadanupapannam / antato rÆpavattvÃÇgÅkÃre 'rÆpavadeva hi tadityasyÃvaktavyatvÃpÃtÃt / prayojanÃbhÃvÃccÃsya vicÃrasyetyataÓcatu÷sÆtryÃstÃtparyamÃha- sa ceti // ## %% NYùYASUDHù: sa paramÃtmà / prak­tiÓabdo 'nye«Ãmapi tattvÃnÃmupalak«aka÷ / aprÃk­tarÆpatvÃt / prÃk­tarÆparahitatvÃt / guïÃtmakamityukte sattvÃdÅnÃæ pratÅti÷ syÃt / tannirÃsÃrthaæ svaÓabda÷ / ye paramÃtmana÷ svarÆpabhÆtà guïà ÃnandÃdyÃstadÃtmakamiti / rÆpaÓabdena ca ÓuklÃdiguïapratÅti÷ syÃt / ata÷ Óira÷pÃïÅti vivaraïaæ k­tam / ato rÆpavÃæÓceti Óe«a÷ / vicÃraprayojanaæ darÓayati- ata iti // *9,441* %% NYùYASUDHù: anityatà janmamaraïavattà / nÃpi saundaryÃdyabhÃva iti ca dra«Âavyam / tathÃca tasminbhaktirupapanneti Óe«a÷ / *9,442f.* yadyapi paramÃtmano rÆpaæ kathaæ tarhi tasya prasiddhavailak«aïyamÃtreïÃrÆpatvavyavahÃra ityÃÓaÇkÃparihÃrÃrthatvena prakÃÓavaditi sÆtrÃvayavo bhëye vyÃkhyÃta÷ / idÃnÅæ yadÅÓvararÆpaæ lokavilak«aïaæ tadà tatra rÆpaÓabda(pra)v­ttirdurghaÂà syÃt / sambandhagrahaïÃnupapatte÷ / tathÃca rÆpavattvaÓrutÅnÃæ vaiyarthyaæ du«pariharamityÃÓaÇkÃparihÃrÃrthatvenÃpi vyÃca«Âe- yathà hÅti // %% NYùYASUDHù: taijasasyaiva prakÃÓasyetyetattaijasa eva hi saurÃdirÃloka÷ prakÃÓaÓabdavÃcya÷ prasiddhastasyeti vyÃkhyeyam / ujkhitÃvapi parameÓvarasya tattvÃbhÃve 'pÅti yÃvat / ÃtmaivÃsya jyotirbhavati iti ÓrutirjÅvasyeÓaæ prakÃÓamÃhetyartha÷ / tathà lokavilak«aïe 'pi bhagavadrÆpe rÆpaÓabdaprav­ttiryukteti Óe«a÷ / upapattistu"paramate' ityatra vak«amÃïÃtrÃ(pya)nusandeyeti / *9,443f.* nanvetadadhikaraïaæ"ata eva ca(copamÃ)' iti sÆtrÃtpÆrvam / tatkathaæ paÓcÃdvayÃkhyÃnam / ucyate / ata eve(ce)ti sÆtraæ"na sthÃnato 'pi' ityadhikaraïena saÇgatamiti j¤ÃpanÃya kramabheda÷ / tatsiddhÃ(mar)thamupajÅvya pÆrvapak«otthÃnÃt / tathÃca bhëyam"yasmÃdevam' ityÃdi / atrÃpi"ÅÓarÆpe«u' ityÃdi / atha tadanantarameva kinna k­tamarÆpavattvÃdhikaraïÃrthasyÃta eva ceti sÆtrÃrthaæ prati hetutvenopodghÃtalak«aïayà saÇgatyà varïitasyÃvyavadhÃyakatvÃt / hetutvamapi prapa¤cayitumÃcÃryeïa"sa cÃprak­tarÆpatvÃditi caÓabdo nibaddha÷ / kÃlatraye 'pyaÓarÅrÃtparamÃtmano jÅvasyÃtyantÃbheda eva hyupapanna iti / // iti arÆpÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *9,444* [======= JNys_3,2.VIII: v­ddhihrÃsÃdhikaraïam =======] // atha v­ddhihrÃsÃdhikaraïam // // oæ v­ddhihrÃsabhÃktvamantarbhÃvÃdubhayasÃma¤jasyÃdevam oæ // yadarthaæ bhagavanmahimÃtrocyate sà bhakti÷ puru«e«u tÃratamyena ti«ÂhatÅtyetadihopapÃdyate / tathÃhi / asti bhakterv­ddhihrÃsabhÃktva(miti)m / kuta÷ / brahmÃdÅnÃmasmadÃdÅnÃæ ca bhaktatve'ntarbhÃvÃt / evaæ bhaktitÃratamye'ÇgÅk­te eveÓvarasyobhayÃnprati sÃma¤jasyasambhavÃditi / tadetadasaÇgatam / yukte÷ pratij¤ÃtÃrthena saha smbandhÃpratÅteri(tyata)ti tatra Ãha tadbhaktÅti / *9,445* ## %% NYùYASUDHù: brahmÃdÅnÃæ caÓabdÃdasmadÃdÅnÃmityevaæ sarve«Ãæ yathÃkramaæ ÓrautakramÃnatirekeïa yadvimuktigamÃnandÃdestÃratamyaæ tadbhagavadbhaktitÃratamyenaiva bhavatÅtyartha÷ / etaduktaæ bhavati / sÃdhitaæ tÃvanmauktasyÃnandÃde÷ phalasya bhaktisÃdhyatvamambuvadagrahaïÃttu na tathÃtvamiti sÆtreïa / taccÃthÃta Ãnandasya mÅmÃæsetyÃdiÓrutyà tÃratamyavadavagamyate / sÃdhyatÃratamye ca sÃdhanatÃratamyamÃvaÓyakam / anyathà tasyÃkasmikatvaprasaÇgÃt / phaladÃturÅÓvarasyÃsÃma¤jasyaprasakteÓca / na caivam / ato'sti bhakterv­ddhihrÃsabhÃktvam iti / // iti v­ddhihrÃsÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *9,446* [======= JNys_3,2.IX: sthÃnaviÓe«Ãdhikaraïam =======] // atha sthÃnaviÓe«Ãdhikaraïam // // oæ sthÃnaniÓe«ÃtprakÃÓÃdivat oæ // (oæ upapatteÓca oæ) // yadyapyetadadhikaraïaæ paramata ityato 'nantaram / tathÃpi tenevÃnenÃpi saÇgatirasya / anena vi«ayopak«epÃttena pÆrvapak«opapattidarÓanÃt / yadvÃnena pÆrvapak«ayuktyutthÃnÃttena vi«ayopak«epÃt / tathÃhi / na brahmÃdÅnÃmÃnandasya tÃratamyamupapadyate / bhagavadÃnandapratibimbatvÃbhyupagamÃt / bimbe ca tÃratamyÃbhÃvasya na sthÃnato 'pÅtyuktatvÃt / anyathÃ'kasmikatvaprasaÇgÃditi / yadvà na brahmÃ(dyÃ)dÅnÃmÃnando bhagavadÃnandapratibimba÷ / parasparaæ vibhinna(citra)tvÃt / bimbÃbhimate ca vaicitryÃbhÃvÃditi / ato 'tredaæ viÓadayati- pratibimbavaditi // ## %% NYùYASUDHù: yadyepye«Ãæ brahmÃdÅnÃmÃnanda÷ pratibimbavat / prasiddhapratibimbaistulyaæ vartate / bhagavadÃnandapratibimbo bhavatÅti yÃvat / tathÃpi parasparaæ vicitro bhavatÅti Óe«a÷ / katham / anye«Ãæ sÃdhanabhÆtÃnÃmupÃdhiguïÃnÃæ bhaktyÃdÅnÃæ vaicitryÃnatikrameïa / tatra d­«ÂÃnta÷ pratibimbavaditi / yathà sÆryÃdipratibimbÃnÃæ sÆryakÃntajalÃdigatÃyÃæ sÆryÃdibimbavaicitryÃbhÃve 'pi sÆryakÃntÃdisthÃnaguïavaicitryÃdvaicitryaæ tathetyartha÷ / *9,448* vaicitrye hetvantaramÃha- nÃrÃyaïeti // ## %% NYùYASUDHù: bimbaÓaktyà ca vicitra ityartha÷ / sthÃnaguïasya bimbasÃmarthyasya ca prayojakatvaæ nyÃyavivaraïe vyutpÃditam anenopapatteÓceti sÆtraæ vyÃkhyÃtaæ bhavati / bimbapratibimbayoraikyaæ kecidicchanti / ata÷ pratibimbatvaæ vyÃkhyÃ(taæ)ti nÃrÃyaïeti / guïa Ãnanda÷ / caÓabdena tatsad­ÓaÓceti grÃhyam / bimbÃbhinna eva kinna bhavatÅtyata Ãha- atyalpa iti // %<... atyalpastadapek«ayà // MAnuv_3,2.154d // tasmÃd bhinnaÓca satatamanyajj¤Ãnaæ parasya ca // MAnuv_3,2.155ab //>% NYùYASUDHù: co hetau / yasmÃttadapek«ayÃtyalpastasmÃtsatataæ bhinna iti / tadapek«ayÃtyalpatvaæ kuta ityÃkÃÇk«Ãæ pariharannatra ÓrutimÃha- anyaditi // %% NYùYASUDHù: anya Ãnanda÷ parasya jÅvÃnÃæ ceti sambandha÷ / evamÅÓatetyapi yojyam / mukhyeÓatetyupalak«aïayà hetumÃha / iti Óruteriti pÆrveïa sambandha÷ / // iti sthÃnaviÓe«Ãdhikaraïam // [JOSHI-19] ___________________________________________________________________________ *9,450* [======= JNys_3,2.X: pÃlakatvÃdhikaraïam =======] / atha ÓrÅmannyÃsudhÃyÃæ pÃlakatvÃdhikaraïam // // oæ prak­taitÃvattvaæ hi prati«edhati tato bravÅti ca bhÆya÷ oæ // atra pÆvarpak«apradarÓanaparaæ bhëyaæ"s­«ÂisaæhÃrakart­tvamevÃsya na pÃlakatvam / svata÷ siddheriti / tadayuktam / s­«ÂisaæhÃrakart­tvÃbhyupagamasya vyarthatvÃt / svata÷ siddherityatrÃsyetyapratÅteÓca / sthiterityadhyÃhÃre 'pi svabhÃvavÃdÃÓrayaïasya s­«ÂisaæhÃrayorapi sÃmyena tatkart­tvÃbhyupagamÃnupapatterityata÷ pÆrvapak«aæ viÓadayati- s­«ÂÅti // %<... s­«ÂinÃÓau tadadhÅnÃvitÅrite / svabhÃvatvÃt sthiternaitadapek«Ã ... // MAnuv_3,2.156d-f //>% NYùYASUDHù: iti Årite siddhÃntinÃbhyupagate sati / tataÓcÃyamartha÷ / ÅÓvarasya pÃlakatvaæ nopapadyate sthitestatprayojanatvÃt / tasyÃÓca svabhÃvasiddhatveneÓvarÃnapek«atvÃt / ÅÓvara eva hi viÓvasya s­«ÂisaæhÃrayo÷ kartà nÃnya ityabhyupagatam / tathÃca s­«Âvà yÃvanna saæharettÃvatsthiti÷ svabhÃvasiddhaiva na paravyÃpÃramapek«ate / yadi khalu s­«ÂisaæhÃrayo÷ kartÃ'nya÷ syÃttadodÃsÅnasya tasya s­«Âau preraïÃdyarthaæ saæhÃre prav­ttasya nivÃraïÃrthaæ ca sthitÃvÅÓvarÃpek«Ã sambhavet / naca tadasti / ata÷ saæhÃrodÃsÅnatvÃtiriktaæ pÃlakatvaæ nopapadyata ityevamatra pÆrvapak«a iti / evaæ tarhi siddhÃnto na yukta÷ / svabhÃvattvayukteraparih­tatvÃdityata÷ sÆtrÃbhiprÃyamÃha- iti neti // %<... iti na yujyate // MAnuv_3,2.156 // yata÷ svabhÃvo 'khila ÅÓÃyatto 'khilasya ca // MAnuv_3,2.157ab //>% *9,450f.* NYùYASUDHù: parÃnapek«atayà pratÅyamÃnaæ svarÆpaæ dharmo và svabhÃva ityucyate / sa sarve«Ãæ padÃrthÃnÃm / (sa) sarvo 'pÅÓÃyatta eva / anyathà te«Ãæ svÃtantryaprasaÇgenÃsyeÓatvÃnupapatte÷ / sarvaæ khalvityÃdiÓrutivirodhÃpatteÓca / annadÃnÃdau vyÃpÃraÓca sphuÂa eveti / // iti pÃlakatvÃdhikaraïam / ___________________________________________________________________________ *9,452* [======= JNys_3,2.XI: avyaktÃdhikaraïam =======] // atha avyaktÃdhikaraïam // // oæ tadavyaktamÃha hi oæ // atra paramÃtmano 'vyaktatvamÃdau vistareïa samarthitam / tatastarhi bhaktyÃdisÃdhanavaiyarthyamityÃÓaÇkaya"prakÃÓaÓca karmaïyabhÃsÃt' iti d­Óyatvaæ coktam / tadetadubhayaæ viruddhamityÃÓaÇkaya ato 'nantena tathà hi liÇgamiti sÆtritam / atra virodhaÓÃntirna sphuÂà pratÅyata ityatastasya tÃtparyamÃha- avyakto 'pÅti // ## %% NYùYASUDHù: // iti avyaktÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *9,453* [======= JNys_3,2.XII: ubhayavyapadeÓÃdhikaraïam =======] // atha ubhayavyapadeÓÃdhikaraïam // // oæ ubhayavyapadeÓÃttvahikuï¬alavat oæ // yadÅÓvarasya guïakriyÃdayo dharmÃstato bhinnÃstadà samavÃyasya nirÃk­tatvÃttadvattvamanupapannam / yadi cÃbhinnÃstadà j¤ÃnÃdimattvamÃnandÃdibhokt­tvamityÃdyayuktamityubhayathà tatra bhaktyanupapattiriti pÆrvapak«aprÃptÃvidamÃrabhyate / tatra hetud­«ÂÃntÃveva sÆcitau / natu pak«aparigraharÆpà pratij¤Ã / adhyÃhÃro 'pi hetud­«ÂÃntabalena bhedÃbhedapak«aparigrahasyeti pratibhÃti / ata÷ pratij¤Ãæ darÓayati- tadabhinnà iti // ## %% NYùYASUDHù: nityaÓabdo niyamÃrtha÷ / pÃrameÓvarÃ÷ sarve guïà dharmà nityaæ tadabhinnÃstenÃtyantÃbhinnastathÃpi viÓe«aÓaktyà guïaguïyÃdibhÃvena sthitÃ÷ / *9,454* syÃdetat / parimÃïÃdÅnÃæ yÃvaddravyabhÃvinÃæ bhavatu nÃma bhagavatÃtyantÃbheda÷ / kriyÃïÃæ (j¤ÃnÃdi)guïÃnÃæ cÃsrÃk«Åts­jati srak«yati vyaj¤ÃsÅjjÃnÃti j¤ÃsyatÅtyÃdi ÓrautavyavahÃrairanityatayÃvagatÃnÃæ tu na yujyata ityata Ãha- viÓe«Ãtmatayeti // *9,455* %% NYùYASUDHù: te«Ãæ parameÓvarasambandhinyÃæ kriyÃdÅnÃæ dharmÃïÃæ nityaÓaktyÃtmanà nityaæ sthitestathà viÓe«Ãtmatayà vyaktirÆpeïa vyavahÃravi«ayatopapatternÃnityateti yojanà / prapa¤castu prÃgeva k­ta÷ / nanu ca kriyÃdÅnÃæ yà vyaktatà sà tÃvadanityaiva / anyathoktavyavahÃrÃïÃæ nirÃlambanatvÃpÃtÃt / tatastasyà bhagavaddharmabhÆtÃyà api nÃtyantÃbhedopapattirityata Ãha- na viÓe«eti // %% NYùYASUDHù: iyaæ vyavahÃrÃlambanatvenoktà / kuta ityata Ãha- ÓaktÅti // %<... ÓaktirÆpatà / saiva yat ... // MAnuv_3,2.160bc //>% NYùYASUDHù: yadyasmÃtsà viÓe«atmatà ÓaktirÆpataiva / ÓaktiÓca nityetyuktaæ tasmÃdityartha÷ / nanvevaæ tarhi Óaktirvyaktirita vyavahÃraviÓe«o na syÃt / uktavyavahÃrÃïÃæ nirÃlambanatvaæ ca na parih­taæ syÃdityata Ãha- saviÓe«eti // %<... saviÓe«Ã syÃd ... // MAnuv_3,2.160 //>% NYùYASUDHù: neyaæ vyakti÷ Óaktyà nirviÓe«Ãbhinnà / yenoktado«a÷ syÃt / kintu saviÓe«Ãbhinnaiva / yadyayaæ sarvanirvÃhaheturviÓe«o bhagavato bhinnastadà sarve«Ãæ taddharmÃïÃæ tenÃtyantÃbheda iti pratij¤Ã bhajyeta / abhinnaÓcedviÓe«atà tasya na syÃt / svarupamÃtraparyavasÃnena so 'pi na syÃdityata Ãha- viÓe«a iti // %<... viÓe«o 'nyo nacÃpyayam // MAnuv_3,2.160d // svanirvÃhakatÃhetostathÃpi syÃd viÓe«ata÷ // MAnuv_3,2.161ab //>% NYùYASUDHù: co 'vadhÃraïe / ayaæ viÓe«o 'pi bhagavatà naiva bhinnastena na pratij¤ÃhÃni÷ / tathÃpi tasya viÓe«atà syÃt / katham / na hyayamabhinno bhavannirviÓe«a÷ / evaæ tarhi viÓe«aparamparayÃnavasthà syÃt / na syÃt / kuta÷ viÓe«asya svanirvÃhakatÃhetoriti / *9,457* evaæ pratij¤Ã darÓità / tatra bÃdhakÃni parih­tÃni / atra coktvà / syÃdevam / yadyete«varthe«u pramÃïaæ syÃt / naca tatpaÓyÃma ityata÷ sautramubhayavyapadeÓÃditi hetuæ vyÃca«Âe- viÓe«atveneti // %% NYùYASUDHù: akhilai÷ ubhayavidhai÷ pramÃïai÷ vedavÃkyairj¤ÃnÃdidharmÃïÃæ bhagavadviÓe«atvenÃpiÓabdÃttadabhinnatvena ca vij¤Ãtervij¤ÃnÃdityartha÷ / nanu vij¤Ãteriti katham / "ÃtaÓcopasarge' ityaÇa÷ ktinbÃdhakatvÃt / "ktinnÃbÃdibhyaÓca' iti vacanÃdbhavi«yati / etadeva viv­ïoti- sasarjeti // %% NYùYASUDHù: "sa idaæ sarvamas­jate' ityÃdiÓrutiæ sasarjetyanenopÃdatte / tattadattumadhriyate' ityÃdikÃæ sa¤jahÃretyanena, sa ÃnandÃdi÷ sa÷ paramÃtmaivetyanena"Ãnando brahma' ityÃdiÓrutim / tadayamartha÷ / "sa idaæ sarvamas­jata, uk«Ã sa dyÃvÃp­thivÅ bibharti, tattadattumadhriyata, sa aik«ata so 'kÃmayata, Ãnandam brahmaïo vidvÃn' ityÃdiÓrutyà sarjanÃdikaæ brahmaïo viÓe«o 'tiÓayo na brahmamÃtramityavagamyate / tanmÃtratve kriyÃkart­bhÃvÃderanupapatte÷ / "Ãnando brahmeti vyajÃnÃt / satyaæ j¤Ãnamanantaæ brahma ekadhaivÃnudra«Âavyam' ityÃdiÓrutyaiva tasya tenÃbhedaÓcÃvagamyate / tadevamubhayavyapadeÓÃnyathÃnupapattyà sakalamidaæ kalpyate / sarve«Ãæ brahmadharmÃïÃæ brahmaïà saviÓe«o 'tyantÃbheda÷ / kriyÃdÅnÃæ nityatà ÓaktivyaktirÆpatà vyaktirÆpasyÃpi nityatà ÓaktirÆpapÃbhinnatà saviÓe«atà viÓe«asyÃpyabheda÷ svanirvÃhakatà ceti / na hyete«varthe«vanyatamasyÃpyakalpanÃyÃmudÃh­tobhayavyapadeÓavirodhaÓÃntirbhavatÅti / etadeva prapa¤cayituæ"nidarÓanamÃtreïa' ityata÷ prÃktano granthasandarbha÷ / *9,460* atha matam / bheda eva brahmadharmÃïÃæ brahmaïÃstu / samavÃyena viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo bhavi«yati / samavÃyadÆ«aïÃni ca ÓrutivirodhenÃbhÃsatÃæ yÃsyanti / samavÃyÃbhÃve 'pi và dharmadharmiïoreva sa ko 'pi mahimà kalpyate / nacÃbhedaÓrutivirodha÷ / anÃgantakatvenopacÃropapatte÷ / ata÷ kimabhedamÃdÃya viÓe«ÃdyaÇgÅkÃreïeti / apara Ãha akhaï¬ameva brahma na tu tatra kaÓcidviÓe«a÷ / na cÃparaÓrutivirodha÷ / kriyÃdivi«ayÃïÃæ saguïavi«ayatvÃt / tasya ca mÃyÃmayatvenÃvicÃritaramaïÅyatvÃt / Ãnandaæ ityÃdÅnÃæ ca rÃho÷ Óira ityÃdivadupacaritatvopapatteriti / anyastvÃha bhedÃbhedÃbhyÃmevobhayavyapadeÓasÃma¤jasyopapatte÷ kimanayà saviÓe«Ãbhedakalpanayeti / maivam / tribhirapyetairantato 'bhinne viÓe«asyÃÇgÅkatarvyatvÃt / tato varamÃdita eva tadaÇgÅkaraïamityÃÓayavÃnbhedavÃdinaæ tÃvadviÓe«amaÇgÅkÃrayitumÃha- bheda iti // %% NYùYASUDHù: viÓe«asya j¤ÃnÃderbrahmadharmasya, yadi brahmaïo bhedo 'ÇgÅkriyate tadà p­cchÃma÷ / sa bhedo, bhedinà brahmaïà j¤ÃnÃdinà ca saha, kathaæ kiæ prakÃra÷, pratipattavya÷ / kiæ bhinna÷ kiævÃbhinna iti / Ãdye do«amÃha- bhinnaÓcediti // %% NYùYASUDHù: yadi bhedo bhedibhyÃæ bhinnastadà so 'pi bhedastathetyanavasthà syÃt / viÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃdipratipattaye khalu dharmadharmiïorbhedo 'bhyupagamyate / sa ca pratÅyamÃna eva taddhetu÷ / tatpratÅtiÓca viÓe«aïÃdibhÃvenaivetyuttarottarabhedapratÅtiravaÓyamapek«itaiveti susthÃnavasthà / *9,464* abhinnatve 'pi vaktavyaæ saviÓe«Ãbhinna uta nirviÓe«Ãbhinna iti / prathame do«amÃha- abhinnaÓcediti // %<... abhinnaÓcet purà na kim // MAnuv_3,2.163d //>% NYùYASUDHù: purà na kimiti / dharmÃïÃæ dharmiïà saviÓe«Ãbheda÷ kinnÃÇgÅkriyate 'ÇgÅkÃrya evetyartha÷ / bheda iva vinÃpi bhedena viÓe«eïaivopapattÃvapi v­thà paramparÃkalpanÃyÃæ gauravaæ syÃttato dharmÃïÃmeva saviÓe«ÃbhedÃÇgÅkÃra÷ ÓreyÃniti bhÃva÷ / astvevamityata Ãha- viÓe«a iti // %% NYùYASUDHù: viÓe«o dharmobhinna ityeva tÃvat / tena bhedavÃdinà nÃbhyupagamyate / dÆre saviÓe«atvamityato 'pasiddhÃnta÷ syÃt / samÅhitaæ ca na÷ (na) siddhayedityÃÓaya÷ / dvitÅyaæ dÆ«ayati- abhinna iti // %% NYùYASUDHù: bhedo yadi bhedibhyÃmabhinno nirviÓe«aÓca syÃttadà tasya tadbhedatà tayorayaæ bheda ityevambhÃva÷ kuto na kuto 'pi / tadÅyatÃyà bhedena viÓe«aïa và vinÃnupapatte÷ / tanmÃtratve ca dharmadharmiïÃveva sto na bheda iti syÃt / tathà ca dharmadharmiïÃvityapi na syÃt / bheda evÃsti na dharmadharmiïÃviti và bhavet / tataÓca bhedo 'pi na syÃditi / *9,465* bhedasya bhedisvarÆpatvamaÇgÅk­tya viÓe«amanaÇgÅkurvÃïaæ prati dÆ«aïÃntaramÃha- aneneti // %% *9,465f.* NYùYASUDHù: bhinno 'yaæ ghaÂa iti sa bheda eva viÓe«ato viÓe«aïatvena d­Óyate na tu ghaÂa÷, kintu viÓe«yatvena / tathÃnenÃnena / vyatyayo bahulamiti pa¤camyarthe t­tÅyà / sahayoge và / paÂÃdbhinnastambhÃdbhinno ghaÂa itye«a bheda eva saviÓe«a÷ pratiyogiviÓe«asÃhityena d­Óyate / tathÃyaæ padÃrtho 'nena vakratvenÃnena koÂaravattvena puru«Ãdbhinna iti sa e«a bheda eva viÓe«ato vyÃvartakadharmeïa d­Óyate / padÃrthastvak«asannikar«amÃtreïa / tathÃsmÃtpaÂÃdasmÃtstambhÃdasmÃtku¬yÃdbhinno 'yaæ ghaÂa itye«a bheda eva saviÓe«ata÷ pratiyogiviÓe«asÃhityena nimittena bahudhà d­Óyate / ghaÂastvekadhaiva / ato na bhedo ghaÂasya svarÆpamiti yatsvarÆpabhedasya dÆ«aïaæ parairucyate / tattasya kimuttaraæ tvayÃbhidhÃsyate, yadi viÓe«o nÃÇgÅkriyate, ityartha÷ / yadi viÓe«o nÃÇgÅkriyate tadà bhedo bhedinÃbhinna ityapi nÃÇgÅkartuæ Óakyate / bhedabhedinorbhedasÃdhakÃnÃmaneke«Ãæ bhÃvÃt / viÓe«aïaiva hi te«ÃmanyathÃsiddhiæ vyutpÃdya pratÅtibalena bhedasya bhedinÃbhedo vaktavyo nÃnyatheti bhÃva÷ / *9,466* tadÅyatvena viÓe«aïatvena sapratiyogitvena liÇgitvena bahutvena ca pratÅyamÃno 'nyonyÃbhÃvÃdirÆpo bhedo na bhedisvarÆpatayÃÇgÅkriyate / yastu svarÆpatayÃÇgÅkriyate nÃsau tadÅyatvÃdinà pratÅyata iti tasyottaraæ brÆma iti cenna / asyaiva prasiddhatvÃdanyasya tadabhÃvÃt / anyathà svarÆpasyaiva bheda iti pÃribhëikaæ nÃmÃntaramuktaæ syÃt / na cÃdvaitavÃdina÷ svarÆpaæ nÃÇgÅkurvate / tatkimanena bhedena / tadidamuktaæ sa e«a iti prasiddhidyotakÃbhyÃm / tadÅyatvÃdirupacÃra iti cenna / pratÅte÷ sphuÂatvÃt / bÃdhakÃbhÃvenÃbhrÃntitvÃcca / tadidamapyuktaæ d­Óyata iti / *9,468* dÆ«aïÃntaramÃha- abhedeti // %% NYùYASUDHù: na kevalaæ bhedasya / kintvabhedasya ca bhedina÷ svarÆpatvameveti yojanà / yo bhedasya bhedinà ghaÂenÃbhedamaÇgÅkaroti / tena tasyÃbhedasyÃpi ghaÂasvarÆpatvamevÃÇgÅkaraïÅyam / bhedasamÃnanyÃyatvÃditi hiÓabdÃrtha÷ / tata÷ kimityata Ãha- tayorapÅti // %% NYùYASUDHù: abhedo 'ÇgÅkÃrya iti Óe«a÷ / astvekena ghaÂenÃtyantÃbhinnayorabhedabhedayorabhedastato 'pi kimityata Ãha- aviÓe«atva iti // %<... aviÓe«atve paryÃyatvaæ hi Óabdayo÷ // MAnuv_3,2.166cd //>% NYùYASUDHù: abhedabhedayoratyantÃbhede viÓe«e cÃsatyabhedÃbhedaÓabdayo÷ paryÃyatvaæ syÃt / ekÃtharvÃcitvÃdghaÂakalaÓaÓabdÃditi hiÓabdÃrtha÷ / astvityata Ãha- abhedeti // *9,469* %% NYùYASUDHù: ko vadet na ko 'pi / pratyutÃparyÃyÃvityeva vadati sarva ityaprÃmÃïikaæ pramÃïaviruddhaæ caitaditi / etaduktaæ bhavati / bhedo bhedinÃbhinnastannyÃyena so 'bhedo 'pi tatastÃvanyonyamapyabhinnÃviti tÃvattvam / tathÃca bhedÃbhedaÓabdayo÷ paryÃyatvaprÃptau viÓe«abalenaiva hi tatpariharaïÅyam / tasya cÃnaÇgÅkÃre du«pariharaæ tadÃpadyeteti / nanu bhedabhediÓabdayorapi paryÃyatvamÃpÃdayitumucitam / satyam / Ói«yairÆhyatÃmiti noktam / *9,470* ÓaÇkate- bheda iti // %% NYùYASUDHù: yadyapi bhedÃbhedayo÷ bhedinà ghaÂena sahÃbhedastathÃpi tayoranyonyaæ bhedo 'stÅti na tacchabdayo÷ paryÃyatvaæ prasajyate / tatkiæ viÓe«aïeti / pariharati- viÓe«iteti // %<... viÓe«atà // MAnuv_3,2.167d //>% NYùYASUDHù: evamaÇgÅkurvÃïenÃpyabhinne vastuni viÓe«itÃÇgÅkaraïÅyaivetyartha÷ / tatkathamityata Ãha- aviÓe«a iti // %% NYùYASUDHù: viÓe«ÃbhÃve bhedo bhedinà eko 'bhinnastathÃbhidà bhedinà ghaÂenÃbhinnÃ, punastayorbhedÃbhedayo÷ parasparaæ kathamupapannaæ bhavet / kuto na bhavet / bhedÃbhedayorbhedimÃtratvata÷ / anyathà ghaÂasyÃpi svato bheda÷ syÃt / ghaÂenÃbhinnayorbhedÃbhedayo÷ parasparaæ bheda(kÃrya)nirvÃhÃrthaæ ghaÂena saviÓe«a evÃbhedo 'ÇgÅkÃrya iti bhÃva÷ / *9,471* ÓaÇkate- bhedinaÓceti // %% NYùYASUDHù: caÓabdÃvanyonyasamuccayÃrthau / evaÓabdau parasparaæ saviÓe«ÃbhedavyÃv­ttyarthau / gamyate 'bhyupagamyate / bhedasya bhedinaÓca ghaÂasyÃbhedo viÓe«aÓca mayÃbhyupagamyate / tathÃbhedasyÃbhedinaÓca tasya saviÓe«o 'bhedo 'bhyupagamyate / tathÃca bhedÃbhedayorghaÂatanmÃtratvÃbhÃvena parasparaæ bhedopapatterna Óabdayo÷ paryÃyatvam / tataÓca bhedÃbhedayo÷ parasparamabhedo viÓe«aÓcÃÇgÅkÃyar ityasaditi bhÃva÷ / evamapi dharmadharmiïorbhedamabhyupagacchatÃntato 'bhinne vastuni viÓe«o 'ÇgÅrktavya ityabhimataæ yadyapi siddhameva, tathÃpyuktaæ tattvaæ na parityÃjyamityÃÓayavÃnpariharati- kimiti // %<... kiæ bhedo 'bhedabhedayo÷ // MAnuv_3,2.169d //>% NYùYASUDHù: eva¤cedabhedabhedayorbheda÷ kasmÃtkalpyate / tayorapi saviÓe«Ãbheda evÃÇgÅkartavya÷ / tatropapattimÃha- viÓe«aïaiveti // %% NYùYASUDHù: sarvatra bhedabhedinorabhedÃbhedinoÓcÃbhede 'pi viÓe«eïaiva tanmÃtratÃbhÃvanibandhanà vyÃvah­tirbhavedityaÇgÅk­taæ cedbhedÃbhedayostarhi bheda÷ kiæ kalpanÃgauravÃyaiva kalpyata iti solluïÂhavacanam / bhedÃbhedayorghaÂeneva parasparamapi saviÓe«atvenaiva sarvasyopapattau bhedakalpane kalpanÃgauravaæ syÃt / anekapadÃrthakalpanÃt dvidhà kalpanÃcceti bhÃva÷ / astvevaæ tata÷ kimÃyÃtaæ prak­ta ityata Ãha- viÓe«eïaiveti // bhedasya bhedinÃbhede 'pi tadÅyatvÃdivyavah­tirbhedÃbhedayo(Ócar)ghaÂenÃbhede 'pyaparyÃyaÓabdavyavah­tiryadi viÓe«eïaiva bhavet tadà dharmadhamirïorapi bheda÷ kiæ kalpanÃgauravÃyaiva kalpyate / dharmadhamirïorbhedamaÇgÅk­tyÃpyantato viÓe«o 'ÇgÅkÃrya÷ tato varamÃdita eva tadaÇgÅkaraïam / anyathà kalpanÃgauravaprasaÇgÃditi / etena purà na kimitiviv­taæ bhavati / *9,473* yadi kalpanÃgauravabhayÃddharmadharmiïorabhedamaÇgÅk­tya vyavahÃraviÓe«Ãrthaæ viÓe«o 'ÇgÅkriyate / tarhi gavÃÓvayorapi tathà kalpyatÃm / aviÓe«Ãt / tathÃca bheda eva jagati na syÃdityata Ãha- aikyeti / %% NYùYASUDHù: bheda eva svÅkriyate na viÓe«a÷ / gavaÓvayoriti pramÃdapÃÂha÷ / mÆlakoÓe«vadarÓanÃt / aikyapratÅtyabhÃve 'pi kuto viÓe«o nÃÇgÅkriyata ityata Ãha- sa eveti // %% NYùYASUDHù: dharmadharmipratibandyà hi gavÃÓvayovirÓe«a÷ pareïÃpÃdanÅya÷ / naca tatrÃviÓe«a÷ / abhedapratÅtyà tatra tadaÇgÅkÃrÃt / iha ca tadabhÃvÃt / bhedasya pratÅtisiddhatvena kalpanÃ(gauravÃbhÃvÃcceti)bhÃvÃditi / *9,476* adhunÃbhedavÃdinÃpi viÓe«amaÇgÅkÃrayati- saccidÃderiti // %% *9,476f.* NYùYASUDHù: mÃyinÃpÅti / kriyÃdivi«ayÃïÃæ vÃkyÃnÃæ mÃyikavi«ayatÃmaÇgÅkurvatÃpÅti yÃvat / tatra hetu÷ saccidÃde÷ padasamÆhasya aparyÃyatvasiddhayarthamiti / ayamiti aparyÃyaÓabdaprav­ttihetu÷ / viÓe«asya tathÃbhÃva÷ pramita iti hiÓabda÷ / etaduktaæ bhavati / santu tÃvatkriyÃdivi«ayÃïi vÃkyÃnyasatyavi«ayÃïi / tathÃpi"satyaæ j¤Ãnamanantaæ brahma' ityÃdÅni tÃvatsatyavi«ayÃïi pareïÃÇgÅk­tÃnyeva / te«Ãæ cÃkhaï¬Ãrthani«Âhatve satyaj¤ÃnÃdipadÃnÃmekÃrthatvena paryÃyatvaæ syÃt / naca tadyuktaæ sahaprayogadarÓanÃt / naca bhedo 'ÇgÅkartuæ Óakya÷ / ekamevÃdvitÅyamityÃdiÓrutivirodhÃt / ata÷ satye 'pi viÓe«o 'ÇgÅkÃrya÷ / tasyÃparyÃyaÓabdaprav­ttihetutà cÃnayaivÃrthÃpattyà siddhà / tathÃtvenaiva tatkalpanÃditi / *9,479* apohavÃdÃÓrayeïa ÓaÇkate- yadÅti // %< ... yadyasatyaviÓe«aïam / p­thak p­thag vÃrayituæ ÓabdÃntaramitÅ«yate // MAnuv_3,2.172d-f //>% NYùYASUDHù: satyÃdipadÃnÃæ vidhivÃcitve vidhÅyamÃnÃnÃæ satyatvÃdiviÓe«aïÃnÃæ brahmaïyabhÃvÃt svarÆpamÃtrasya caikatvÃtparyÃyatvaæ syÃt / na caivam asatyatvÃdyapohavÃcitvÃt / nacaivaæ sati vaiyarthyam / brahmaïyasatyatvÃdÅnÃæ viÓe«aïÃnÃæ bhrÃntikalpitatvena tannivÃraïÃrthatvÃt / santi hi nÃsti brahma, sadapi na j¤Ãnaæ paricchinnaæ (ce)vetyÃdipratÅtaya÷ prÃïinÃm / naca satyapadamaj¤ÃnasyÃpyapohaæ vakti yenaikenaivÃlamiti syÃt / tasmÃnna paryÃyatvaæ vaiyarthyaæ ceti / yadvà satyÃdipadÃni satyatvÃdip­thagarthavÃcÅnyeveti na paryÃyatÃmÃpadyante / brahmaïi tu lak«aïayà pravartanta iti na tatra viÓe«aïÃni samarpayanti / nahi gaÇgÃpadaæ tÅre gaÇgÃtvamarpayati / nacaivamekenaiva lak«itatvÃditare«Ãæ vaiyarthyamiti vÃcyam / ÃropitÃnÃmasatyatvÃdiviÓe«aïÃnÃæ pratyektaæ nivÃraïena sÃrthakyÃt / naca saÇgatigrahaïavi«ayÃbhÃvÃllak«aïÃnupapatti÷ / Óabale g­hÅtasaÇgatikÃnÃæ satyabrahmalak«akatvopapatte÷ / ato na paryÃyatvaæ nÃpi vaiyarthyamiti ÓaÇkÃrtha÷ / asatyaviÓe«aïam asatyatva(tvÃdi)viÓe«aïam / Ãropitaæ viÓe«aïamiti và / iti yadÅ«yata ityanvaya÷ / pariharati- mÃyeti // %% NYùYASUDHù: mÃyÃÓabdenÃropitatvamÃca«Âe / evaæ kus­«Âau kalpitÃyÃmapi na satyasyÃkhaï¬atÃsiddhi÷ / kalpitÃsatyatvÃdiviÓe«arÃhityalak«aïaviÓe«aviÓe«itÃyà avarjanÅyatvÃdityartha÷ / *9,482* ÓaÇkate- sà ceti // %<... sà ca tathà ced ... // MAnuv_3,2.173cd //>% NYùYASUDHù: bhavedakhaï¬atvakhaï¬anaæ yadyÃropitaviÓe«aparÃhityarÆpaviÓe«aïaviÓe«ità satyà syÃt / na caivam / api tarhi sÃpyasatyatvÃdivadÃropitaiva / na hyÃropitena rÆpeïa gaganasya nÅrÆpatà vihanyata ityartha÷ / pariharati- anavasthitiriti // %<... anavasthiti÷ // MAnuv_3,2.173d //>% NYùYASUDHù: vÃkyÃrthasyeti Óe«a÷ / evaæ tarhi na ko 'pi vÃkyÃrtho vyavasthita÷ syÃt / satyatvÃdiviÓe«avattayÃsatyatvÃdivyÃv­ttimattayà cÃpratipÃditatvÃt / nahi saæsargabhedau vihÃya vÃkyÃrtho 'sti / brahmaiva vÃkyÃrtha iti cenna / tasya svaprakÃÓatvÃt / vyÃv­tteÓcÃsatyatvÃditi / yadvà pratÅtà sà ca svÃbhÃvavyÃvartakatvenaiva vyavati«Âhate na brahmavi«ayatvena / yenÃkhaï¬atà vyÃhanyata iti ÓaÇkÃrtha÷ / evamapi tadabhÃvavyÃv­ttirÆpaviÓe«aïaviÓi«yatÃyà aparihÃrÃdakhaï¬atvahÃnireva / sÃpi tathà cet anavasthiti÷ brahmaj¤ÃnasyÃvyavasthaiveti parihÃrÃrtha÷ / na kevalaæ brahmaïo nirviÓe«atve padÃnÃæ paunaruktyÃdi(kaæ) kinnÃmaikasyÃpi padasya tatra prav­ttirna bhavedityÃha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: guïakarmÃdinimittamanÃlambya kasyÃpi Óabdasya prav­ttyabhÃvÃditi bhÃva÷ / *9,485* ÓaÇkate- lak«yate ceteneti // %% NYùYASUDHù: syÃdayaæ do«o yadi brahma ÓabdÃbhidheyaæ syÃt / nacaivam / kintu tena Óabdena lak«yata eva / nahi lak«aïà guïakriyÃdyapek«Ã / tathÃtve khalvabhidhaiva syÃditi / pariharati- lak«yamiti // %<... lak«yamityapi syÃd viÓe«ità // MAnuv_3,2.174cd //>% *9,486* NYùYASUDHù: evamaÇgÅkÃre 'pi brahmaïo lak«yamiti viÓe«ità syÃt / lak«yatvaæ tÃvadaparihÃyarmityartha÷ / upalak«aïaæ caitat / mukhyÃrthayogÃdinÃpi viÓe«ità syÃdeva / nanu lak«yatvamapi brahmaïo nÃstyeva lak«yamityapi lak«aïayaivocyate nÃbhidhÃnav­ttyeti cenna / atrÃpi vÃkye pareïa lak«yapadasya prayogÃllak«yatvaviÓe«aprÃpte÷ / tenÃpi lak«yameveti cettatrÃha- punariti // %% NYùYASUDHù: lak«aïÃyÃmÃÓritÃyÃæ satyÃmiti Óe«a÷ / ÓaÇkate- yadÅti // %% NYùYASUDHù: te mate iti Óe«a÷ / t­tÅyÃrthe 'vyayaæ và / yaduktaæ mÃyÃviÓe«arÃhityaviÓe«aïaviÓe«ità satyasyÃpi bhavediti / tannÃni«yam / abhÃvarÆpaviÓe«avattvasya mayÃÇgÅk­tatvÃt / "neha nÃnÃsti' iti Óruti÷"iha bhÆtale ghaÂo nÃsti' itivadabhÃvaæ brahmaïyaÇgÅkarotyeva / yaccoktaæ na taduktirbhavettadeti / tadapyasat / bhÃvanimittÃbhÃve 'pyabhÃvanimittena padaprav­ttyupapatte÷ / abhÃvadharmavattvasya cÃÇgÅk­tatvÃt / etena lak«yamityetadapi nirastam / lak«yapadasyÃpyapohavÃcitvopapatteriti bhÃva÷ / *9,487f.* atra vaktavyaæ paramasiddhÃntamakhaï¬atvaæ parityajyÃbhÃvadharmavattvaæ kasmÃdaÇgÅkaro«Åti / atha brÆyÃt / satyaæ j¤Ãnamanantaæ vij¤ÃnamÃnandamityÃdipadÃni tÃvadbrahmaïi ÓrÆyante / naca te«Ãæ vidhirÆpo 'rtha÷ svÅkartuæ Óakya÷ / neha nÃnÃstÅtyÃdiÓrutivirodhÃt / abhÃvadharmÃÇgÅkÃre ca na virodha ityuktamiti / tatrÃha- asÃrvaj¤ÃdÅti // %% NYùYASUDHù: te aÇgÅkÃryamiti Óe«a÷ / yathà hi satyaj¤ÃnÃdipadÃni brahmaïi ÓrÆyante, evame«a sarvaj¤a÷, e«a sarveÓvara÷, iti sÃrvaj¤ÃdipadÃnyapi / tathÃca yathà tÃnyan­tatvÃdyabhÃvavÃcÅnyevametÃnyapi asarvaj¤atvÃdyabhÃvavÃcitayà (tvayÃ) aÇgÅkartavyÃnyeva / tataÓca satyaj¤ÃnÃdivÃkyaæ tattvÃvedakaæ sÃrvaj¤ÃdivÃkyaæ mÃyÃÓabalaparamiti vibhÃgo na yukta iti bhÃva÷ / mà bhÆdayaæ vibhÃgo 'sÃrvaj¤ÃdyabhÃvo 'pi brahmaïyaÇgÅkriyata evetyata Ãha- tadeti // %% NYùYASUDHù: brahmaïyasÃrvaj¤ÃdyabhÃve 'ÇgÅk­te (sati) sÃvarj¤ÃdibhÃvadharmà durnivÃrà eva / kuta÷ / dvau na¤au prak­tamarthaæ sÃtiÓayaæ gamayata iti nyÃyÃdityartha÷ / etacca caturthe spa«Âayi«yate / *9,489* asÃrvaj¤ÃdirÃhityamapyevaæ te bhavi«yatÅtyuktÃnaÇgÅkÃre bÃdhakamÃha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: sarvaj¤Ãdipadaæ brahmaïi ÓrÆyamÃïamasÃrvaj¤Ãdiniv­ttiæ bodhayatÅtyetÃd­Óaæ prameyaæ yadi na grÃhyaæ tadÃ'nandapadamapyasukhatvaæ na nivartayet, satyapadaæ cÃsatyatvam, j¤Ãnapadaæ cÃj¤Ãnatvam, Ãtmapadaæ cÃnÃtmatvam / aviÓe«Ãditi vÃkyaÓe«a÷ / *9,490* mà bhÆdÃnandÃdipadÃnÃmasukhatvÃdivyÃvartakatvam / ko do«a ityata Ãha- asukhatveti // %<... asukhatvÃnivartanÃt / asattvaj¤ÃnatÃdeÓca syÃdasattvÃdikaæ tadà // MAnuv_3,2.177b-d //>% NYùYASUDHù: asattvÃj¤ÃnatÃdeÓcÃnivartanÃditi sambandha÷ / ayambhÃva÷ / brahmaïi tÃvadasattvÃdikaæ prasaktam / tadvayÃvartanÃya satyaj¤ÃnÃdivÃkyÃnÃæ prav­tti÷ / tÃnyapi cenna tadvayÃvartayanti tadà brahmaïo 'sattvÃdikaæ tÃttvikamevetyÃpannamiti / yadvà yadi naitÃd­ÓamityadhyÃhÃreïa vinaikameva vÃkyaæ buddhayà vivicya tu yojyamiti / *9,491* ÓaÇkate- an­tÃdÅti // %% NYùYASUDHù: asya satyatvÃde÷ / ayamartha÷ / satyÃdipadÃni tÃvadÃpÃtata÷ satyatvÃdiviÓe«aïÃni samarpayanti / tadanantaraæ tattadvirodhyÃkÃranivartakatvena paryavasyanti / yathoktam"prati(pÃ)padyapadÃrthaæ hi virodhÃttadvirodhina÷ / paÓcÃdabhÃvaæ jÃnÃti vadhyaghÃtakavatpadÃt' iti / satyatvÃdiviÓe(«aïÃnÃæ)«ÃïÃæ cÃn­tatvÃdivirodhitvaæ suprasiddhamiti kathaæ na tadvayÃv­ttiriti / samavetatprak­te 'pÅtyÃha- anaiÓvaryeti // %% NYùYASUDHù: sarveÓvarÃdipadasamarpitasyaiÓvaryÃderiti Óe«a÷ / *9,492* upasaæharati- akhaï¬eti // %% NYùYASUDHù: eva(yasmÃde)vamakhaï¬akhaï¬anÃdakhaï¬avÃdinÃpÅtyanvaya÷ / ananyathÃgatehe to÷, khaï¬itena uttarotprek«Ãrahitena / *9,493* idÃnÅæ bhedÃbhedavÃdinaæ viÓe«amaÇgÅkÃrayati- akhaï¬eti // %% NYùYASUDHù: yasmÃdevamakhaï¬avÃdibhyÃæ viÓe«o 'ÇgÅkÃryastattasmÃdeva hi khaï¬Ãkha¬ena khaï¬Ãkhaï¬avÃdinà ca viÓe«o 'ÇgÅkÃrya eva / kuntÃ÷ praviÓantÅtivadupalak«aïayà arÓaÃdibhyo 'jiti và khaï¬Ãkhaï¬eneti sÃdhu / tathÃhi / dharmadharmiïorbhedÃbhedÃviti vadatà tau kiæ tÃbhyÃmatyantaæ bhinnÃvaÇgÅkriyete utÃtyantÃbhinnÃvatha bhinnÃbhinnau / nÃdya÷ / bhedÃnavasthÃpatte÷ / bhedasya svarÆpatve ca viÓe«ÃnaÇgÅkÃre tadÅyatvÃdyanupapatte÷ / bhedÃbhedayoratyantabhinnayo÷ sambandhÃbhÃvena tadÅyatvÃnupapatteÓca / na dvitÅya÷ / tadÅyatvÃdyanupapatteÓca / bhedÃbhedaÓabdayo÷ paryÃyatvÃpatteÓca / na t­tÅya÷ / anavasthÃpatte÷ / kvacidbhedÃbhedayorabhede pÆrvado«Ãnu«aÇgÃt / tasmÃdbhedÃbhedavÃdinÃpi kvacidviÓe«o 'ÇgÅkÃrya iti / tadevamubhayavyapadeÓÃnyathÃnupapattyà bhagavaddharmÃïÃæ saviÓe«o 'tyantÃbheda eveti siddham / *9,496* nanu nÃyaæ sÆtrakÃrÃbhiprÃyo bhavitumarhati / tenÃnevaævidhÃnÃmahikuï¬alÃdÅnÃæ nidarÓanÃnÃmupÃttatvÃt / aheravayavÃnÃmanyonyasaæyogaviÓe«o hyahikuï¬alamityucyate / sa tÃvadahinà nÃtyantÃbhinna÷ / prakÃÓaÓca dravyÃntaraæ na sÆryÃbhinna ityata÷ prakÃÓÃÓrayavadveti nidarÓanamapi nÃtyantÃbhedopayuktam / kÃlasya pÆrvatvaæ nÃma pradhvastakriyÃsambandha iti na pÆrvavadvetyapi prak­tÃnuguïamityata Ãha- nidarÓaneti // %% NYùYASUDHù: yata evamarthÃpattyà bhagavadguïÃnÃæ bhagavatà saviÓe«o 'tyantÃbheda÷ siddho 'tra ityartha÷ / atyabhinnatÃæ saviÓe«Ãm / niravakÃÓapramÃïÃnusÃreïa nidarÓanatrayamapi saviÓe«Ãbhedopayuktatvena sÆtrakÃrasyÃbhimataæ j¤ÃtavyamityÃÓaya÷ / tatrÃhikuï¬alaæ yadyapi bhedÃbhedavattathÃpi mandÃnÃmabhede buddhimavatÃrayitumupÃttam / yathà p­thivyÃmo«adhaya÷ sambhavantÅti yathà / prakÃÓaÓabdena ca bhÃsvaraæ rÆpaæ vivak«itam / tacca yÃvadravyabhÃvitvÃtsÆryamaï¬alenÃtyantÃbhinnameva / pÆrvatvaæ ca pÆrvakÃlasambandha iti sakalalokasiddhamiti / nanvekenaiva nidarÓanenÃlaæ kiæ trayeïetyata uktam- Ãdareïeti // *9,498* evaæ sÃk«ÃdadhikaraïÃrthaæ vyÃkhyÃyedÃnÅmanu«aÇgasiddhamarthaæ darÓayati- tacceti // %<... tacca nÃbhihitÃnvaya÷ // MAnuv_3,2.181d //>% NYùYASUDHù: tasmÃdeva bhagavaddharmÃïÃæ bhagavatà saviÓe«Ãbhedasya samarthitatvÃdeva padÃbhihitai÷ padÃrthairanvayabodha ityetanmataæ neti labhyata iti Óe«a÷ / abhihitÃnvayagrahaïamupalak«aïam / vak«yamÃïÃnvitÃbhidhÃnavyatiriktÃnÃæ sarve«Ãmapi matÃnÃmanupapannatvÃt / yadi tarhyabhihitÃnvayavÃdo 'nupapanna÷ / ka÷ panthÃ÷ sÆtrakÃrasyÃbhimata÷ / nahi nirupÃyamanvayaj¤Ãnamiti sambhavati / anvitÃbhidhÃnamiti brÆma÷ / tatrÃpyasti viÓe«a ityÃÓayenÃha- yadeti // %% NYùYASUDHù: yadÃÓabdo yadyartha÷ / yadyapyaÓe«aviÓe«ÃïÃmityaÓe«aviÓe«Ãnvitasyetyartha÷ / ekaÓabdo mukhyÃrtha÷ / pade«vekaæ padaikamÃ(dye na)dyapadenetyartha÷ / karmadhÃrayatve tu pÆrvakÃlaiketyekapadasya pÆrvanipÃta÷ syÃt / Ãpaæ tathÃpi / uttareïa padajÃtenÃnvayaviÓe«Ãvagati÷ / *9,505* etaduktaæ bhavati / satyaæ j¤Ãnamanantaæ brahma ya÷ sarvaj¤a÷ sarvavidityÃdibrahmapratipÃdakavÃkyagatÃni sakalÃnyapi padÃnyanvitÃrthÃbhidhÃyÅni / tatra brahmapadaæ satyatvasarvaj¤atvÃdyaÓe«aviÓe«Ãnvitaæ brahma pratipÃdayati / nacaivaæ satyÃdipadÃnÃæ vaiyarthyam / yata÷ sÃmÃnyata evÃnvitÃbhidhÃne Óakti÷ padÃnÃæ nÃnvayaviÓe«ÃbhidhÃne / ato brahmapadena sÃmÃnyata÷ samastayogyadharmÃnvite brahmaïi pratÅte satyatvenÃnvitaæ j¤ÃnatvenÃnvitamiti viÓe«ÃnvayapratipattyarthÃni satyÃdipadÃnÅti / *9,506* nanvabhihitÃnvayÃdivÃdÃnÃmanupapannatvamanvitÃbhidhÃnasyopapannatvaæ ca prathamasÆtre sÆtrakÃreïoktameva / tatkimatrÃdhikaraïasiddhÃntatayà tadvarïanena / ucyate / ata÷Óabdena hyanvayabodhe 'styupÃya ityetÃvanmÃtraæ pratÅyate / na puna÷ padÃnyeva na padÃbhihitÃrthÃdÅnÅti viÓe«a÷ / tatra vyÃkhyÃtÃraæ prati kuto 'yaæ sÆtrak­to 'bhiprÃya iti bhavatyeva paricodanà / tatsamÃdhÃnÃya cÃdhikaraïasiddhÃntavarïanamupapannameva / yadyapyupapanna÷ sÆtrakÃrÃbhiprÃya iti Óakyate vaktum / tathÃpyadhikaraïasiddhÃntavarïanami«eïa tatra saæk«epato vyutpÃditopapattÅnÃæ prapa¤cÃya prayatno 'yamityado«a÷ / *9,507* taditi parÃm­«Âaæ hetuæ darÓayati- yata iti // %% NYùYASUDHù: vastunà brahmaïà / caÓabdÃdviÓe«aÓca / ato nÃbhihitÃnvayÃdivÃdÃ÷ kinnÃmoktavidhÃnvitÃbhidhÃnamiti Óe«a÷ / tathÃhi / satyatvÃdidharmÃïÃæ tÃvadbrahmaïÃtyantÃbheda÷ samarthita÷ / tato brahmavÃcakasya brahmapadasya satyatvÃdivÃcakatvamÃvaÓyakameva / kintvabhede 'nvaya eva nÃsti kutastadabhidhÃnaæ viÓe«ato 'bhidhÃnaprasaÇgaÓcetyavaÓi«yate / tatra saviÓe«atvÃÇgÅkÃra eva samÃdhi÷ / abhede 'pi viÓe«aÓaktyÃnvitatvasya viÓe«ÃnabhidÃnasya copapattiriti / *9,508* syÃdetat / asminnanvitÃbhidhÃnavÃde viÓe«ÃnvayapratipattirnirnibandhanaivÃpadyate / sakalapadÃnÃæ sÃmÃnyato 'nvitÃbhidhÃne sÃmarthyÃt / nacÃdyaæ padaæ sÃmÃnyato 'nvitÃbhidhÃyyuttaraæ tu viÓe«ata iti vÃcyam / ÃdyatvÃderavyavasthitatvÃt / vedavÃkye 'pi hi kvacidbrahmapadamÃdyaæ kvaciduttaramityata Ãha- sÃmÃnyata iti // %<... sÃmÃnyato j¤Ãta÷ padÃntarabalÃt puna÷ / bhaved viÓe«ato j¤Ãnastena syÃdanvitoktità // MAnuv_3,2.183c-f //>% NYùYASUDHù: ekaikaÓa÷ padai÷ sÃmÃnyato 'nvitatayà j¤Ãto 'rtha÷ puna÷ padÃntarasannidhÃnÃhita(Óakti)balÃdviÓe«ato 'nvitatvena j¤Ãto bhavet / tena kÃraïena padÃnÃmanvitoktitÃnvitÃbhidhÃyità syÃdupapanneti Óe«a÷ / *9,510* saviÓe«ÃbhedasamarthanenoktaprakÃraæ padÃnÃmanvitÃbhidhÃnaæ siddhamityayuktam / atiprasaÇgÃt / rÆpasya hi ghaÂenÃbheda iti tvacà tasming­hÅte tadapi g­hyeta / athÃviÓe«eïa pratibaddhaæ tadgrahaïamityucyate / tarhyatrÃpi pratibandha÷ syÃt / viÓe«ÃbhidhÃnaæ pratibaddhameveti cet / sÃmÃnyÃbhidhÃnamapi kuto na pratibaddham / atha sambhÃvanaivai«okteti mataæ tadà nÃyamadhikaraïasiddhÃnta÷ / ekasya siddhÃvanu«aÇgÅ yo 'rtha÷ siddhayati so 'dhikaraïasiddhÃnto na hi sambhÃvanÃsiddhirityata Ãha- svÃrtha eveti // [JOSHI-20] %% *9,510f.* NYùYASUDHù: yasmÃtkenacidanvita eva padÃnÃæ svÃrtha iti, anena satyatvena j¤Ãnatvena vÃnvita iti, tadviÓe«ato dharmaviÓe«eïa anvaya÷ taduktyaiva satyÃdipadoktyaiva j¤Ãyata ityanubha(vena)vasiddham / tasmÃduktaæ yuktamiti Óe«a÷ / pratyekaæ padÃni sÃmÃnyato 'nvitÃbhidhÃyÅni, viÓe«ato 'nvitÃrthapratÅtistu parasparasannidhÃnÃhitaÓaktibhi÷ padairbhavatÅtyetadanubhavasiddhamityartha÷ / *9,511* etaduktaæ bhavati / abhedena tÃvadviÓe«ÃbhidhÃnaæ prÃptaæ naca tadastyanubhavavirodhÃt / atastatpra(tÅ)tibandhakatvena viÓe«a÷ kalpanÅya÷ / sa ca yathÃnubhavameva svÅkÃrya iti nÃtiprasaÇga kaÓciditi / *9,512* evaæ pratij¤ÃtamanvitÃbhidhÃnamupapÃdya yaduktamabhihitÃnvayÃdipak«ÃïÃmayuktatvaæ tadanvitÃbhidhÃnÃnaÇgÅkÃre bÃdhakapradarÓanamukhenopapÃdayati- yadÅti // %% NYùYASUDHù: etadbrahmÃdikamÃdyaæ padam / iha satyaj¤ÃnÃdivÃkye / anyÃnyuttarÃ(ïyapi)ïi padÃ(ni)nyapi tathà yadyananvitÃ(nyeva)neva svÃrthÃnvadeyustarhyanvayamanvayaj¤Ãnaæ tu ka÷ kuryÃt / Ãdyaæ padamalabdhasahÃyaæ prathamaæ sÃmÃnyato 'nvitamabhidhatte / uttarÃïi tvÃdita eva labdhasahÃyÃni viÓe«ata evÃnvitÃbhidhÃyÅni / tadidaæ vailak«aïyaæ sÆcayitumetadanyÃnÅti vibhÃgena grahaïam / anyathà yadi vÃkyasthÃni samastÃni padÃni nÃnvitÃbhidhÃyÅni kintvananvitÃneva svÃrthÃnabhidadhatÅti, tarhyanvayaj¤Ãnaæ nirnibandhanamÃpadyetetyavak«yat / etadeva prapa¤cayati- vyÃpÃra iti // %% NYùYASUDHù: yadà yadyasyÃnvayasya ÓabdÃrthatvaæ padÃbhidheyatvaæ na syÃttarhyanvayasya j¤Ãnaæ kathaæ na katha¤cit / upÃyÃntarÃbhÃvÃt / tathÃhi anvayaj¤ÃnÃtpÆrvabhÃvitvena vÃdibhiraÇgÅk­tatvena và prasaktÃni tÃvadetÃni padÃni và vaktà và padairabhihitÃ÷ padÃrthà và vÃkyaæ và vÃkyÃntyavarïo và varïamÃlà và sphoÂo và Órotà veti / tatra tÃvadanvitÃbhidhÃnÃnaÇgÅkÃre padÃnÃmupÃyatvaæ nopapadyata ityetadvayÃpÃro na hÅtyardhenÃha / Óabdasya padasya, svÃrthaprakÃÓanÃdanyo vyÃpÃro nÃstÅti tÃvatsuprasiddham / anvayaÓca na padÃbhidheya÷ / tatkathaæ padasya tajj¤ÃnopÃyatvam / vakturapi tannÃstÅtyÃha- pumÃnapÅti // *9,513* yadà yasmÃttasmÃtso 'pi nopÃya iti Óe«a÷ / ekavÃragrahaïaæ tasyÃtyantavyavahitatvadyotanÃrtham / sak­duccÃraïa eva tasyopak«ÅïatvÃditi / padÃbhihitÃnÃæ padÃrthÃnÃmanvayabodhakatvapak«e do«amÃha- yadaiveti // %% NYùYASUDHù: ananvitÃrthasyaiveti sambandha÷ / jÃtÃvekavacanam / tairvÃkyasthai÷ / yadi padÃnyananvitÃneva svÃrthÃnpratipÃdya nivartante / tata÷ padÃrthà evÃkÃÇk«Ãdimanto 'nvayaæ bodhayanti / tarhyananvita eva ÓabdÃrtha÷ syÃt / anvayasya ÓÃbdatvaæ na syÃditi yÃvat / padÃrthÃkhyaæ pramÃïÃntaraæ cÃpa(dyeta)dyate / bhavedetat / yadi padÃrthÃnÃmevÃnvayabodhakatvaæ brÆma÷ / na caivam / kinnÃma padairabhihitÃnÃm / tatkathamanvayasyÃÓÃbdatvamityata Ãha- neti // %<... na tadartho hi so 'nvaya÷ // MAnuv_3,2.188b //>% NYùYASUDHù: sa padÃrthai÷ pratipÃdito 'nvayaste«Ãæ padÃnÃmartho na hÅtyartha÷ / tathà sati pratyak«ÃvagatadhÆmapratipÃditasyÃgne÷ pratyak«aprameyatvaæ syÃditi bhÃva÷ / *9,514* astu tarhi vÃkyasyÃnvayabodhakatvamiti pak«a ityata Ãha- nirÃkÃÇk«eti // %% NYùYASUDHù: padÃnÃmanvitÃbhidhÃnasÃmathyarmanaÇgÅkurvatà vÃkyasyÃnvayabodhakatvamaÇgÅkartumaÓakyam / yata÷ padÃnyeva vÃkyamiti budhairucyate / padavyatiriktasya vÃkyasyÃbhÃvÃdityartha÷ / kecitpadÃtiriktameva vÃkyaæ pratipannÃstadÆvyudÃsÃya budhairityuktam / tacca nirÃkari«yate / gauraÓva÷ puru«o hastÅtyÃdipadÃnÃæ vÃkyatvaæ mà bhÆditi nirÃkÃÇk«etyuktam / sannidhÃnÃbhÃve nirÃkÃÇk«atvameva na nirvahatÅti nirÃkÃÇk«atvenaiva sannidhÃnasya labdhatvÃnna p­(tatp­)thaguktam / agninà si¤cedityÃdau yogyatÃbhÃve 'pyanvayapratÅte÷ prak­tÃnupayogÃdyogyatÃpi noktà / *9,516* nanvevaæ vadatà bhavataiva padavyatiriktaæ vÃkyamaÇgÅk­tam / yathà khalu tantÆnÃæ vikriyÃviÓe«a÷ paÂo na tantumÃtram / tathà padÃnÃæ yo nirÃkÃÇk«atÃlak«aïo vikriyÃviÓe«a÷ sa Óakyaæ, padÃtiriktamevetyata Ãha- tattaditi // %% NYùYASUDHù: na tantÆnÃæ paÂa iva padÃnÃæ nirÃkÃÇk«atà vikriyà / yena padÃtiriktaæ vÃkyaæ syÃt / kinnÃma Órot­puru«adharma eva / jij¤Ãsà khalvÃkÃÇk«Ã / nirÃkÃÇk«atà ca niv­ttajij¤Ãsatvam / sà ca nirÃkÃÇk«atà padai÷ syÃditi padÃni nirÃkÃÇk«ÃïÅtyucyante / nirÃkÃÇk«atÃkÃritvaæ ca na padÃnÃæ vikriyÃviÓe«a÷ / jij¤ÃsitÃrthÃbhidhÃnamÃtreïa taddhetutvÃt / tasya ca svabhÃvatvÃt / tathÃca jij¤ÃsitÃrthÃnabhidadhati jij¤ÃsÃæ nivartayanti padÃni nirÃkÃÇk«ÃïÅtyuktaæ bhavati / *9,517* jij¤ÃsitÃrthÃbhidhÃnenaiva ÓroturnirÃkÃÇk«atà syÃdityetadupapÃdayati- apÆrteriti // %% NYùYASUDHù: Ãnayetyevokte gavÃdipadaprayogÃtpÆrvaæ, yà kimi(tyÃdi)tijij¤Ãsà (vartate) sà tÃvatÃæ jij¤ÃsitÃnÃmarthÃnÃæ karmÃdÅnÃmÃpÆrtergavÃdipadairanabhidhÃnÃditi yÃvat / etaduktaæ bhavati / ÓÃbdÅ jij¤Ãsà yÃvatpadÃni jij¤ÃsitÃ(nar)thÃnnÃbhidadhati tÃvanna nivartate / nivartate ca padaiste«vabhihite«vityato 'nvayavyatirekÃbhyÃæ vij¤Ãyate tattadarthÃbhidhÃnenaiva nirÃkÃÇk«atà syÃditi / vÃkyÃntyavarïo varïamÃleti pak«advayamatimandamiti na dÆ«itam / tathÃcoktaæ purastÃt / astu tarhi nirastavarïapadavibhÃgaæ sphoÂÃkhyaæ vÃkyamevÃnvayasya pratipÃdakam / padÃni tu tadabhivya¤jakatayopayujyanta iti pak«a ityata Ãha- karmeti // *9,518* %% NYùYASUDHù: atra karmÃdigrahaïamupalak«aïam / jij¤ÃsitÃnÃæ padÃrthÃnÃmityartha÷ / anyonyasaæs­«ÂÃnÃmiti Óe«a÷ / pÆrtÃvabhidhÃne sati padairiti Óe«a÷ / anvayo bhavetpratipÃdanÅya iti Óe«a÷ / etaduktaæ bhavati / sphoÂamanvayasya pratipÃdakaæ vadatà tatsadbhÃve pramÃïaæ vÃcyam / anvayapratÅtyanyathÃnupapattiriti cenna / padÃnÃmeva saæs­«ÂÃrthapratipÃdakatvasambhavÃt / naca tadatirikto 'nvayo nÃmÃsti pratipÃdanÅyo yadarthaæ sphoÂÃnve«aïamiti / evamanaÇgÅkÃre bÃdhakamÃha- apÆrtiriti // %% NYùYASUDHù: anvayasyÃpÆrtiranabhidhÃnam / uktairiti padÃnÃæ pramitatvamabhipraiti / n­Ó­Çgeïa sphoÂeneti tasyÃprÃmÃïikatvam / n­Ó­Çgatulyeneti pÆryate 'bhidhÅyate 'nvaya iti Óe«a÷ / idamuktaæ bhavati / padavÃdina÷ kalpanÃlÃghavaæ pramitÃnÃæ padÃnÃmanvitÃr(thÃ)bhidhÃnasya kalpanÃt / sphoÂavÃdinastu gauravam / yato ni«pramÃïaka÷ sphoÂastasyÃnvayapratipÃdakatvaæ ceti dvayaæ kalpanÅyamiti / *9,520* astu tarhi navÅnÃbhihitÃnvayapak«a÷ / yadi hi padÃni padÃrthÃnpratipÃdyaiva nivartante padÃrthà evÃnvayaæ bodhayantÅti mataæ tadà syÃdevoktado«a÷ / nacaivam / kintu padÃnyeva padÃrthapratipÃdanÃvÃntaravyÃpÃrÃïyanvayaæ bodhayantÅti / maivam / tathà sati padÃnÃæ viramyavyÃpÃraprasaÇgÃt / tata÷ ko do«a ityata Ãha- vyÃpÃraÓcediti // %% NYùYASUDHù: acetanÃnÃmapi padÃnÃæ yadi punarvyÃpÃro viramyavyÃpÃro 'ÇgÅkriyate tadà p­cchÃmo 'nuktÃnÃmapi padÃnÃæ padÃrthÃdipratipÃdane vyÃpÃra÷ kuto na bhavatÅti / uttaramÃÓaÇkate- ukta iti // %% NYùYASUDHù: bhÃve ktapratyaya÷ / buddhisthatà buddhivi«ayatà / padÃni hi j¤ÃtakaraïÃni na tu cak«urÃdivatsattÃmÃtreïa / uktistu(Óca tajj¤Ã)j¤ÃnopÃvaya ityato 'nuktau j¤ÃtatvÃbhÃvÃnna vyÃpÃra ityÃÓaya÷ / iti yadÅ«yata iti sambandha÷ / *9,521* puna÷ siddhÃntÅ p­cchati- buddhisthatvÃyeti // %% NYùYASUDHù: padÃrthabodhanÃdivyÃpÃrÃya yatpadÃnÃæ j¤ÃtatvamÃvaÓyakam, tadarthaæ tÃni padÃnyukte÷ prÃgeva yatnaæ kathaæ na kuryuriti ca tvÃæ p­cchÃma÷ / uktiæ vinÃpi buddhivi«ayatÃyai kuto yatnaæ na kuryuriti praÓnÃrtha÷ / yadvà buddhivi«ayatvÃya yaduccÃraïaæ tadarthaæ tÆ«ïÅæ sthitaæ kuto na prerayantÅti / uttaraæ ÓaÇkate- puru«eti // %% NYùYASUDHù: syÃdetadyadi padÃni cetanÃni syu÷ / nacaivam / ato vakt­puru«ÃyattÃnyeva / sa yadoccÃraïena vyanakti tadà Órot­buddhisthÃni bhÆtvà padÃrthapratipÃdanÃdivyÃpÃravanti bhavanti / natu svayaæ kimapi kurvantÅti / evaæ tarhyanvayabodhanarÆpo 'pi viramyavyÃpÃro na te«Ãmupapadyata ityÃha- paÓcÃcceti // %<... paÓcÃcca sà samà // MAnuv_3,2.192f //>% NYùYASUDHù: paÓcÃdanvayabodhane sà puru«ÃdhÅnatà / etaduktaæ bhavati / caitanye hi padÃnÃmanvayabodhanÃya samabhivyÃh­tÃnÃmasmÃkaæ na padÃrthapratipÃdanamÃtreïa k­tÃrthatà / ato 'nvayo 'pyasmÃbhi÷ pratipÃdanÅya iti vim­Óya viramyavyÃpÃro yujyate / na caivam / anyathokta evÃtiprasaÇga iti / ÓrotÃnvayaj¤Ãne kÃraïamiti tu syÃt / kintu kartaiva / tasya kÃraïaæ tu vicÃryate / *9,522* ananvitÃbhidhÃyÅni padÃnyeva karaïÅk­tya Órotà tatsmÃritÃnÃmarthÃnÃmanvayaj¤ÃnÃya yatata iti cettatrÃha- pumÃneveti // %% NYùYASUDHù: anvayaÓabdena tajj¤Ãnamupalak«yate / paÓcÃt padai÷ padÃrthasmaraïÃnantaram / ananvitÃbhidhÃnÃnÃæ sÃhÃyyeneti Óe«a÷ / sa÷ pumÃneva / uktiÓabdastatkÃryaj¤Ãnopalak«aïa÷ / anvayÃnabhidhÃyibhirapi padairyadyanvayaæ pratipadyate, tadà gavÃdipadairaÓvÃdikamapi pratipadyetetyartha÷ / ÓaÇkate- Óabdeti // %<... ÓabdaÓaktiÓcet tatra naiva ... // MAnuv_3,2.193ef //>% NYùYASUDHù: gavÃdipadÃnÃmaÓvÃdau Óaktireva nÃsti tatkathaæ taistatpratipadyatÃm / na (hi) cak«u«Ã Óabdaæ pratipÃdyata iti cedityartha÷ / tarhi samaæ prak­te 'pÅtyÃha- anvaye kathamiti // %<... anvaye katham // MAnuv_3,2.193f //>% NYùYASUDHù: anvaye Óaktirahitaistai÷ kathamanvayaj¤ÃnÃya yatetetyartha÷ / *9,523* yadyananvitamityÃdinoktamarthamupasaæharati- taditi // %% NYùYASUDHù: tat tasmÃt / tasyaiva vivaraïaæ kalpanetyÃdi / kalpanÃgauravaæ prathamasÆtreïa vyutpÃditam / abhihitÃnvaya ityuktasamastapak«opalak«aïam / kathamanubhÆtivirodha ityata Ãha- kart­Óabde hÅti / %% NYùYASUDHù: kart­grahaïaæ sambandhimÃtropalak«aïam / viÓe«adharmamiti tajj¤Ãnam / devadatteneti kart­vÃcini Óabde prayukte Órotà kimiti p­cchatÅti tÃvadavivÃdam / sa ca pacanÃdidharmaviÓe«aj¤Ãnami(manvi)cchanneva p­cchati / viÓe«ajij¤Ãsà ca dharmasÃmÃnyaj¤ÃnÃdeva / naca tadà tasya dharmasÃmÃnyaj¤ÃnopÃyo 'styanya÷ padÃt / ata÷ padena dharmasÃmÃnyÃnvitaæ vastu pratipÃditamiti j¤Ãyate / kimiti praÓno viÓe«ajij¤Ãsayetyetatkuta ityata Ãha- guïeti // %% NYùYASUDHù: nirÃkÃÇk«o niv­ttajij¤Ãsa÷ / tasmÃdviÓe«adharmamanvicchaktimityeva hi p­cchatÅti sambandha÷ / etaduktaæ bhavati / kartrÃdipadaÓravaïÃnantarabhÃvÅ kimityÃdipraÓno jij¤ÃsÃmÆla÷ / praÓnatvÃtsaæmatavat / sà ca jij¤Ãsà dharmaviÓe«avi«ayà / taduktyà nivartamÃnatvÃ(tsamatmata)tsampratipannavat / viÓe«ajij¤Ãsà ca dharmasÃmÃnyaj¤ÃnapÆvirkà viÓe«ajij¤ÃsÃtvÃtsaæmatavat / sÃmÃnyaj¤Ãnaæ cedametatpadajanyaæ tadanantarabhÃvitvÃtsaæmatavaditi / padena padÃrthamÃtre 'bhihite avinÃbhÃvabalena dharmasÃmÃnyaj¤Ãnamiti cenna / d­«ÂapadaparityÃgenÃd­«ÂÃnumÃnakalpanÃnupapatteriti / etena viÓe«ÃnvitÃbhidhÃnapak«o 'pi parÃsta÷ / *9,524* abhihitÃnvayÃdipak«ÃïÃæ tyÃjyatve prak­te kimÃyÃtamityata Ãha- Óabdà iti // %<... chabdà anvitavÃcakÃ÷ // MAnuv_3,2.196d //>% NYùYASUDHù: sarve 'pi ÓabdÃ÷ sÃmÃnyenÃnvita(sva)svÃrthavÃcakà itye«a eva pak«Ã grÃhya ityartha÷ / *9,525* adhikaraïasya sÃk«ÃtpratipÃdyamartamupasaæharati- ata iti // %% NYùYASUDHù: anantaguïÃtmakatve 'pi na tasyaikyaæ vihanyate, nÃpyekenÃbhinnÃnÃmanantatvaæ guïatvaæ cetyartha÷ / taccetyÃnu«aÇgika(martha)mupasaæharati- eka eveti // %<... eka eva tu / ucyate sarvavedaiÓca ... // MAnuv_3,2.197bc //>% NYùYASUDHù: tuÓabdena sakaladharmÃnvita iti sÆcayati / // iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ ubhayavyapadeÓÃdhikaïam // ___________________________________________________________________________ [======= JNys_3,2.XIII: parÃnandÃdhikaraïam =======] // atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ parÃnandÃ(paramatÃ)dhikaraïam // // oæ paramata÷ setÆnmÃnasambandhabhedavyapadeÓebhya÷ oæ // parameÓvarasyÃnandÃdayo guïÃ÷ kiæ laukikÃnandÃdisalak«aïÃ÷ kiæ và tadvilak«aïÃ÷ / Ãdye na tatra bahumÃna÷ sambhavati / na dvitÅya÷ / *9,526* prakÃrapramÃïÃbhÃvÃt / vimatà laukikasalak«aïà ÃnandÃdiÓabdavÃcyatvÃditi bÃdhakasadbhÃvÃcca / anyathà tatrÃnandÃdiÓabdaprav­ttirna syÃt / vyutpattyabhÃvÃt / atÅndriyatvena tatropadeÓÃ(dyupÃyÃdya)bhÃve sÃd­ÓyÃnumÃnasyaivÃnusaraïÅyatvÃt / tasya cÃsiddhatvÃt / tataÓca vedavedyatvaæ na syÃdityasya samÃdhÃnÃrthamidamÃrabhyate / tatrÃÓaÇkitasakalado«aparihÃro na sphuÂa÷ pratÅyata ityato vyÃca«Âe- te ceti // ## %<... te cÃkhilavilak«aïÃ÷ // MAnuv_3,2.197d //>% NYùYASUDHù: te guïà na kevalaæ guïinÃbhinnÃ÷ kinnÃmÃkhilebhyo laukikÃnandÃdibhyo vilak«aïÃÓca / kathaæ vilak«aïà ityata Ãha- sarva iti // %% NYùYASUDHù: Ãnando 'pi j¤ÃnÃtmako j¤ÃnamapyÃnandÃtmakamityÃdi / na hyevamanta÷karaïapariïÃmabhedÃ÷ sukhÃdaya÷ / sarvakartÃro jagats­«ÂayÃdikartÃraÓca / evaÓabdenopacÃraæ vÃrayati / anyonyamabhede ÓabdÃnÃæ paryÃyatvamanekatvÃbhÃvaÓca syÃdityata Ãha- tathÃpÅti // %% NYùYASUDHù: parasparÃbhede 'pi / tato noktado«a iti (Óe«a÷) bhÃva÷ / anena vailak«aïyaprakÃro darÓita÷ / pramÃïaæ ca vak«yate / tathÃcÃdyaæ sÆtradvayaæ vyÃkhyÃtaæ bhavati / *9,528* bÃdhakaparihÃrÃrthaæ sÆtram oæ buddhayartha÷ pÃdavat oæ iti / tadvayÃca«Âe- vidvaditi // ## %<... vidvadyvutpattito 'pica // MAnuv_3,2.198d // taistai÷ ÓabdaiÓca bhaïyante ... // MAnuv_3,2.199a //>% NYùYASUDHù: api ca tathÃpi taistai÷ ÓabdaiÓca bhaïyante / kathaæ vidvadvyutpa(ttita÷)ttyanvità / vidvÃæso hi sÃk«Ãtk­tabhagavadguïÃ÷ pÆrvairvidvadbhirvyutpÃdayituæ Óakyante / avidu«Ãæ kathaæ vyutpatti÷ / bhavitavyaæ hi tayà / anyathà vidvattvasyaivÃnupapatterityata Ãha- yujyate ceti // %<... yujyate copadeÓata÷ // MAnuv_3,2.199b //>% NYùYASUDHù: vidvadupadeÓato 'vidu«Ãmapi vyutpattiryujyate / atÅndriye kathamupadeÓa ityata Ãha- anyeti // %% NYùYASUDHù: laukikÃnandÃdisÃd­Óyaæ bhagavadÃnandÃdervidyate / tataÓca yo 'smadÃnandasad­Óo bhagavadguïa÷ sa ÃnandÃdiÓabdavÃcya ityÃdirupadeÓo ghaÂate / tarhi pÆrvottaravirodha÷ syÃt / prÃk"te cÃkhilavilak«aïÃ÷' ityuktatvedÃnÅmanyÃnandÃdisÃd­ÓyÃbhyupagamÃdityata Ãha- ÃnukÆlyÃdÅti // %<... ÃnukÆlyÃdinà param // MAnuv_3,2.199d //>% NYùYASUDHù: ÃnukÆlyaæ nirupÃdhipriyatvamÃnandasya / bodhÃtmakatvaæ j¤ÃnasyetyÃdi / aparamalpatvÃsthiratvÃdi / ÃnukÆlyÃde÷ prav­ttinimittasya sattvÃttadÃÓrayeïa vyutpatterapi sambhavÃdÃnandÃdiÓabdaprav­ttyupapattÃvanumÃnamaprayojakamityuktaæ bhavati / nanu vilak«aïe«vÃnandÃdi«u vilak«aïà eva ÓabdÃ÷ kuto na prayujyante / tathà sati tatra buddhipraveÓÃbhÃvaprasaÇgÃt / alpatvÃdisÃd­Óyaæ kuto netyata Ãha- pÆrïatvÃdÅti // %% *9,529* NYùYASUDHù: (tÃæ) Órutiæ paÂhati- pÆrïa iti // %% NYùYASUDHù: pÆrïa÷ pÆrïaguïa÷ / sukhÃduttama÷ ÓobhanÃnandatama÷ / ekala÷ ekÃkÅ parÃnapek«a÷ / suni«kala÷ sarvathà vibhaktÃæÓavikala÷ / harerguïÃnparÃnvilak«aïÃnvaktÅti / *9,531* ete«ÃmadhikaraïÃnÃmapavyÃkhyÃnaæ na sthÃnato 'pÅtyatraiva nirÃk­tamiti na puna÷ prakrÃntam / // iti parÃnandÃ(paramatÃ)dhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *9,532* [======= JNys_3,2.XIV: phaladÃnÃdhikaraïam =======] // atha phaladÃnÃdhikaraïam // // oæ phalamata upapatte÷ oæ // atrÃdau tÃvatsvarganarakÃdikaæ phalaæ prÃïinÃmÅÓvarÃdeva bhavatÅti ÓrutyupapattibhyÃmupapÃditam / tadÃk«epÃrthaæ sÆtraæ"dharmaæ jaiminirata eva' iti / tasyÃrtha÷ / ÅÓvara÷ phalakÃraïaæ ceddharmÃdharmÃvapek«ate na và / neti pak«e vai«amyÃdyÃpattirvedÃprÃmÃïyaprasaktiÓca / Ãdye kimÅÓvareïa tadapek«aïÅyenaiva karmaïà phalasiddhe÷ / anyathà gauravÃpatte÷ / na cÃcetanatvopapattivirodha÷ / nahi rÃjÃdiriva karma phalaæ dadÃtÅti brÆmo yenÃcetanatvaæ bÃdheta / kintu kÃraïamÃtram / naca Órutivirodha÷ / phalakÃraïayordharmÃdharmayorÅÓvarakÃritatvena tatstutaye tasya phalakÃraïatvopacÃrÃditi / samÃdhÃnÃrthaæ sÆtram / oæ pÆrvaæ tu bÃdarÃyaïo hetuvyapadeÓÃt oæ // tenedamuktam / apek«ata eveÓvaro dharmÃdharmau / naca tÃvatà tayorevÃstu phalahetuteti yuktam / dharmÃderiveÓvarasyÃpi phalahetutayà Órutisiddhatvena tyÃgÃyogÃt / bÃdhakÃbhÃvena ÓruterupacaritÃrthatÃkalpanÃnupapatte÷ / gauravasyÃprÃmÃïikavi«ayatvÃt / parasya brahmaïa÷ karmaïaÓcobhayorhetutve sÃmyÃpattirityapi na vÃcyam / *9,533* yata÷ phaladÃne parameÓvara÷ kart­tvena karma tu kÃraïatvena puïyena puïyamityÃdau vyapadiÓyate / karaïaæ ca kart­prayojyamiti prasiddhameveti / tatredamÃÓaÇkayate / tathÃpi karmÃpek«asyeÓvarasya phaladÃne 'nupacaritaæ svÃtantryaæ na siddhayati / tataÓca na tasminbahumÃnÃtiÓaya iti / etatparihÃratvena pÆrvapadaæ vyÃkhyÃti- sa eveti // ## ## %% NYùYASUDHù: anÃdikÃlatvaæ ca pravÃhÃpek«ayoktam kÃæÓcit bodhayati savyÃpÃrÅkaroti svayameveti sambandha÷ / lÅlayà karaïÅkaroti na tu tena vinà dÃtuæ na ÓaknotÅti bhÃva÷ / *9,535* yadetadatroktaæ dharmÃdharmadarÓanaæ tatpreraïaæ tatphaladÃnaæ tadapreryatvÃdikaæ ceÓvarasya / tadeva vicÃryamÃïaæ tasminmahÃntaæ bahumÃnamutpÃdayi«yati kimu samastapadÃrtha ityÃÓayavÃnkamarïÃæ svarÆpaæ tÃvatprapa¤cayati- karmÃïÅti // %% NYùYASUDHù: tÃnÅtyaÓe«ajÅvasthetyÃdyuktaviÓe«aïÃni / p­thagityekaikadharmÃdharmÃdhi«ÂhÃ(t­)nabhÆtÃni muktavyÃv­ttaye 'cetanaÓarÅrÃïÅtyuktam / tata eva svakarmaphalabhäji ca / te«u karmÃbhimÃni«u / evaævidhÃnÅti cetanatvÃdyuktadharmavanti tÃni te«vapi karmasu vartamÃnÃni / tata÷ kimityata Ãha- itÅÓasyeti // %<... itÅÓasya nissÅmà Óaktiruttamà // MAnuv_3,2.205cd //>% NYùYASUDHù: evaæbhÆtÃnÃæ karmaïÃæ darÓanÃdimata÷ / uttamà pratibandhÃdirahitatvÃt / karmaïÃmevaævidhatvaæ kuta ityata Ãha- ekaiveti // %% NYùYASUDHù: hariïaiva na tvarvÃcÅnena / varÃhagrahaïena vÃrÃhapurÃïa iti sÆcitam / udità cetanatvÃdirÆpeïeti Óe«a÷ / tadeva darÓayati- brahmapÃreti // *9,536* %% NYùYASUDHù: anena samagramitihÃsaæ saæk«epeïa smÃrayanti / vyÃdhatvÃdiprÃptyà cetanatvÃdikaæ gamyate / tathÃÓabda÷ pramÃïasamuccaye / anyÃni brahmahatyÃyÃ÷ / p­thak p­thaguditÃni / evaæ cetanatvÃdinà / hÅti (parama)sÃ(Çkhye)Çkhyaprasiddhiæ darÓayati / kathaæ cetanatvÃdinà pratÅtiste«Ãmityata uktam- saæsÃreti // *9,538* pÃdÃrthamupasaæharati-tasmÃditi // %% NYùYASUDHù: mÃhÃtmyaæ Óakti÷ guïà ÃnandÃdyÃ÷ / ÃrÃdhya upÃsya ityuttarapÃdÃrthena saÇgatimasya sÆcayati / // iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasuk­teranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà // k­tÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapadavÃkyÃrthaviv­tau t­tÅyÃdhyÃyasya dvitÅya÷ pÃda÷ // // iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ t­tÅyÃdhyÃyasya dvitÅya÷ pÃda÷ // ************************************************************************************************* *10,1* upÃsanÃsminpÃda ucyata iti bhëyam / tatropÃsanÃrthasyÃsya pÃdasya kà pÆrveïottareïa và saÇgatirityato 'sya pÃdasya saÇgatiæ vadanprasaÇgÃdetadadhyÃyagatapÃdacatu«yayasyÃpyÃha- vairÃgyata iti // %% NYùYASUDHù: mÅmÃæsÃsÃdhyÃdvairÃgyÃttprÃgeva bhakterbhÃvyatvÃddÃr¬hyamityuktam / yadÃÓabdo yasmÃdityarthe / tayÃparok«yaæ bhavet / iti tasmÃt / ayamartha÷ / sÃdhanavicÃro 'yaæ tÃvadadhyÃya÷ / mok«asÃdhanaæ ca bhagavatprasÃda eva / tatsÃdhanÃni ca vi«ayavairÃgyaæ bhagavadbhaktistadupÃsanà tatsÃk«ÃtkÃra iti catvÃri / tÃni ca na samakak«yÃïi / kintvÃdau vairÃgyaæ sÃdhyam / tena bhakti÷ / na hi heye rÃgavata upÃdeye pramotpattirasti / d­Óyate tÃvaditi cet / nÃsau d­¬ha(÷) premà / ata evaæ coktaæ bhaktidÃr¬hyamiti / tena vairÃgyeïa bhaktidÃr¬hyena copÃsà bhavet / na hyanyatra rÃgavatastatra bhaktirahitasyÃdaranairantaryÃbhyÃmanucintanamupapa(tpa)dyate / upÃsanayà cÃtidÅgharkÃlamanu«Âhitayà prasanno bhagavÃnÃtmÃnaæ darÓayati / yasmÃdevaæ vairÃgyÃdÅnÃæ kramastasmÃttadvi«ayÃïÃme«Ãæ pÃdÃnÃmapyayaæ kramo bhavediti / *10,4f.* evametadadhyÃyagatÃnÃæ caturïÃmapi pÃdÃnÃmÃnantaryalak«aïÃæ saÇgatimabhidhÃya tatprasaÇgÃtprathamasÆtramÃrabhyÃtÅtÃnÃæ sarve«Ãmapi sÆtrÃïÃæ parasparaæ saÇgatiæ vivak«u÷ prathamasÆtrÃrthaæ tÃvadanuvadati yuktita ityÃrabhya(viÓi«ya) ÃcÃryasampadetyantena / %% *10,5* NYùYASUDHù: tatra yatetopÃsanÃyaivetyanena brahmajij¤Ãsà kartavyetyetadvayÃkhyÃtam / anyatsarvamapyathaÓabdavyÃkhyÃnam / yadyapi saÇgatimÃtravivak«ayedamÃrabdham / tathÃpi prÃgathaÓabdasyÃvyÃkhyÃtatvÃt tasya ca kevalasya vyÃkhyÃtumaÓakyatvÃtsÆtrÃrthÃnuvÃda÷ k­ta÷ / atÅtena sÃrdhenÃdhyÃyadvayena yÃvÃnartho mÅmÃæsitastÃvata÷ sÃmÃnyato j¤ÃnÃdimattvamathaÓabdasyÃrtha iti saÇk«epa÷ / viÓi«yÃcÃryasampadeti sarvatrÃnvaya÷ / tatra j¤ÃtavedÃrtha iti sarvavedÃnÃæ bhagavÃnevÃrtha iti j¤ÃnavÃnityanena prathamÃdhyÃyaprameyamuktam / yaktita iti lyablopanimittà pa¤camÅ / vedÃrthavirodhiyuktÅ÷ sÃmÃnyato nirÃk­tyeti dvitÅyÃ(dhyÃyÃ)dyapÃdasya / parÃnvai«ïavasamayÃdanyÃnsÃÇkhayÃdisamayÃnsÃmÃnyato(nirÃk­tye)nirasyeti dvitÅyapÃdasya / parasparavirodha¤ceti t­tÅyacaturthayo÷ / kathaæ tarhi pÃdabheda ityato 'dhyÃtmapravaïo bhÆtveti bahuyuktivirodhÃnÃæ bhÃnÃtkÃraïÃcchatÅnÃæ yuktisahitaÓrutervirodhaæ ca nirÃk­tyeti caturthasya viÓe«o darÓita÷ / adhyÃtmavi«ayaÓrutivirodhaparihÃraj¤Ãnasya caramatvopapÃdanÃya tasyetyuktam / ÃdhyÃtmikÃ(hi)bhÃvà mithyà samyagvà vidità bandhamok«ayorantaraÇgatÃmaÓnuvate / na tathà bÃhyÃ÷ / prÃïatattvagÃnityanena caturthapÃdagatÃnÃmeva mukhyaprÃïavi«ayÃïÃmadhikaraïÃnÃæ prameyamadhyÃtmetyanenaiva labdhametatkasmÃtpunarucyata ityato viÓe«eïaitadbhÃvyaæ tatprasÃdÃyattatvÃjjij¤ÃsÃyà ityÃÓayavatoktaæ tatprasÃdeti / anura¤cita÷ samÅcÅna÷ k­ta iti yÃvat / dehakart­tvamityÃdinà triv­tkurvata ityadhikaraïasya sarvakart­tvata iti sarvakart­tvaæ vij¤Ãya tataÓca bhagavadbhaktimÃnbhÆtvetyartha÷ / atrÃpi punarvacanasya tÃtparyaæ pÆrvavadavadheyam / atidu÷khasÃdhanatvaæ vij¤Ãya / tadanyatra bhagavato 'nyatrÃdhikaæ vairÃgyamutpÃdyeti t­tÅyÃdyasya / ajij¤ÃsÆnÃmapi kadÃcitkvacidvairÃgyaæ jÃyate 'to 'dhikamityuktaæ atÅti ca / tadguïÃdhikyeti dvitÅyasya / tadvaÓatvÃttadvaÓatvaæ vij¤Ãya bhakte÷ prÃk siddhatvÃddÃr¬hyamityuktam / na caitatsarvamanupÃsitagurorbhavatÅtyato viÓi«yetyabhihitamiti / *10,9* kathamayamathaÓabdasyÃrtha iti cet / ucyate / yadyapyathaÓabdo 'nekÃrtha÷ / tathÃpyarthÃntarÃïÃmatrÃyogÃdÃnantaryÃrtha÷ parig­hyata ityavivÃdam / Ãnantaryaæ na yata÷ kutaÓricadabhidhÃtavyam / vaiyarthyÃt / kintu yena vinà na brahmajij¤Ãsà bhavati yasmiæÓca sati bhavatyeva tadÃnantaryam / tathÃvidhaæ ca vedÃrthaj¤ÃnÃdÅti / ki¤ca jij¤Ãsà nÃma vicÃrÃparaparyÃyaæ mananam / naca tacchravaïamantareïa sambhavatÅtyato yÃvadarthajÃtamatra ÓÃstre vicÃryaæ tÃvata÷ Óravaïajanyaæ j¤Ãnaæ pÆrvav­ttam / sati ca tasmi¤janmÃntarÃnu«Âhitasatkarmaïa÷ satkulaprasÆtasya sÃttvikaprak­tervairÃgyÃdikamavaÓyaæ bhavatyeva / yattu parairnityÃnityavastuviveka÷ ÓamadamÃdisÃdhanasampadihÃmutraphalabhogavairÃgyaæ mumuk«utà ceti sÃdhanacatu«yayaæ pÆrvav­ttamuktaæ tadasmÃdukta evÃntarbhavatÅtyaviruddham / uttamabhaktÃnÃæ mumuk«utà nÃstÅtyÃcÃryeïa na saÇkÅrtità / etena jij¤ÃsÃsÃdhyasya vairÃgyÃdestatsÃdhanatve 'nyonyÃÓrayatvaæ syÃdityapi nirastam / sÃttvikaprak­te÷ satsaÇgavaÓÃdÅ«advairÃgyÃdimata÷ Óravaïena tadabhiv­ddhau k­tamananÃderbhÆyastadabhiv­ddhiriti / *10,11* evaæ prathamasÆtrÃrthamabhidhÃya tena dvitÅyasÆtra(sya)saÇgatimÃha- kartavyeti // %% NYùYASUDHù: ukte sati kimiti kartavyà prayojanÃbhÃvÃnna kartavyeti saæÓayo bhavati / saæÓayaÓabdenÃtra viparyayo 'bhidhÅyate / mithyÃj¤ÃnatvasÃmyÃt / saæÓaye sati tatparihÃrÃya janmÃdyasya yata ityÃheti Óe«a÷ / yadvà kiæ kartavyà na veti saæÓaye prayojanÃbhÃvÃnna kartavyeti pÆrvapak«e ca satÅti vyÃkhyeyam / ityÃheti vak«yamÃïenaiva(vÃ) sambandha÷ / *10,12* prathamasÆtre 'ta÷ Óabdena jij¤ÃsÃyà mok«ÃrthatvÃtkathaæ punarÃÓaÇketyata Ãha- ata iti // %% NYùYASUDHù: ata÷Óabdena jij¤ÃsÃyà mok«Ãrthatve udite 'pyasya mok«Ãrthatvasya viÓe«Ãnuktito heto÷ puna÷ saæÓaya iti pÆrveïa sambandha÷ / evaæ tarhi janmÃdisÆtreïÃpi nai«Ã ÓaÇkà nivartate / tatrÃpi(hi) mok«a÷ samÃsÃrthatayà vyÃkhyÃtavya eva / na tu viÓe«eïokta iti cenna / pramÃïaviÓe«Ãnuktita iti vyÃkhyÃnÃt / etaduktaæ bhavati / mok«aprayojanatvÃdbrahmajij¤ÃsÃkartavyetyata÷Óabdenodite 'pi punarÃÓaÇkà bhavatyeva / tatra pramÃïasyÃnuktatvÃditi / *10,13* eva¤ced dvitÅyasÆtramapi kathametadÃÓaÇkÃæ nivartayet / na hyatrÃyamartha÷ pramÃïenopapÃdita ityatastadvayÃca«Âe- s­«ÂÅti // %% NYùYASUDHù: Órutatvatoab 'sau mok«ÃdidÃtà / yataÓca mok«ÃdidÃtÃsÃvato vo yu«mÃkaæ mumuk«ÆïÃæ jij¤Ãsya evetyetamarthaæ janmÃdisÆtreïÃhetyartha÷ / ayamabhisandhi÷ / janmÃdyasya yata iti sÆtre Órutamiti vÃkyaÓe«a÷ / tathÃca parameÓvarasya mok«adÃt­tve Óruti÷ pramÃïamityuktaæ bhavati / ki¤cÃtra mok«adÃt­tvaæ pradhÃnam / s­«ÂayÃdikart­tvaæ tu tatra hetutvenoktam / kevalavyatirekÅ cÃyaæ hetu÷ / tasya cÃsiddhiparihÃrÃya Órutatvamabhihitamiti / k­tyÃnÃæ kartari veti va iti «a«ÂhÅ / *10,15* nanu mok«Ãdikart­tvasyetyÃdi katham / kartari ceti t­jantena «a«ÂhayÃ÷ samÃsaprati«edhÃt / t­nnayaæ tacchÅlÃdau vihita÷ / tena ca ÓritÃdi«u gÃmigamyÃdÅnÃmupasaÇkhayÃnamiti dvitÅyÃyÃ÷ samÃsa÷ / *10,25* j¤Ãnaæ raÓmaya iva j¤ÃnaraÓmaya÷ / vyÃptaj¤Ãnavadityartha÷ / apÃæ taratamo nÃma"kaÓcana munirvyÃpto babhÆva' iti pravÃdadarÓanÃcchi«yÃïÃæ sÆtrakÃre bhaktimÃndyaæ mà bhÆdityato viÓe«eïopÃdanam / *10,26* jij¤ÃsÃyà mok«asÃdhanatve pramÃïÃbhÃvenÃk«ipte bhagavato mok«asÃdhanatvasamarthanamasaÇgatamityata Ãha- yenaiveti // %% NYùYASUDHù: bandhÃnmok«o bandhamok«a / pa¤camÅti yogavibhÃgÃtsamÃsa÷ / «a«ÂhÅsamÃso và / yena prasanneneti Óe«a÷ / gato j¤Ãta÷ / gatyarthÃnÃmavagatyarthatvÃt / co yasmÃdityarthe / prasÃdamÃtrasya mok«asÃdhanatvÃbhÃvÃtsuÓabda÷ / asyeÓasya jij¤ÃsÃsya jÅvasya muktidà / etaduktaæ bhavati / jij¤Ãsà tÃvanna sÃk«Ãnmok«asÃdhanatvenÃsmÃkamabhimatà / kintu (su)prasanno bhagavÃneva / sa cotk­«Âatayà j¤Ãta÷ suprasanno bhavati / utkar«aj¤Ãnaæ ca jij¤Ãsayetyevamparamparayà / tatra bhagavato mok«adÃt­tvaæ tÃvatpramÃïai÷ samarthitam / prasanna eva dadÃtÅtyutkar«aj¤ÃnÃtprasÅdatÅti jij¤Ãsayotk­«Âatayà j¤Ãyata iti ca lokata eva siddham / kiæ tatra pramÃïopanyÃsena / ato bhagavajjij¤ÃsÃya mok«ahetutvaæ pramitamiti manyate sÆtrakÃra iti / nanu sthÃnÃntare 'sya sÆtrasyÃnyathÃsaÇgatiruktà / satyam / satyÃæ tasyÃmiyamaparÃtrokteti / *10,29* t­tÅyasÆtranivartyÃmÃÓaÇkÃmabhidhÃya tatparihÃratvena tat paÂhati- mok«ÃdÅti // %% NYùYASUDHù: pradhÃnaæ mok«adÃt­tvaæ tatsÃdhanaæ s­«ÂayÃdikart­tvaæ ceÓasyaiveti sambandha÷ / kathamavagamyate / na katha¤cit / anumÃnaistattadÃgamaiÓcÃnye«Ãæ tathÃvagamÃditi bhÃva÷ / iti cettatroktamiti Óe«a÷ / kathamidaæ sÆtrametadÃÓaÇkÃyà nivartakamityatastadvyÃca«Âe- ÓÃstragamyo hÅti // mok«agrahaïaæ s­«ÂayÃderapyupalak«aïam / yasmÃnmok«Ãdida÷ puru«a÷ ÓÃstramÃtrasya vi«ayo 'to vedÃdikaæ yaæ tathÃvidhaæ pratipÃdayati sa eva tathà pratipattavyo nÃnumÃdinà kalpanÅya iti / *10,30* mok«ÃdidÃtu÷ ÓÃstraikasamadhigamyatvaæ kuta÷ / pariÓe«ÃdityÃÓayavÃnpratyak«agamyatvaæ tÃvaddÆ«ayati- pratyak«eti // %% NYùYASUDHù: yadi mok«ÃdidÃtà pratyak«a÷ syÃditi yÃvat / katha¤cana tatsevÃdinà / tadà sarve'pi yuktÃ÷ syurityartha÷ / mok«adÃtu÷ pratyak«atve kuta÷ sarvairmuktairbhÃvyamityata Ãha- yasmÃditi / %% NYùYASUDHù: yasmÃtpuru«Ãddheto÷ / amumuk«utvÃnna dhÃvantÅtyÃÓaÇkÃnivÃraïÃya mok«asvarÆpaæ vyÃkhyÃtaæ du÷khahÃniriti / na hi ko 'pi du÷khÅ du÷khaæ na jihÃsati iti sambhavati / pratyak«ata÷ pratyak«agamyÃt / rÃjÃdyamiti sambhÃvanayoktam / dÃridrayadu÷khaæ jihÃsavo vadÃnyaæ rÃjÃdyamiveti và / anumÃnagamyatvaæ dÆ«ayati- anumeti // %% NYùYASUDHù: yadi kaÓcinmok«adÃt­tvenÃnumÅyata ityartha÷ / anumaiva puru«atvÃdikà / anumÃnaæ sapratipak«atvÃnna tatra bhavatÅtyartha÷ / ÃgamÃstvÃpteraniÓcayÃdasamarthà evetyÃÓayavÃnpariÓe«amupasaæharati- taditi // tattasmÃnmok«ada÷ puru«o dhruvaæ lokaæ ÓÃstragamya eva bhavediti yojanà / *10,31* astvevaæ tathÃpi mok«adatvena ÓÃstragamyatvamanye«Ãæ bhavi«yati / tathà pratibhÃsÃditi caturthasÆtrasya saÇgatiæ sÆcayaæstattviti padadvayaæ vyÃkhyÃti- ÓÃstreti // %<ÓÃstragamyaÓca nÃnyo 'sti mok«adatvena keÓavÃt // MAnuv_3,3.15cd //>% NYùYASUDHù: mok«adatvena ÓÃstragamyaÓca keÓavÃdanyo nÃsti / kintu sa eva kuta ityata÷ sautraæ hetuæ vyÃkhyÃti- mok«ado hÅti // %% NYùYASUDHù: svatantra eva hi mok«ada÷ syÃdityanvaya÷ / svÃtantryeïa samanvayaÓca bhagavata eva nÃnye«Ãm / yasya ca pratÅyate ÓrutyÃdau sa eva bhagavÃnvi«ïuriti bhÃva÷ / paratantro mok«ada÷ kinna syÃditi cet / sa kiæ svatantramanÃÓritya svayameva mok«aæ dadyÃduta svatantramanyamÃÓritya / Ãdye do«amÃha- paratantra iti // %<... paratantra÷ svayaæ s­tau / vartamÃna÷ kathaæ Óakta÷ paramok«Ãya kevalam // MAnuv_3,3.16b-d //>% NYùYASUDHù: paratantra eva / kevalaæ parÃnapek«ayà / yadyasau svatantramanapek«yaiva svabhaktamok«Ãya Óakta÷ syÃttarhi svÃtmÃnamapi mocayediti na saæsÃrÅ syÃdityÃÓaya÷ / dvitÅyaæ dÆ«ayati- anyeti // %% NYùYASUDHù: e«o 'vÃntareÓvaro 'nyasya svatantrasya vi«ïorÃÓrayeïa svabhaktÃya mok«aæ dadyÃditi yadyucyate tadà sa svatantrastena mumuk«uïÃnus­to 'sevito 'nyasyÃvÃntareÓvarasya mama bhaktÃya mok«aæ dehÅti prÃrthanÃvÃkyamÃtreïa mok«aæ naiva dadyÃdityapi sambhÃvitameva / tathà loke darÓanÃditi hiÓabda÷ / tata÷ kimityata Ãha- ata iti // *10,32* %% NYùYASUDHù: tadarthamapyavÃntareÓvarÃnmok«aprÃptyarthamapi sa svatantra÷ / tathÃca bhagavajjij¤ÃsÃyà aparihÃryatvÃdvayarthÃvÃntareÓvarasya mok«adatvakalpaneti bhÃva÷ / prakÃrÃntareïa hetuæ vyÃca«Âe- yameveti // JOSHI-21 *10,33* %% NYùYASUDHù: anena yamevai«a v­ïute tena labhya iti ÓrutimupÃdatte / tameva ceti Órutyà / "tamevaæ viditvÃpi m­tyumeti' iti ÓrutiranenopÃttà / "nÃnya÷ panthà vidyate' iti vÃkyaÓe«eïÃdaro gamyate / mok«adatvena ÓÃstrayonitvamasya vi«ïoreva / anena ÓrutÅnÃæ samyak sÃdaramanvaya÷ samanvaya ityuktaæ bhavati / nanvetayo÷ Órutyore«a iti tamiti ca bhagavÃnucyata ityetatkuta÷ / prakaraïÃdiparyÃlocanayà tadavadhÃraïam / tadidamuktaæ vedavÃdibhiriti // atra ÓrutyantaramÃha- ya enamiti // %% NYùYASUDHù: "ya enaæ viduram­tÃste bhavanti' iti ca Órutyeti pÆrveïa sambandha÷ / mÅmÃæsÃrthamasyÃ÷ Órute÷ p­thaggrahaïam / atrainamityukto harirityetatkuta ityata Ãha- ityukta iti // %<... ityuktastu samudraga÷ // MAnuv_3,3.19b //>% NYùYASUDHù: ya enaæ viduriti Órutau mok«ahetuj¤Ãnatvenoktastu"yamanta÷ samudre kavayo vayanti' iti samudraga ukta÷ / tacca harerliÇgamityartha÷ / pramÃïÃntaramÃha- tadeveti // %% NYùYASUDHù: ityukta iti vartate / "tadeva brahma paramaæ kavÅnÃmiti' Órutyà brahmatvenÃvadhÃrita÷ / etaduktaæ bhavati / enamityukte brahmapadaÓravaïÃttasya ca bhagavannÃmatvÃdbhagavÃnevÃyamiti j¤Ãyate / yadyapi brahmapadasyÃnyatrÃpi v­ttirasti tathÃpyamukhyaiva / nacaivamatra Óakyate grahÅtum / tadevetyavadhÃraïavirodhÃt / idaæ khalvasya mukhyato brahmatvamÃca«Âe / anyatra brahmaÓabdav­ttimÃtrasya prÃmÃïikatvena ni«edhÃnupapatteriti / yuktyantaramÃha- yata iti // %% NYùYASUDHù: "yata÷ prasÆtà jagata÷ prasÆti÷' iti Órutistato ya etamityuktÃnmÆlaprak­te÷ s­«ÂimÃha / naca mÆlaprak­te÷ kÃraïatvaæ paramapuru«Ãdanyasya sambhavati / ato 'pyayaæ bhagavÃniti / etena mok«Ãdikart­tvasya Órutatvata ityuktamapi viv­taæ veditavyam / *10,35* dvitÅyaæ hetuvyÃkhyÃnamupasaæharati- tata iti // %<... tato hari÷ / ÓÃstrayonirnacÃnyo 'sti mukhyatastviti gamyate // MAnuv_3,3.20b-d //>% NYùYASUDHù: mukhyata iti mok«adatveneti yÃvat / vi«ïorivÃnye«Ãmapi ÓÃstrayonitvaæ pratÅyata iti yaduktaæ tatparihÃrÃthartvenÃpi sautraæ hetuæ vyÃca«Âe- ÓÃstreti // %<ÓÃstrayonitvametasya j¤Ãyate hi samanvayÃt // MAnuv_3,3.21ab //>% *10,36* NYùYASUDHù: anvaya upapattyÃdiliÇgam / yato vÃco nivartante ityÃdiÓrutibhirbrahmaïo 'vÃcyatvamÃÓaÇkaya vÃcyatvamÅk«atyadhikaraïe sÃdhyate / tadasaÇgatam / prÃgvÃcyatÃyà anuktatvÃt / ÓÃstrayonitvasya lak«aïÃdinÃpi sambhavÃdityato 'dhikaraïaæ saÇgamayituæ saæÓabdaæ vyÃkhyÃti- samiti // %% NYùYASUDHù: paramamukhyÃrthatocyate / saÇkoce(pramÃïÃ)kÃraïÃbhÃvÃt / tata÷ kimityata Ãha- evamiti // %% NYùYASUDHù: evaæ mok«Ãdidatvena nÃrÃyaïa÷ Órute÷ paramamukhyÃrtha ityasyÃrthasya nirdhÃraïÃyeti sambandha÷ / yasmÃtsamityupasargeïa paramamukhyÃrthatocyate, evaæ tasmÃtsaÇgatisadbhÃvÃt nÃÓabdamiti jagÃviti và / *10,37* atrÃdhikaraïe gatisÃmÃnyÃditi sÆtram / tatprÃgvÃcyatÃsamarthanaparaæ na bhavatÅti na vyÃkhyÃtam / tasyedÃnÅæ saÇgatimÃha- kathamiti // %% NYùYASUDHù: saæÓabdo dvayartho mukhyav­ttyeti sarvavedÃnÃmiti ca / tatra dvitÅyÃrtho 'trÃk«ipyate / atra evaikÃdhikaraïatvame«Ãæ sÆtrÃïÃm / saæÓabdÃrthÃk«epasamÃdhÃnasyaikatvÃt / upakramÃdiliÇgairjagajjanmÃdikÃraïatvena parameÓvare sarvavedÃnÃæ samanvayo na j¤Ãtuæ Óakya÷ / kuta÷ / n­ïÃæ svalpÃyu÷ praj¤ÃdimatÃæ svalpaÓÃkhÃvedi(ta)tvasyaiva sambhavena sarvavedaj¤ÃnÃsambhavÃt / vedÃnÃmapi svalpatve Óakyata eva tatsamanvayo j¤ÃtumasmadÃdibhirapÅtyata Ãha- vedà iti // %% NYùYASUDHù: anantà vai vedà iti ÓrutimanenopÃdatte / Ãdyo hiÓabda÷ ÓrautavaiÓabdÃrtha÷ / dvitÅya÷ Órute÷ prasiddhatvaæ dyotayati / api÷ samuccaye / na kevalaæ puru«Ã÷ svalpavedavida÷ / kintu vedà apyanantà iti / anantatà vedÃnÃmiti Óe«a÷ / santu puru«Ã÷ svalpavido vedÃÓcÃnantÃstathÃpi kathaæ samanvayaj¤ÃnamaÓakyamityata Ãha- ananteti // %% NYùYASUDHù: svalpaÓÃkhÃvidÃmiti vartate / mahÃpralayavÃridheruttÃraïopameti gamakatvÃtsamÃsa÷ / devadattasya gurukulamiti yathà / yo yadvÃkyaæ svarÆpato na jÃnÃti sa tatropakramÃdyanusandhÃya vÃkyÃrthamavadhÃrayatÅtyasambhÃvitametaditi bhÃva÷ / etaduktaæ bhavati / vimatÃ÷ puru«Ã na sarvavedasamanvayaj¤ÃnÃrhÃ÷ sarvavedÃj¤atvÃt / yo yadvÃkyaæ na jÃnÃti nÃsau tatsamanvayamapi jÃnÃti / yathà sammata÷ / vimatà na sarvavedavedanÃrhà alpapraj¤ÃdimattvÃt yo yadapek«ayÃlpapraj¤ÃdimÃnnÃsau tadveti yathà sammata÷ / vedà và naitatpuru«avedyÃ÷ / etatpraj¤ÃdyatikrÃntatvÃt / Ãk«epamupasaæharati- ityasmÃditi // %<... ityasmÃnna j¤eyo 'tra samanvaya÷ // MAnuv_3,3.24cd //>% *10,38* NYùYASUDHù: atra vi«ïau / tataÓca ÓÃkhÃntare pratipÃdyÃntaraÓaÇkayà noktÃrthÃvadhÃraïaæ sambhavatÅti bhÃva÷ / *10,39* etatparihÃrÃrthatvena sÆtramavatÃrayati- ityÃÓaÇketi // %% NYùYASUDHù: Ãha gatisÃmÃnyÃditi sÆtramiti Óe«a÷ / nanvasya sÆtrasya ko 'rtha÷ / sarvÃbhi÷ ÓÃkhÃbhirutpÃdyÃyà brahmÃvagaterekarÆpatvÃtsarvà api ÓÃkhÃ÷ paramapuru«amekameva jagajjanmÃdikÃraïatvenÃvagamayantÅti na kvacida(pya)nyathÃpratipÃdanaæ ÓaÇkanÅyamiti cet / nanvetadeva vedÃnÃmanantatvena j¤ÃtumaÓakyatvÃdupakramÃdibhistannirïayo dÆre nirasta ityÃk«iptam / punastadevocyata iti kimanena k­taæ syÃdityata÷ sÆtrak­to 'bhisandhimÃha- aÓakyeti // %% *10,39f.* NYùYASUDHù: madanyairiti Óe«a÷ / hiÓabdena paropanyastaæ pramÃïamabhyupaiti / uttÃraïaæ pÃragamanam / upakramÃdibhirnirïayanamiti yÃvat / udamudakamasyÃstÅtyudÅ / bhÆmavivak«ÃyÃmini÷ / samudra ityartha÷ / romakÆpe layodÅ yasyÃsau tathokta÷ / pralayasamudrasamÃno 'pi vedo madÅyaj¤Ãne 'ntarbhavatÅti bhÃva÷ / etadeva viv­ïoti- yadyapÅti // *10,40* %% NYùYASUDHù: avyÃk­tÃkÃÓe paramÃïuriva majj¤Ãne 'ntarbhavati / bhÆtÃkÃÓasya parimitatvÃdavyÃk­tagrahaïam / vivaraïÃbhÃve pÆrvaÓlokoktaæ ki¤cidvyÃhataæ ki¤ciccÃsaÇgataæ pratÅyeta / abhiprÃyamupasaæharati- itÅti // %% NYùYASUDHù: uktaprakÃreïa nikhilyÃpi vedasya svenäjasà prameyatÃæ prakÃÓayansÆcayangatisÃmÃnyamÃha na tu nirabhisandhiryenoktado«a÷ syÃt / viÓvapatiriti sarvavedavittve pramÃïam / nahi pÃlanÅyamavidvÃnpÃlako bhavati / viÓvÃntargatÃÓca sarve vedà iti / etaduktaæ bhavati sÆtrakÃreïa / sarvavedaj¤ÃnÃsambhavena sarvavedasamanvayaj¤Ãnaæ kiæ mÃnavÃdÅnÃmucyate uta sÆtrakarturmama / Ãdye 'pi kiæ viÓe«ato 'tha sÃmÃnyato 'pi / Ãdyo 'bhyupagamyata eva / dvitÅye tu vak«yÃma÷ / na t­tÅya÷ / mama sarvaj¤atvenÃsiddhayÃdiprÃpteriti / *10,43* evaæ cedyadi kaÓcidanya÷ sÆtrakÃravadvi«ayÃntare gatisÃmÃnyaæ brÆyÃttadà punaranirïaya evetyata Ãha- ko nÃmeti // %% *10,43f.* NYùYASUDHù: j¤Ãnena sÆyar iva j¤ÃnasÆrya÷ / yathà sÆrya÷ svatejasà viÓvasya prakÃÓakastathÃyaæ j¤Ãneneti / "vinà vÃtam' ityÃdiprayogadarÓanÃdvinÃyoga iva ­te 'pi dvitÅyà bhavatyeva / idamuktaæ bhavati / kiæ sarvaj¤o viparÅtaæ gatisÃmÃnyaæ brÆyÃt / utÃpara÷ / nÃdya÷ / sarvaj¤oktyorvirodhÃyogÃt / yoge và dvayo÷ sÃrvaj¤Ãnupapatte÷ / dvitÅye sampratipannasarvaj¤asÆtrakÃravacanavirodhÃnmithyÃd­«ÂirvÃpratÃrako vÃsau syÃditi kathamanirïaya iti / *10,46* astu bhagavata÷ sarvaj¤atvena gatisÃmÃnyaj¤Ãnaæ, parasya tu kathaæ yadarthamidaæ ÓÃstramityata÷ sÆtrasyÃrthÃntaramÃha- anyo '«Åti // %% *10,46f.* NYùYASUDHù: alpamatirapyanyastasya prasÃdata÷ ÓÃkhÃcatu«pa¤cagataæ vasu jÃnannanumitatvenÃnantÃgamasampado gatisÃmÃnyaæ brÆyÃditi yojanà / yÃsÃæ ÓÃkhÃnÃmudÃharaïena sÆtrak­tà parameÓvarasamanvayo 'bhihitastadd­«ÂÃntÅk­tya ÓÃkhÃtvÃdvipratipannaÓÃkhÃnÃmapi tatparatvÃnumÃnasambhavÃdanye«Ãmapi gatisÃmÃnyaj¤Ãnaæ yuktamiti bhÃva÷ / anena gatisÃmÃnyÃnumÃnÃditi sÆtraæ vyÃkhyÃtamiti / nanu catu«pa¤caÓÃkhÃgatamiti vaktavyam / taddhitÃrthottarapadasamÃhÃre ceti saÇkhayÃyà upasarjanatvÃt / ka¬ÃrÃ÷ karmadhÃraya ityupasarjanasya paranipÃto bhavi«yati / vargÃrthau và catu«pa¤caÓabdau / prapa¤co yadi vidyeteti yathà / *10,55* idamevÃstu sÆtravyÃkhyÃnaæ Órot­pratyÃyanÃÇgatvÃt / na pÆrvam / ÓaÇkÃnirÃsÃhetutvÃt / na hi sÆtrakÃra÷ sarvaj¤atvÃt sarvavedagatagatisÃmÃnyaæ vettÅtyetÃvatÃnye«Ãæ ÓaÇkà nivartata ityata Ãha- iti mukhyatayeti // %% NYùYASUDHù: iti pratijaj¤a iti sambandha÷ / mukhyatayetyanumÃnÃdinà vinÃÓe«avedagatisÃmÃnyavit / devÃnÃmityuttamÃdhikÃriïÃm / api÷ padÃrthe / ÓaÇketyartha÷ / madhuno 'pi syÃditi yathà / pÆryate nivÃryate / ye sÆtrakÃrasya paramÃptatvaæ jÃnantyuttamÃdhikÃriste«Ãæ tadÅyapratimÃmÃtreïa ÓaÇkà nivartata eveti tÃnprati pÆrvavyÃkhyÃnam / anyÃnprati tu dvitÅyam / tathà bhëyoktaæ gatisÃmÃnyaÓruteriti t­tÅyaæ ceti bhÃva÷ / *10,57* nanvanayà pa¤cÃdhikaraïyà vaktavyasyoktvatvÃtkimadhyÃyaÓe«eïetyata÷ prapa¤cyaprapa¤canarÆpÃæ saÇgatiæ darÓayannÃha- ata iti // %% NYùYASUDHù: atÅtaprabandhenetyartha÷ / p­thag vistareïÃdhyÃyaÓe«eïeti Óe«a÷ / tatra prathamapÃde anyatra prasiddhÃnÃæ ÓabdÃnÃæ samanvayo 'bhidhÅyate / dvitÅye 'nyatra prasiddhÃnÃæ liÇgÃtmakÃnÃm / t­tÅye tatrÃnyatra prasiddhÃnÃmubhayarÆpÃïÃm / caturthe 'nyatraiva prasiddhÃnÃmityuktam / tametaæ kramamupapÃdayannÃha- tatreti // %% NYùYASUDHù: tatra prathamÃdhyÃye, prathamapÃde, ÓabdÃnÃæ nÃmÃtmakÃnÃm, atra vi«ïau / mahÃmalleÓabhaÇgena tulyaæ vartate iti tathà / yathÃneke«u malle«u pratyarthitayÃvasthite«vapi bhagavatà k­«ïena pradhÃnatvÃccÃïÆrÃdimallÃnÃmevÃdau bhaÇgo vihitastathetyartha÷ / ubhayatra prasiddhÃnÃæ hi ÓabdÃnÃæ samanvaye 'nyatraprasiddhinivÃraïamÃtre yatno vidheya÷ / anyatra prasiddhÃnÃæ tu bhagavati prasiddhirapyupapÃdanÅyeti / tata÷ ete«Ãæ prÃdhÃnyam / liÇgÃtmakaÓca dharmavacanà vyavadhÃnenÃnyabuddhiæ janayanti / nÃmÃtmakÃstu sattvavacanÃ÷ sÃk«Ãdeveti tatsamanvaye yatnagauravamastÅti liÇgÃtmakebhyo nÃmÃtmakÃnÃæ prÃdhÃnyamiti / *10,60* yadi prÃdhÃnyÃdanyatra prasiddhÃnÃæ nÃmÃtmakÃnÃæ ÓabdÃnÃæ samanvaya÷ prathamapÃde vaktavya÷ syÃttadà caturtha«ÃdoditasyÃnyatraiva prasiddhÃnÃæ ÓabdÃnÃæ samanvayasyeto 'pi prÃdhÃnyÃtprÃthamyaæ bhavet / anyatra prasiddheranyatraiva prasiddhirbalÅyasÅtyata Ãha- ita iti // %% NYùYASUDHù: turyapÃdoditasya samanvayasyeto('tya)pyabhyadhikatve 'pyasÃvatrÃdhyÃye prÃthamyena naivodita iti sambandha÷ / tattu samanvayÃditi saÇk«epeïa tasyÃpyatroktatvÃda¤jasetyuktam / kuto nodita utsargasyÃpavÃdaviÓe«asadbhÃvÃditi tuÓabda÷ / tamevÃpavÃdahetuæ darÓayati- mahÃsamanvaya iti // %% NYùYASUDHù: tarhi na vaktavya eva niradhikÃrikatvÃt / nahi gÃyamÃno badhire«u gÃyatÅtyata uktaæ brahmaiveti / naikÃdhikÃrikaæ ÓÃstramityato 'nya ityÃdyuktam / sarvÃdhikÃrisÃdhÃraïamarthamÃdÃvabhidhÃyÃsÃdhÃraïaæ paÓcÃdvak«yÃmÅtyÃÓaya÷ sÆtrakÃrasya / tatra sÃdhÃraïe tvidaæ tÃratamyaæ cintitamiti / durgamatvÃcceti hetvantaram / prathamaæ buddhÃvanÃrohÃdityartha÷ / etaduktaæ bhavati / brahmÃdÅnÃmeva tatra yadyapi mukhyÃdhikÃrità / tathÃpyasmadÃdÅnÃmÅ«adadhikÃro 'styeva / naca mandÃnÃmasau samanvaya÷ prathamaæ buddhimadhirohati / sÃdhÃraïasamanvayaj¤Ãnena vaidikavyutpattyanuraktà tu buddhi÷ krameïa tatrÃpyavataratÅti / tata÷ kimityata Ãha- ata iti // %% *10,61* NYùYASUDHù: prÃdhÃnyÃdatiprÃdhÃnyÃnyasyopapÃditatvÃccetyartha÷ / tuÓabdo 'vadhÃraïe / *10,62* tatrÃnandamayÃdhikaraïasyÃdyatve hetuæ sÆcayannÃha- tatreti // %<... tatrÃnandÃdayo guïÃ÷ / ÅÓasyaiveti nirïÅtÃ÷ ÓrutiyuktisamÃÓrayÃt // MAnuv_3,3.35d-f //>% NYùYASUDHù: tatra samanvayaprapa¤cane / prathamamityanuvartate / sarve«u hi Óubhe«u mÆrdhÃbhi«iktà Ãnandavij¤ÃnÃdaya÷ / ato mÃÇgalikaæ ÃcÃryastacchabdasamanvayamÃdÃvÃheti / antaradhikaraïasyÃkÃÓÃdhikaraïasya cÃnandamayÃdhikaraïasaÇgatatve samÃne kuta÷ krama ityatastatra hetuæ sÆcayannantaradhikaraïatÃtparyamÃha- devateti // %% NYùYASUDHù: devatÃ÷ khalu ja¬ebhyo mukhyÃ÷ / atastadvÃcinÃmÃkÃÓÃdija¬avÃcibhya utkar«a÷ / sarve Óabdà addhà vacanav­ttyaiva nopacÃreïa / katham / Óabdav­ttyoryogarƬhyornimittÃnÃæ bahulaprayogÃdÅnÃæ harau vidyamÃnatvÃt / *10,62f.* tatkimanyatra ÓabdÃnÃæ v­ttireva nÃsti / yena vi«ïumevetyavadhÃryata ityata Ãha- tatsaÇgÃditi // %<... tatsaÇgÃdupacÃrata÷ // MAnuv_3,3.36d // anyadevÃn vadantÅha viÓe«aguïavakt­ta÷ / vi«ïumeva paraæ brÆyur ... // MAnuv_3,3.37a-c //>% NYùYASUDHù: upacÃraprakÃraÓca prÃgeva viv­ta÷ / ak«ÃdiÓabdavadubhayatra sÃmyena prav­tti÷ kiæ na syÃdityata Ãha- iheti // indrÃdiÓabdà hi paramaiÓvaryÃdiguïÃnvadati / te ca bhagavata evÃsÃdhÃraïà iti tameva paraæ mukhyaæ brÆyu÷ / iha devatÃntare / tathà neti Óe«a÷ / yadvà iha deve«u tatsaÇgÃditi pÆrvatra sambandha÷ / rƬhinimittÃtiÓayasyÃpyetadupalak«aïam / uttarÃdhikaraïe«vapyevaæ kramanimittÃdikaæ svayamÆhanÅyamityÃÓayavÃnÃha- evamiti // %<... evamanye 'pyaÓe«ata÷ // MAnuv_3,3.37d //>% NYùYASUDHù: vi«ïumeva paraæ brÆyuriti vartate / *10,65* anyatra prasiddhÃnÃæ nÃmÃtmakÃnÃæ ÓabdÃnÃmanantatvÃtkathaæ pÃdaparisamÃptirityÃÓaÇkÃæ nirÃkurvanprathamapÃdÃrthamanÆdya dvitÅyapÃdasya saÇgatimÃha- ityanyatreti // %% NYùYASUDHù: samÃnanyÃyasa¤cÃravi«ayatvÃditi bhÃva÷ / j¤Ãte prathamapÃdena / ÓaÇkà jÃyata iti Óe«a÷ / kathaæ(iti) / prÃyeïa liÇgabalena hye«a nÃmÃtmakaÓabdasamanvayo 'bhihita÷ / liÇgÃnÃæ cÃnyagatatvaæ pratÅyate / tataÓca viruddhatavÃttai÷ pratÅta÷ samanvaya÷ samyaÇ na syÃdeva / nahi k­takatvena nityatvaj¤Ãnaæ samyagutpadyate / itiÓabda÷ ÓaÇkÃsamÃptau / tatparihÃrÃyÃnyatra prasiddhÃnÃmaÓe«aliÇgÃnÃm / Ãha dvitÅyapÃde / nanvevaæ tarhi yÃni antastaddharmopadeÓÃdityÃdau samudrÃntasthatvÃdÅni liÇgÃni sÃdhanatvenoktÃni te«Ãmiha vicÃra÷ karaïÅya÷ / na caivam / kintu yÃnyuktÃni na tÃni vicÃryante / yÃni ca vicÃryante na tÃnyaktÃni / ucyate / sarvaÓrutigatÃ÷ sarve 'pyanyatra prasiddhÃ÷ nÃmÃtmakÃ÷ Óabdà bhagavadvi«ayà eva tatra tatra Órutai÷ sarvairliÇgairiti hi prathamapÃdasyÃrtha÷ / tatra yÃni liÇgÃnyasandigdhÃni tÃni vihÃyetarÃïi vicÃryanta iti ko virodha÷ / ata evÃÓe«ata ityuktaæ prÃk / *10,66* t­tÅyapadÃsya prathamadvitÅyÃbhyÃæ saÇgatimÃha- ubhayeti // %<... ubhayagatatvaæ ca syÃdato liÇgaÓabdayo÷ / iti saæÓayanuttyartham ... // MAnuv_3,3.40a-c //>% NYùYASUDHù: bhagavattaditaravi«ayatvam / ato 'nyatra prasiddhÃnÃæ bhagavatparatvasya samarthanam / liÇgÃtmakÃnÃæ ca ÓabdÃnÃm / *10,66* nanvanyavÃcitvanirÃso 'pi tatraiva netara ityÃdinà vihita eva / tatkathaæ ÓaÇkodaya÷ / maivam / anyatra tÃtparyÃbhÃvo hi netara ityÃdinà darÓita÷ / ÓaktistÆbhayatra syÃdeva / tarhi ta eva punarvicÃryÃ÷ / satmay / te«veva yatra yatra vicÃyaprÃptiste vicÃryante / yadà yatrÃnupapattyÃdÅnÃæ sa¤cÃra÷ sugamastanvihÃyÃnyatrobhayagatatvaæ ÓaÇketaiveti yuktamuktam / tathà ca tattvityavadhÃraïÃnupapattiriti ÓaÇkÃÓe«a÷ / ityÃÓaÇkÃniv­ttyarthaæ t­tÅyapÃdamÃrabdhavÃniti Óe«a÷ / ityÃheti vak«yamÃïena và sambandha÷ / kathamiyamÃÓaÇkà t­tÅye parih­tetyatastÃtparyamÃha- ubhayatreti // *10,67* %<... ubhayatra pratÅtita÷ // MAnuv_3,3.40d // ÓabdÃnÃæ vartamÃnÃnÃæ saliÇgÃnÃæ viÓe«ata÷ / samanvayo harÃveva ... // MAnuv_3,3.41a-c //>% NYùYASUDHù: harau taditaratra ca / pratÅtito na tu vastuto vartamÃnÃnÃæ saliÇgÃnÃæ ÓabdÃnÃæ nÃmnÃæ liÇgÃnÃæ ca harÃveva viÓe«ata÷ paramamukhyayà v­ttyà tÃtparyeïa ca samanvaya÷ / kuta ityata Ãha- yaditi // %<... yannaivÃnyatra mukhyata÷ // MAnuv_3,3.41d // Óabdà liÇgÃni ca ... // MAnuv_3,3.42a //>% NYùYASUDHù: yadyasmÃdvartata iti Óe«a÷ / etadapi kuta ityata Ãha- yata iti // %<... yato naivÃnyatra svatantratà // MAnuv_3,3.42ab //>% NYùYASUDHù: svatantratÃstÅti Óe«a÷ / svÃtantryÃbhÃve 'pi kuto 'nyatra ÓabdÃnÃæ mukhyav­ttyabhÃva ityata Ãha- asvatantre«viti // %% NYùYASUDHù: nanvanye«ÃmasvatantratvÃtte«u mukhyata÷ Óabdaprav­ttihetorguïÃderabhÃvÃnmukhyata÷ Óabdà na vartanta iti cet / mà varti«ata / tathÃpi viÓe«ata÷ samanvayo harÃvevetyetatkuta ityata Ãha- ata iti // itarasya mukhyÃrthatvÃbhÃvÃdityartha÷ / bhÃvyaæ khalu Óabdasya mukhyÃrthena / anyathà tadapek«asyÃmukhyasyÃnupapatte÷ / tathÃca dvayo÷ prasaktayorekasya mukhyÃrthatvÃnupapattÃvitarasya mukhyÃrthatvamÃvaÓyakameva / yadadhÅnÃsta ityÃdinà yuktyantaramÃha / *10,68* %<... yadadhÅnÃste ÓabdÃrthatvamupÃgatÃ÷ / atyalpenaiva Óabdasya v­ttihetuguïena tu // MAnuv_3,3.43a-d // ayo yathà dÃhakatvaæ sa eveÓa÷ svatantrata÷ / mukhyaÓabdÃrtha iti hi svÅkartavyo manÅ«ibhi÷ // MAnuv_3,3.44 // ityÃha ... // MAnuv_3,3.45a //>% NYùYASUDHù: te bhagavato 'nye padÃrthà bhagavadapek«ayÃtyalpenaiva Óabdaprav­ttihetunà guïÃdinà yasminbhagavatyÃyattÃ÷ santa÷ ÓabdÃthartvamupagatÃ÷ sa bhagavÃneveÓo niravadhikaÓabdaprav­ttinimittatvÃt / svatantratvataÓca mukhyaÓabdÃrtha iti hi svÅkartavya÷ / itare«u Óabdaprav­ttinimittÃnyalpÃnyeva tÃnyapi bhagavadadhÅnÃni / bhagavati tu niravadhikaparÃdhÅnÃni cetyetadasiddhamityata uktaæ manÅ«ibhiriti / ÓrutyÃdiparicayavadbhi÷ / yo yadadhÅna÷ ÓabdÃrtha÷ so 'mukhya itarastu mukhya ityatra d­«ÂÃnta÷ / ayo yathÃnyÃdhÅnaæ sad dÃhakatvaæ dÃhakaÓabdÃrthatvamupagatam ata eva dahatÅti Óabdastasminnamukhyo 'gnau tu mukhyastathetyartha÷ / atretarasyÃmukhyÃrthatvamanÆdyata eveti na punarukti÷ ka ityÃha t­tÅyapÃdeneti Óe«a÷ / *10,69* caturthapÃdasya saÇgatiæ karoti- eva¤ceti // %<... eva¤ca ÓabdÃnÃæ nÃrÃyaïasamanvaye / siddhe 'pyaÓe«aÓabdÃnÃæ na katha¤cana yujyate // MAnuv_3,3.45a-d // virodhÃvavaratvÃderapi prÃptiryato bhavet / iti ced ... // MAnuv_3,3.46a-c //>% NYùYASUDHù: eva¤cetyasyaiva vivaraïamatÅtena pÃdatrayeïa ke«Ã¤cicchabdÃnÃæ nÃrÃyaïasamanvaye siddhe 'pÅti / aÓe«aÓabdÃnÃæ nÃrÃyaïe samanvayo na yujyate / ya÷ pratij¤Ãto du÷khibaddhÃvarÃdiÓabdÃnÃæ karmÃdivi«ayÃïÃæ ca katha¤cana yogena rƬhyà và prav­ttyanupapatteriti Óe«a÷ / katham / yato 'varÃdiÓabdavÃcyatve bhagavato 'varatvÃderde«asya prÃptirbhavet / tasyÃÓca sarvapramÃïavirodhÃt / karmakramÃdivirodhÃcceti / iti cettatra prativihitaæ sÆtrakÃreïeti Óe«a÷ / kathamityata÷ prathamÃdhikaraïatÃtparyamÃha- avaratvÃdÅti // %<... avaratvÃdi dvividhaæ hyupalabhyate // MAnuv_3,3.46cd //>% *10,70* NYùYASUDHù: avarÃdiÓabdÃprav­ttinimittamupalabhyate pramÃïai÷ / hiÓabdaste«Ãæ prasiddhiæ dyotayati / kathaæ dvividhamityata Ãha- parasyeti // %% NYùYASUDHù: svayaæ para eva sanniti na prav­ttinimittakathanaæ kintu svasyÃvaratvÃbhÃve 'pÅti pradaÓarnÃrtham / parasminnavaratvÃdidharmaniyant­tvamekaæ nimittamityartha÷ / tasya pramitatvadarÓanaæ yatheti / paragatasya jayasya rÃjÃdhÅnatvena yathà rÃjà jayiÓabdavÃcyo bhavettathetyartha÷ / avaratvÃnubhavÅ anvayo 'varaÓabdÃrtha÷ / avaratvÃdimattvamaparaæ nimittamiti yÃvat / etacca suprasiddhamiti na pramÃïamuktam / tata÷ kiæ prak­ta ityata Ãha- tayoriti / %<... tayo÷ pÆrvo 'sti keÓave // MAnuv_3,3.48b //>% NYùYASUDHù: tayo÷ prav­ttihetvormadhye / tenÃvarÃdiÓabdavÃcyatva ceti Óe«a÷ / kuta÷ pÆrva evÃÇgÅkriyate na dvitÅya ityata Ãha- dvitÅya iti // %% NYùYASUDHù: jÅva iti ja¬asyÃpyupalak«aïam / tathÃca satÅÓvaratvahÃni÷ syÃdityartha÷ / adhikaraïaphalamÃha- svÃtantryÃditi // %<... svÃtantrÃnnaca dÆ«aïam // MAnuv_3,3.48d // harer ... // MAnuv_3,3.49a //>% NYùYASUDHù: paragatÃvaratvÃdau svÃtantryasyaiva nimittatvÃÇgÅkÃrÃddhareravaratvÃdikaæ dÆ«aïaæ na prasajyata iti / evamuttarÃdhikaraïatÃtparyamapi vaktavyam / *10,71* prathamÃdhyÃyÃrthÃnuvÃdena dvitÅyÃdhyÃyasya saÇgatimÃha- evamiti // %<... evamaÓe«eïa sarvaÓabdasamanvaye / ukte virodhahÅnasya syÃt samanvayatà yata÷ / ato 'Óe«avirodhÃnÃæ k­teÓena nirÃk­ti÷ // MAnuv_3,3.49a-f //>% *10,72* NYùYASUDHù: sarvaÓabdÃrthavivaraïamaÓe«eïeti / ukte sati dvitÅye 'Óe«avirodhÃnÃæ nirÃk­tirÅÓena k­teti sambandha÷ / virodhahÅnasyaiva samanvayasya / %% NYùYASUDHù: t­tÅyÃdhyÃyasya saÇgatimÃha- samanvayeti // %% NYùYASUDHù: tadarthayoradhyÃyayorupalak«aïametat / vastunirïaye brahmanirïaye / kiæ mayà kÃryamiti / ayamartha÷ / yadyapi brahmavicÃra÷ kartavya ityuktam / k­taÓcÃsau / tathÃpi sÃdhanaphalavicÃrasahitasya brahmavicÃrasya kartavyatayoktatvÃtk­tabrahmavicÃrasyÃdhikÃriïo yanmayà kÃryaæ sÃdhanaæ tatkiæ kathambhÆtamiti / buddhi÷ syÃditi / phalavi«aye kuta evaæ buddhirna syÃditi cetsyÃdeva / kintu phalÃpek«ayà sÃdhanasya pÆrvabhÃvitvÃttadvi«ayaivÃdau syÃt / tadidamuktamevaÓabdena / tadarthaæ t­tÅyo 'dhyÃya÷ prav­tta iti Óe«a÷ / *10,73* etadgatÃnÃæ trayÃïÃæ pÃdÃnÃæ prÃguktÃmeva saÇgatiæ sphuÂÅkaroti- tatreti // %% NYùYASUDHù: tatra t­tÅye 'dhyÃye / bhaktividhÃnÃrthaæ bhaktyutpÃdanÃrthaæ vairÃgyÃrthamiti yÃvat / abhaktÃnÃæ kÃmyÃrthakarmiïÃæ pÃpinÃæ dve«iïÃæ ca / uktÃyÃæ prathamapÃdena / aÓe«aguïocyate parameÓvarasya prokte dvitÅyena / upÃsanÃsminpÃde vaktavyÃvasaraprÃptà / nanÆpÃsanÃyÃæ ko bhakterupayogo yatastadÃnantaryasyetyata Ãha- nityamiti // yasmÃdupÃsanà nityamÃdareïa kartavyà / ÃdaranairantaryÃbhyÃmeva saæskÃrÃtiÓayasyotpÃdÃt / Ãdaranairantarye copÃsanÃyÃæ nÃbhaktasya bhavata÷ / iti tasmÃdidÃnÅmupÃsanà vaktavyeti sambandha÷ / *10,74* evaæ tarhyupÃsanaiva vicÃraïÅyà / sarvaÓÃstraparij¤Ãnaæ prathamÃdhikaraïe kasmÃdvicÃryata ityata Ãha- seti // *10,75* %% NYùYASUDHù: yà vaktavyatayÃvasaraprÃptà sà copÃsanà dvividhaiva / na tvekarÆpaiva / katham / ekà ÓÃstrÃbhyÃsasvarÆpiïÅ / parà ca dhyÃnarÆpà / ato yukta÷ prathamÃdhikaraïasyÃtrÃntarbhÃva÷ / tathÃpyayaæ krama÷ kuta÷ / dhyÃnasya ÓÃstrÃbhyÃsasÃdhyatvÃt / tadidamuktaæ pareti / dhyÃnasamÃdhyoranatibhinnatvaddhayÃnaÓabdena samÃdhirapi g­hyate / dhÃraïÃpratyÃhÃraprÃïÃyÃmÃ'sanayamaniyamÃnÃmapyupÃsanÃbhedÃnÃæ sattvÃtkathaæ dvaividhyamityata Ãha- tadaÇgamiti // %<... tadaÇgaæ dhÃraïÃdikam // MAnuv_3,3.52d //>% NYùYASUDHù: tasya dhyÃnasyÃÇgameva natu svatantramupÃsanam / yogaÓÃstre caitatspa«Âamavagantavyam / ÓÃstrÃbhyÃsasya dhyÃnÃÇgatve 'pi svatantropÃsanatvaæ cÃsti / brahmasÃk«ÃtkÃrahetutvÃt / cittav­ttinirodhÃ(katvÃ)cca / "athavà satataæ ÓÃstravimarÓena bhavi«yati' iti / *10,77* kimato yadyupÃsanÃvasaraprÃptà dvividhà ceti / tatrÃha- tatheti // %% NYùYASUDHù: tathà tasmÃdavasaraprÃptatvÃt / asminneveti sambandha÷ / upÃsanameveti ca (vÃ) / tena pare«ÃmidÃnÅæ tu prativedÃntaæ vij¤ÃnÃni bhidyante na veti vicÃryata iti pÃdÃrthakathanaæ nirÃkaroti / tathÃhi / kiæ bhedÃbhedau, virodhÃvirodhau, uta vilak«aïatvÃvilak«aïatve / nÃdya÷ / gatÃrthatvÃt / dvitÅye brahmaïo 'khaï¬atvena prÃptyabhÃva÷ / saguïabrahmavi«ayà prÃïÃdivi«ayà ceyaæ cinteti cenna / prak­tavi«ayaprayojanaviruddhatvenÃkartavyatvÃditi / addhà upayuktaprameyeïa saha / ata eva vistarÃt / anena ke«Ã¤cidadhikaraïÃnÃmanantarbhÃvaÓaÇkà nirÃk­tà bhavati / Órutigrahaïamupalak«aïam / atra saÇgatikathanaprastÃve 'pi ke«Ã¤citsÆtrÃïÃmarthavyÃkhyÃnaæ saÇgatisamarthanÃrthameveti na do«a÷ / *10,79f.* evaæ saÇgatimabhidhÃyaitatpÃdÃdhikaraïe«u pÆrvapak«ayuktÅ÷ siddhÃntayuktÅÓca saÇgraheïÃha- p­thagd­«ÂirityÃdinà // %% NYùYASUDHù: avyÃhatÃ÷ sadeti siddhÃntayuktitvasamarthanam / // iti nyÃyamÃlÃsthalÃni // ___________________________________________________________________________ *10,81* [======= JNys_3,3.I: sarvavedÃ(ntapratyayÃ)dhikaraïa =======] // atha sarvavedÃ(ntapratyayÃ)dhikaraïam // // oæ sarvavedÃntapratyayaæ codanÃdyaviÓe«Ãt oæ // atra dhyÃnopÃsanÃrthibhi÷ kiæ svaÓÃkhà evÃdhyayanaÓravaïamananairj¤ÃtavyÃ÷ kiæ và sarve 'pi vedà iti saæÓaye ÓÃkhÃbhedasya suprasiddhatvÃdanyathà tadanupapatte÷ prathamapak«a eva jyÃyÃniti prÃpte siddhÃntitam sarvavedÃntapratyayamiti / tatra sarvaÓabdo 'saÇkucitav­ttiriti pratÅtinirÃsÃya vyÃca«Âe- yaÓaÓaktÅti // ## %% NYùYASUDHù: vij¤ÃyÃvasthitasyetyadhyÃhÃrÃtsamÃnakart­katÃsiddhi÷ / upÃsanaæ kurvÃïo bhavediti và / upÃsanaæ kurvÅteti và / bhavedityasyottaravÃkye 'nvaya÷ / atra yathÃÓaktyakhilÃnvedÃnvijÃnÅyÃdityeva vaktavyam / tathÃpyatrocyamÃnaæ sarvaparij¤Ãnaæ dhyÃnopÃsanÃÇgamiti daÓaryitumevamuktam / tataÓca paretyuktaæ viv­taæ bhavati / *10,83* yathÃÓruta evÃrtho 'stu kiæ viÓe«eïenetyata Ãha- tatreti // %% NYùYASUDHù: tatropÃsake«u yasmÃtsamyagakhilasya vedasya vij¤aptirbrahmaïa eva yuktà bhavennÃnye«Ãæ tasmÃdanye«Ãæ yathÃyogaæ yathÃÓaktyevÃkhilaj¤aptire«yavyà / etaduktaæ bhavati / sarvÃdhikÃrisÃdhÃraïaæ tÃvadidaæ sÆtram / codanÃdyaviÓe«ÃdiyuktibhistadavagamÃt / saæÓayapÆrvapak«ÃsaÇgatatvaprasaÇgÃcca / naca sarve«Ãæ sarvavedavij¤Ãnaæ sambhavati / vedÃnÃmanantatvÃt / alpapraj¤ÃdimattvÃccà puæsÃm / tato yuktamuktamiti / yadvà prathamavÃkya eva bhavedityanenaivai«o 'bhihita÷ / yasmÃdevamevopapannaæ bhavediti / tata÷ kasya kÅd­ÓÅ Óaktiriti jij¤ÃsÃyÃmidaæ vÃkyam / hiÓabda÷ prasiddhau / yogo yogyatà / j¤aptirj¤aptiÓakti÷ / *10,85* upÃsanÃyogyatÃsamanvaye khalvatra sarvavij¤Ãnamucyate / nacÃlpavedaj¤asya sà bhavati / "sarvaiÓca vedai÷ paramo hi devo jij¤Ãsyo 'sau nÃlpavedai÷ prasiddhayet' ityÃdiÓrute÷ / ata÷ sarvaÓabdo mukhyÃrtha eva vyÃkhyÃtavya÷ / ata eva yadyapyasmadÃdÅnÃmasmi¤janmani sarvavedaj¤Ãnamasambhavi / tathÃpi tÃd­Óaæ janma kalpanÅyaæ yatredaæ sambhavatÅtyata Ãha- tÃvateti // %% NYùYASUDHù: yathÃÓakti vij¤ÃnamÃtreïa / ayamabhisandhi÷ / dhyÃnopÃsane vedaj¤Ãnasya kathamupayoga÷ / dhyeyÃj¤Ãne dhyÃnÃyogÃditi cet / tarhi sarve«Ãæ sarvavedÃrthadhyÃnÃbhÃvasya vak«yamÃïatvÃnna sarvavedaj¤Ãnamupayuktam / satyam / tathÃpyadhigataikaÓÃkhasya ÓÃkhÃntare 'nyathoktiÓaÇkayà dhyÃnÃsambhavÃtsarva(veda)parij¤ÃnamÃvaÓyakamiti cenna / gatisÃmÃnyÃnumÃnenaiva ÓaÇkÃnirÃsasyoktatvÃt / anyathà parasparavirodhena vedÃprÃmÃïyÃpatte÷ / tata÷ ÓrutiryathÃÓaktÅtyeva vyÃkhyeyeti / *10,86f.* yathÃÓakti vedaj¤Ãnaæ bhagavadupÃsanopayuktaæ na sarvavedaj¤ÃnÃvaÓyambhÃva ityatra purÃïavÃkyamapi paÂhati- mahattvasyeti // %% NYùYASUDHù: mahattvasya paraæ pÃraæ viditveti sarvavedaj¤atvamucyate / vedena vinà bhagavanmahattvasya j¤ÃtumÃÓakyatvÃt / sto«yatÃmiti dhyÃnasyÃpyupalak«aïam / samÃnanyÃyatvÃt / nÃstyeveti niyamani«edha÷ yathÃyogyÃkhilaj¤atà dhyÃnopayoginÅti vij¤Ãyata iti Óe«a÷ / yathÃyogyeti katham / avyayÅbhÃvasya napuæsakatvena yathÃyogyamiti bhÃvyam / satyam / yathÃyogyÃkhilaj¤ateti samÃso 'yamityado«a÷ / yadvà yathà yÃd­ÓÅ yogyà tathaiveti bhinne evaite pade / *10,89* nanvatrÃtmaj¤ÃnamevopÃsanopayogitvenocyate / natu yathÃÓaktij¤Ãnam / ato na prak­topayogÅdaæ vÃkyamityata Ãha- Ãtmeti // %<Ãtmaj¤ÃnÃnurÆpatvaæ yathÃÓakti vicÃraïÃt // MAnuv_3,3.69cd //>% NYùYASUDHù: atropÃsanasyÃtmaj¤ÃnÃnurÆpatvaæ nÃma yathÃÓakti vedavicÃraïÃdbhÃvitvameva / anyathà vÃkyasyÃsaÇgatatvaprasaÇgÃditi bhÃva÷ / sarvaj¤Ãnaniyame nirÃk­te kintvityÃÓaÇkÃyÃæ yathÃÓaktij¤Ãnaæ hi vaktavyam / na tvÃtmaj¤Ãnam / nahi paraj¤Ãnaæ prÃÇ nirÃk­tam / tasmÃdÃtmaj¤Ãnaæ nÃmÃtmayogyaæ j¤Ãnamityeva vyÃkhyeyamiti / kuta÷ savarvedaj¤ÃnamityataÓcodanÃdyaviÓe«Ãdityuktam / tatra ÓÃkhÃbhedasya suprasiddhatvÃccodanÃdikamapi viÓe«ani«Âhaæ vyÃkhyÃtamityato yuktyantaramÃha sÆtrakÃra÷ oæ svÃdhyÃyasya tathÃtvena hi samÃcÃre 'dhikÃrÃcceti oæ // tatra hÅyantaæ vyÃca«Âe- veda iti // ## %% NYùYASUDHù: anena"veda÷ k­tsno 'dhigantavya÷ sarahasyo dvijanmanÃ' iti sm­timupÃdatte / svÃdhyÃyÃdhyayanaæ kartavyaæ bhavedityanena"svÃdhyÃyo 'dhyetavya÷' iti Órutim / anyathà svasvaÓÃkhÃmÃtraj¤ÃnÃÇgÅkÃre / *10,90* etaduktaæ bhavati / svÃdhyÃyasya svÃdhyÃyavidhestathÃtvena sÃmÃnyata÷ sarvavedÃdhyayanavidhÃyakatvena hetunà sarvaj¤ÃnamaÇgÅkaraïÅyam / adhyayanasyÃrthaj¤ÃnaparyantanÃsthite÷ / svasvaÓÃkhÃmÃtraj¤ÃnÃÇgÅkÃre cÃsya vidhervaiyarthyÃpatte÷ / naca vÃcyaæ ÓÃkhÃbhedasya prasiddhayà svÃdhyÃyapadak­tsnapadadarÓanÃt / ÓÃkhÃbhedasyÃÓaktinimittatvopapatteriti / *10,97* nanu Órutyantaraæ hiÓabdena sm­ti÷ sÆtrak­topÃttà tatkathamatra viparyaya÷ / ucyate / ÃkÃÇk«Ãkrameïa sÆtram / vyÃkhyÃnaæ tÆpodghÃtaprakriyayeti na virodha÷ / Órutism­tibalÃdeva yathÃÓakti savarvij¤Ãnasyaiva niÓÓaÇkatÃhetutvaæ kalpyate / bhÆyodarÓanaæ cÃnumÃnÃÇgamiti suprasiddham / *10,99* Ãha nÃdhyayanavidhiprayuktamadhyayanam / kintvadhyÃpanavidhiprayuktameva / adhyayanavidherniyojyarahitatvÃt / nahyatra svargakÃmo yajetetivatkaÓcinniyojya÷ ÓrÆyate / nÃpi viÓvajidÃdÃviva kalpayituæ Óakyate / adhyÃpanavidhinaivÃdhyayanasiddhau kalpakÃbhÃvÃt / nacÃdhyÃpanavidhirapi niyojyarahita iti vÃcyam / ÃcÃryakaraïakÃmasya tatra niyojyatvÃt / na«Âavar«aæ brÃhmaïamupanayÅtetyÃtmanepadaÓravaïÃt / "sammÃnanotsa¤janÃcÃryakaraïaj¤Ãnabh­tivigaïanavyaye«u niyama÷' ityÃcÃyarkaraïe nayaterÃtmanepadavidhÃnÃt / tamadhyÃpayÅtetyupanayanÃdhyÃpanayorekakart­katÃpratÅte÷ / na hyadhyÃpanamadhyayanena vinà bhavatÅti svasiddhaye parÃ(pek«a k«epa)lak«aïenopÃdÃnopÃdÃnenÃdhyÃpanavidhirevÃdhyÃpanavidhirevÃdhyayanaæ prayuÇkte / ki¤cÃdhyayane sati vidhij¤Ãnaæ tataÓcÃdhyayanamitÅtaretarÃÓrayatvaæ syÃt / ato naitadvÃkyodÃharaïamatra saÇgatamiti / ucyate / syÃdevaæ yadyadhyÃpanavidhiprayuktamadhyayanaæ syÃt / nacaivam / adhyÃpanasya jÅvÅkÃrthatvÃt / trÅïi karmÃïi jÅviketi vacanÃt / adhyayanasya ca nityatvÃt / "yo 'nadhÅtya dvijo vedÃn' ityakaraïe pratyavÃyaÓravaïÃt / naca nityamanityena prayujyate / ki¤caikasya mÃïavakasyÃdhyÃpanena caritÃrthatve mÃïavakÃntarasyÃnadhyayanaprasaÇga÷ / yo yenopanÅta÷ sa tenÃdhyÃpanÅya iti cet / *10,100* tarhyupanÃyake parete 'dhyayanÃbhÃva÷ syÃt / yatpunaritaretarÃÓrayatvamuktaæ tat prÃta÷sandhyÃmupÃsÅtetyÃdÃvapi samÃnam / ayamapyÃcÃryasyaiva vidhi÷ / ÓaucÃcÃrÃæÓca Óik«ayedityÃderiti cenna / ÃcÃrye parete tadabhÃvÃpÃtÃt / ato 'dhyayanÃdividhiæ v­ddhÃ÷ katha¤cinmÃïavakaæ bodhayantÅtyaÇgÅkÃryamityalam / JOSHI-22 *10,106* samÃcÃredhikÃrÃcca ityetadvayÃca«Âe- adyÃpÅti // #<... samÃcÃre 'dhikÃrÃc ca ... | BBs_3,3.3 |># %% NYùYASUDHù: yata÷ sarvavij¤ÃnamÃvaÓyakam / tenaiva hi kÃraïena devÃdyà adyÃpi Óravaïamanane kurvanti sadà dhyÃyanti ca / anyathà mahÃmatÅnÃæ te«ÃmekaikaÓÃkhÃÓravaïÃderalpÅyasaiva kÃlena kartuæ ÓakyatvenÃdyÃpi tatkaraïaæ na syÃditi / yathÃyogaæ yathÃÓaktÅti pratyekaæ viÓe«aïam / Ó­ïvanta ityÃtmanepada uktam / samÃcÃraccetyevokte devÃdÅnÃæ vedÃdhikÃritvÃbhÃvÃtkathametadityato devatÃdhikaraïanyÃyaæ mà vismÃr«Åriti sÆcayituæ sÆtrak­tà samÃcÃre 'dhikÃrÃccetyuktam / *10,108* yadi brahmasÃk«ÃtkÃravanto 'pi devÃdyÃ÷ ÓravaïÃdyanuti«Âhanti tarhi tasya niravadhikatvaæ prasaktamityata Ãha- tathÃpÅti // %<... tathÃpyà vastunirïayÃt / Óravaïaæ mananaæ caiva kartavyaæ sarvathaiva hi // MAnuv_3,3.71d-f //>% NYùYASUDHù: yadyapi sÆtrakÃreïa devÃdyÃcÃra÷ pramÃïÅk­tastathÃpi, vastu parabrahmÃdikam / nirïayo yathÃrtha÷ parok«o niÓcaya÷ / prathamasyaivaÓabdasyÃvastunirïayÃdeveti sambandha÷ / vastunirïayahetutvÃcchravaïÃderiti hiÓabdÃthar÷ / vastunirïayaparyantaæ Óravaïamanane kartavye ityasat / nirïÅte 'pyarthe puna÷ kÃraïÃntaropanipÃtena saæÓayÃdyutpÃdasya darÓanena vastunirïayasyÃvadhÃrayitumaÓakyatvÃdityata Ãha- matÅti // %% NYùYASUDHù: matirmananaæ Óruti÷ Óravaïam / uttama÷ Ói«yayogyatÃbhij¤a÷ / kurvata÷ ÓravaïÃdikam / darÓanaæ brahmasÃk«ÃtkÃ÷ / etaduktaæ bhavati / brahmadarÓanÃrthaæ hi ÓravaïÃdikam / naca tadyathÃkatha¤cidanu«Âhitaæ tatsÃdhanam / kintu Ói«yayogyatÃbhij¤agurupradÃnapÆrvakameveti vak«yati / atastÃd­Óo gurureva ÓravaïÃdikÃlaviÓe«amupadek«yati / yata÷ paraæ kÃraïaÓatopanipÃte 'pi na saæÓayÃdyutpÃda÷ syÃditi / *10,109* devÃdyÃ÷ ÓravaïÃdikamadyÃpi kurvantÅti na yuktam / syÃddhi darÓanamiti ÓravaïÃdestattvadarÓanasÃdhanatvasyoktatvÃt / devÃdÅnÃæ ca tattvadarÓanasyautpattikatvÃt / yathoktam"naiva devapadaæ prÃptà brahmadarÓanavarjitÃ÷' ityÃdi / naca prÃptasÃdhya÷ sÃdhanamuti«ÂhatÅtyata Ãha- Óravaïamiti // %<Óravaïaæ d­«Âatattvasya mananaæ dhyÃnameva ca / viÓe«ÃnandasamprÃptyà ... // MAnuv_3,3.73a-c //>% NYùYASUDHù: d­«ÂatattvasyÃpi puæsa÷ Óravaïaæ mananaæ dhyÃnaæ ca viÓe«ÃnandasamprÃptyai yujyata eveti yojanà / evaæ tarhi ÓravaïÃderdarÓanasÃdhanatvoktirvyÃhanyata ityata Ãha- anyasyeti // %<... anyasyaitÃni d­«Âaye // MAnuv_3,3.73d //>% NYùYASUDHù: ad­«ÂatattvasyaitÃni ÓravaïÃdÅni d­«Âaye bhavanti / yathà khalu samuccayavÃdinÃæ j¤ÃnÃtpÆrvÃïi karmÃïi j¤ÃnÃrthÅni / tata÷ parÃïi tu mok«ÃrthÃni / yathà ca sakÃmÃni karmÃïi saæsÃrakÃraïÃni ni«kÃmÃni tu j¤ÃnakÃraïÃni / tathà ÓravaïÃdÅnyad­«Âatattvasya j¤ÃnÃrthÃnÅti na taduktivyÃghÃta÷ / d­«Âatattvasya tu viÓe«ÃnandÃrthÃnÅti devÃdÅnÃæ tadanu«ÂhÃnaæ ca yuktam / samÃcÃrakathanaæ ca yathÃÓakti vedÃrthaÓravaïamananayo÷ kartavyatÃmÃtropodbalanÃya k­tamiti nÃsaÇgatam / viÓe«Ãnandaæ tu vak«yÃma÷ / *10,110* Ói«yayogyatÃbhij¤agurÆpadeÓÃnusÃreïa ÓravaïÃdikaæ kartavyamityayuktam / tÃd­Óasya gurordulabhatvena ÓravaïÃdyabhÃvÃpatte÷ / labhyamÃno 'pyasÃvanu«ÂhitaÓravaïÃdinà ÃdhyÃtmikaÓaktisampannenaiva Ói«yeïa labhyate nÃnyena / tathÃcÃnyonyÃÓraya ityata Ãha- yadÅti // *10,111* %% NYùYASUDHù: dvividhaæ ÓÃstraæ nirïÅtaæ nirïetavyaæ ca / tatrÃdyaæ brahmasÆtrÃdikaæ, dvitÅyaæ vedÃdikam / tatra nirïÅtasya ÓravaïÃdikaæ samÃcaret / sarvaj¤ÃnÃæ siddhÃntÃnusÃreïa yo nirïayaæ jÃnÃti tasmÃt / idamuktaæ bhavati / mukhyasya guro÷ prathamamalÃbhe 'pi na ÓravaïÃdyabhÃvÃpatti÷ / amukhyÃdapi gurostadupapatte÷ / tatra mukhyavadamukhyasyÃtigahanavedÃdivyÃkhyÃnasÃmarthyÃbhÃve 'pi nirïÅtavyÃkhyÃnamupapadyata eva / naca nirïÅtaÓÃstrasyÃpi vyÃkhyÃnavipratipattyÃbhiprÃyo duradhigama iti vÃcyam / sarvaj¤apraïÅtopÃyagranthÃnusÃreïÃmukhyasyÃpi gurostadavagamasambhavÃt / evaæ cÃmukhye ÓravaïÃdÃvanu«Âhite mukhyo 'pi gururlabhyata iti / *10,112* sarvaj¤asya guro÷ ÓravaïÃdyaÇgatve tadabhÃve ÓravaïÃdyabhÃva eva kuto nÃÇgÅkriyate kimanenÃmukhyena ÓravaïÃdinà / sarvaj¤aguruprÃptistu puïyopacayenÃpi bhavi«yatÅtyata Ãha- ÓravaïÃdÅti // %<ÓravaïÃdi vinà naiva k«aïaæ ti«Âhedapi kvacit // MAnuv_3,3.75ab //>% NYùYASUDHù: santi tÃvatsarvadà ÓravaïÃdikaæ kartavyaæ k«aïamapi na tyÃjyamityevamarthÃ÷ Órutism­taya÷ svÃdhyÃyapravacane eveti nÃko maudgalya ityÃdyÃ÷ / tatra ca sarvaj¤o gururaÇgam / tadalÃbhe tu guïe tvanyÃyyakalpanamiti nyÃyena yÃd­ÓatÃd­Óamapi ÓravaïÃdikaæ kÃryamevetÅti bhÃva÷ / nanvetÃ÷ Órutaya evÃnupapannÃrthÃ÷ / aparihÃryanidrÃdyupadravaprÃptau ÓravaïÃde÷ kartumaÓakyatvÃt / na hyÃkÃÓaromanthanaæ ÓakyavidhÃnamityata Ãha- atÅti // %% NYùYASUDHù: parihartumaÓakye nidrÃdau prÃpte tu punareva tadapagamanÃnantarameva ÓravaïÃdikaæ samÃcaret / ayamabhiprÃya÷ / yathà sÃyamprÃtaragnihotraæ juhotÅtyÃdividhaya÷ sannipÃtÃdyupaplavasambhave 'pi nÃnupapannastathà prak­te 'pÅti / *10,114* nirïayaj¤asya gurorabhÃve kiæ ÓravaïÃdyabhÃva eva, netyÃha- abhÃva iti // %% NYùYASUDHù: nirïayaj¤asya gurorabhÃve 'pi yÃd­ÓatÃd­ÓÃtsarvadà ӭïuyÃt / manvÅta ca / nahi guïÃlÃbhe mukhyaparityÃgo yukta iti bhÃva÷ / vedÃdiÓravaïe sarvaj¤o gururapek«ita÷ / taditaraÓravaïe tu nirïayaj¤a÷ sarvaj¤akalpa÷ / dvayorabhÃve 'pi ÓravaïÃdikaæ cedanu«Âheyaæ tadÃsacchÃstrÃïÃmiti pratÅti÷ syÃt / ata÷ sacchÃstrÃïyevetyuktam / yÃd­ÓatÃd­ÓÃt Ó­ïuyÃdityanenÃtiprasaktau satyÃmÃha- yadÅti // %<... yadi sajj¤ÃnaprÃcuryamupalabhyate // MAnuv_3,3.76cd //>% NYùYASUDHù: yadi tasminpuru«e svÃpek«ayà samyagj¤ÃnÃdiprÃcuryamupalabhyate tarhi tata÷ Ó­ïuyÃt / na tvadhamÃt / vaiyarthyÃt / na hyad­«ÂamÃtrÃrthaæ ÓravaïÃdikamiti bhÃva÷ / *10,115* svato 'dhikasya puru«asya prabandhena vyÃkhyÃnÃsÃmbhave kiæ ÓravaïÃdyabhÃva evetyÃkÃÇk«ÃyÃmÃha- mahadbhaya iti // %% NYùYASUDHù: svato mahadbhayo, mahattvaæ ca na sajj¤ÃnamÃtreïa kintu vi«ïubhaktyÃdiguïaiÓcetyuktaæ vi«ïubhaktebhya iti / tÃd­Óa eva hyÃdaramutpÃdayanvyÃkhyÃti / sÃdarameva ca ÓravaïÃdikaæ phalÃyÃlam / saæÓayÃn aj¤ÃnaviparyayÃæÓceti ÓravaïÃdiphalamuktam / ekasmÃtprabandhena ÓravaïÃdyasambhave 'pi bahubhyo mahadbhayo yathÃÓakti yathÃsambhavamekaikadeÓaÓravaïÃdikamapi kuryÃdeva / tenÃpi saæÓayÃdicchedasya ÓravaïÃdiphalasya lÃbhÃditi bhÃva÷ / svato 'dhikÃbhÃve kathaæ ÓravaïÃdÅtyata Ãha- svata iti // %<... svato 'dhikÃbhÃve svayameva samabhyaset / brÆyÃdapi ca Ói«yebhya÷ ... // MAnuv_3,3.77c-e //>% *10,116* NYùYASUDHù: apicÃvitaretarayoge / ÓrutÃ'v­ttipravacanÃbhyÃmabhinavotprek«odayÃtte 'pi ÓravaïÃdiphalaæ prasuvÃte / samyak ÓravaïÃdirahito vyÃcak«Ãïa÷ skhalanena pratyaveyÃt / tatkathamucyate Ói«yebhyo brÆyÃditi tatrÃha- saditi // %<... satsiddhÃntamahÃpayan // MAnuv_3,3.77 //>% NYùYASUDHù: brÆyÃditi sambandha÷ / prÃmÃïikatayÃbhimÃno 'rtha÷ siddhÃnta÷ / natu prÃmÃïika eveti niyama; / tathÃtve Óabdanityatvaæ ke«Ã¤citsiddhÃnta÷ / ke«Ã¤cittadanityatvamiti na syÃt / dvayo÷ prÃmÃïikatvÃyogÃt / ayaæ tu na tathà / api tu prÃmÃïika evetyata÷ sadityuktam / svÃrthiko ïic / ajahadityartha÷ / yadvà Ói«yairahÃpayan / satsiddhÃntahÃnireva mahata÷ pratyavÃyasya heturiti vak«yÃma÷ / k«udrasskhalitaæ tvalpÅyasa eva / naca tÃvatà mahÃprayojanavyÃkhyÃnatyÃga÷ / tathà sati m­gabhayÃdbÅjÃnÃvÃpaprasaÇgÃditi bhÃva÷ / *10,118* ko 'sau satsiddhÃnto yo na hÃtavya÷ / dvividha÷ satsiddhÃnta÷ parÃparabhedÃt / pratyekaæ dvividho vÃcanika Ãnu«aÇgikaÓca / tatra vÃcanikaæ paraæ satsiddhÃntaæ tÃvadÃha- aÓe«eti // %% NYùYASUDHù: anyattattantramiti sakalajagajjanmÃdikÃraïatvamucyate / nirïÅyata iti nirïaya÷ / samyagvinirïayo vÃcanika÷ parasiddhÃnta÷ / sÃk«ÃdbrahmasvarÆpÃvadhÃraïapare janmÃdisÆtre khalvabhihito 'yamartha÷ / Ãnu«aÇgikaæ parasiddhÃntamÃha- svatantratvamiti // %% NYùYASUDHù: svatantratvaæ svÃdhÅnasattvÃdimattvam / tasya vi«ïo÷ / dvitÅyastasyetiÓabda uttaratra sambaddhayate / sarvato bhedaÓceti / prak­tijÅvaja¬ebhyo 'tyantabhinnatvam / nanvetadapyasambhavastu sato nÃtmÃÓrute÷ p­thagupadeÓÃdityÃdinÃbhihitameva / tatkathamÃnu«aÇkika÷ siddhÃnta÷ / satyam / tathÃpi pradhÃnaprameyopayogitayoktatvÃdado«a÷ / svagatabhedavarjitatvÃderupalak«aïametat / iti samyak sthitiriti vak«yamÃïenÃnvaya÷ / *10,121* kathamasyÃtharsyÃnu«aÇgikatvamityata Ãha- ado«atvasyeti // %% NYùYASUDHù: vi«ïorado«atvasya siddhayarthamaÇgÅkÃryo 'yamartha iti Óe«a÷ / upalak«aïametat / aÓe«aguïapÆrïatvasya sakalajagajjanmÃdikÃraïatvasya cetyapi dra«Âavyam / anena kathaæ tatsiddhirityata Ãha- yadÅti // %<... yadabhede tadanvaya÷ // MAnuv_3,3.79d //>% NYùYASUDHù: yasmÃjjagatÃbhede vi«ïorde«asambandha÷ prasajyate tasmÃditi pÆrveïa sambandha÷ / atrÃpyabheda ityasvÃtantryasyÃpyupalak«aïam / tadanvaya iti ca guïapÆrtyÃdyabhÃvasyÃpi / anyattattantramityanyaÓabdo 'muktavi«aya iti pratÅti÷ syÃttadarthamÃha- tattantratvaæ ceti // %% NYùYASUDHù: caÓabdo vak«yamÃïena bhedena saha samuccayÃrtha÷ / aÇgÅkÃyarmiti Óe«a÷ / kimarthamidamaÇgÅkÃryaæ janmÃdisÆtrasyÃmuktavi«ayatayÃpyupapatterityata Ãha- taditi // *10,122* %<... tadguïapÆrtaye // MAnuv_3,3.80b //>% NYùYASUDHù: nahi muktÃnÃæ tattantratvena vinà tasya nirargalamaiÓvaryaæ siddhayati / naca tadantareïa guïapÆrtirbhavatÅti / syÃdetat / yadi muktÃ÷ paramÃtmano bhinnÃ÷ syu÷ / naca tathà / tatkiæ tattantratvenetyata Ãha- muktÃnÃmapÅti // %% NYùYASUDHù: paramÃtmano 'tyantabhedaÓcÃÇgÅkÃrya÷ / anena"tasya bhedaÓca sarvata÷' ityetadapi viv­taæ bhavati / kimarthamityata÷ prayojanaæ vaktuæ pÅÂhamÃracayati- nahÅti // %<... nahi bhinnamabhinnatÃm / gacchad d­«Âaæ kvacit ... // MAnuv_3,3.80de //>% NYùYASUDHù: muktÃnÃæ paramÃtmanÃbhedo bhavanna tÃvatprÃgbhinnÃnÃm / bhinnasyÃbhedÃvÃpte÷ kvÃpyadarÓanÃt / na kevalamadarÓanaæ kiæ tarhÅtyata Ãha- tasyeti // %<... tasyÃpyabhÃvo 'nubhavopaga÷ // MAnuv_3,3.80ef //>% NYùYASUDHù: bhinnamabhinnatÃæ gacchatÅtyasyÃrthasyÃbhÃvo 'nubhavasiddho 'pi / tata÷ saæsÃre 'pyabhinnÃnÃmeva muktÃvabhedo vyajyata ityeva vaktavyam / tathaivÃstvityata Ãha- pÆrveti // %% NYùYASUDHù: samarthitaæ tÃvaddu÷khÃdirÆpo 'yaæ saæsÃra÷ satya iti / tata÷ saæsÃre 'pi jÅvÃnÃæ paramÃtmanà bhede tasya do«avattvaæ syÃt / itiÓabdo hetau / samyak sthiti÷ satsiddhÃnta÷ Ãnu«aÇgika÷ para iti Óe«a÷ / *10,124* nanvatibhinnatà kimarthà bhedÃbhedopapatterityata Ãha- bhedeti // %% NYùYASUDHù: bhedena sahito 'bhedo bhedÃbheda÷ / "viprati«iddhaæ cÃnadhikaraïavÃcÅ' iti dvandvaikavadbhÃvo và / atrÃpi pÆrvanyÃyena saæsÃre 'pi bhedÃbhedÃvaÇgÅkÃryau / tataÓcÃbhedena do«ÃïÃmapi sambhava÷ / bhedena tatparihÃro bhavi«yatÅti cettarhi kimajÃgalastanÃyitenÃbhedeneti / idÃnÅmaparaæ siddhÃntamÃha- nirde«atvamiti // %% *10,125* NYùYASUDHù: tathà parameÓvaravadramÃyÃÓca nirde«atvam / yathoktam"kÃmÃdiratatra tatra cÃyatanÃdibhya÷'"samanà cÃs­tyupakramÃdam­tatvaæ cÃnupo«ya' iti / nirde«atvamityuktyà pÃratantryamapi nÃstÅti pratÅtinirÃsÃrthamÃha- taditi // %<... tadanantaratà tathà // MAnuv_3,3.82d //>% NYùYASUDHù: parameÓvarÃnantaratà tadadhÅnateti yÃvat / yadvÃnenÃparasiddhÃntÃntaramÃha- ekasmÃdbhagavata evÃvaratvamiti / tadapyuktam asyaiva copapatterÆ«mÃ' iti / siddhÃntÃntaramÃha- brahmeti // %% NYùYASUDHù: muktau saæsÃre 'pi / proktÃtkramÃtti«ÂhantÅtyartha÷ / atra dvandvanirdi«yÃnÃæ sÃmyamanye«Ãæ tÃratamyamiti j¤eyam / etaccoktamiyadÃmananÃditi / upalak«aïaæ caitat / prapa¤casatyatvÃdikamapi grÃhyam / kuto 'yamaÓe«aguïetyÃdisatsiddhÃnta ityata Ãha- nirïÅta iti // %<... nirïÅto hariïà svayam // MAnuv_3,3.84b //>% NYùYASUDHù: hariïà sÆtrakÃreïa svayaæ sÃk«ÃnnirïÅto na tu balÃtsÆtrÃrthatayà kalpita÷ / etacca tatra tatra darÓitameva / *10,128* satsiddhÃntamahÃpayannityuktam / taddhÃnau ko do«a ityata Ãha- etaditi // %% NYùYASUDHù: j¤Ãtaæ sadityartha÷ / virodhi j¤Ãnameva hi / asya tyÃga÷ / andhÃya bhavatÅti Óe«a÷ / kevalamiti na kadÃpi na sukhÃyetyartha÷ / kuta etadityata Ãha- andhamiti // %% NYùYASUDHù: anenÃndhantama÷ praviÓanti ye 'vidyÃmupÃsata iti ÓrutimupÃdatte / uktÃrthasya prÃmÃïikatvaæ vak«yate / atastadviruddhapratÅtiravidyà bhavatyeva / atisphuÂamityanena pare«Ãæ vyÃkhyÃnaæ parÃca«Âe / tathÃca vak«yÃma÷ / *10,129* nanu ca vastuta÷ prÃmÃïika÷ satsiddhÃnta÷ / prak­tasya kathaæ prÃmÃïikatvamityata Ãha- ityevetyÃdinà sÃdaramityantena / %% NYùYASUDHù: ityevetyuktaprakÃrÃvadhÃraïam / etamevÃrthamiti prak­tadharmyavadhÃraïam / tena vyatyÃsamapi vÃrayati / aÓe«Ã iti ÓrutibhÃgasya karmÃdiparyavasÃyitvanirÃsÃrtham / athaÓabda÷ samuccaye / akhilamiti jÅvajananÃdivÃkyÃnÃmapyupÃdanÃrtham / mÆlarÃmÃyaïamevetyavÃntararÃmÃyaïÃnÃæ vyudÃsa÷ / akhilà iti bahuvacanavi«ayavivaraïÃrtham / itarapurÃïÃnÃæ pÃÓupatÃdimÆlatvenÃprÃmÃïyÃdvai«ïavÃnÅtyuktam / parÃviti arvÃcÅnasÃÇkhayayogavyÃv­ttaye / tayorapramÃïatvÃt / mÅmÃæsà trividhà / ÓabdasÃgara÷ prakÃÓayatÅti sambandha÷ / yuktayaÓca prakÃÓayanti pratyak«ÃgamamÆlakà eva / na tvÃbhÃsÃ÷ / pratyak«aæ ca prakÃÓayati / evaÓabdeneÓvarapratyak«asya prÃbalyaæ sÆcayati / karmakÃï¬ÃdÅnÃmetadarthaprakÃÓakatvaæ kathamityata uktamuttamamiti / karmÃderuttÃnÃrthatve 'pyuttamo 'rtho 'yamiti bhÃva÷ / vedÃdÅnÃmanyathÃvyÃkhyÃnaæ vÃrayati- anyÃvakÃÓarahitamiti // *10,130* %% NYùYASUDHù: kriyÃviÓe«aïametat / sÃdaramiti tatra tÃtparyasadbhÃvamÃca«Âe / etadartharæ(the) ca ÓrutyÃdikamanyatra paÂhitameva dra«Âavyam / *10,132* satsiddhÃntamahÃpayansacchÃstrÃïyeva sarvadà ӭïuyÃdityuktam / tatra sa(ta)tsiddhÃntasvarÆpaæ nirÆpya sacchÃstrÃïyeva sarvadà ÓruïuyÃdityetadviv­ïoti- etadeva ceti // %% NYùYASUDHù: etadvedÃdikam / tata÷ paraæ tadviruddhaæ tadudÃsÅnaæ ca / ­gÃdyà bhÃrataæ caivetyÃdyÃgamo 'tra sphuÂa eva / duÓÓÃstraæ nÃbhyasediti vaktavye parityajediti vacanaæ na kevalaæ tatrodÃsÅnatvaæ kintu hetutayà j¤Ãnamapi bhÃvyamiti j¤Ãpayitum / atra cÃsacchÃstrÃdhigamanamiti pÃtake«u parigaïanaæ pramÃïam / sphuÂÃni cÃcÃryeïÃnyatrÃtrÃrthe vÃkyÃnyudÃh­tÃni / *10,133* sacchÃstramabhyasediti Óravaïamananayo÷ kartavyatvamuktaæ tadayuktam / nididhyÃsanenaiva brahmadarÓanopapatte÷ / anyathà tadvaiyarthyÃdityata Ãha- asaæÓayeneti // %% NYùYASUDHù: saæÓayaÓabdena viparyayo 'pi lak«yate / nirïaye sati nididhyÃsanena brahmadarÓanaæ bhavatÅti yojyam / etaduktaæ bhavati / satyaæ nididhyÃsanaæ brahmadarÓanasÃdhanamiti / kintu tatsiddhaye Óravaïamanane api kartavye / avitathaæ brahmÃnucintanaæ hi nididhyÃsanam / vitathÃnucintanasya caturthe nirÃkari«yamÃïatvÃt / nacÃviditasyÃnucintanaæ sambhavatÅti / tadvedanÃrthaæ ÓravaïamabhyarthanÅyam / Órute cÃrthe liÇgÃbhÃsapratibhÃsena saæÓayaviparyayodayena vitathaæ tadbhavatÅti tadvyudÃsaheturmananamapye«yavyamiti / *10,135f.* anye punarmanyante / Óravaïameva brahmÃparok«aj¤ÃnasÃdhanam / manananididhyÃsane Óravaïaæ prati phalopakÃryaÇgabhÆte / asambhÃvanÃviparÅtabhÃvanÃkhyacittavik«epapratibaddhaæ hi brahmÃparok«aj¤Ãnaæ nÃvidyÃnirmÆlanasye«yam / mananÃdikaæ ca pratibandhaæ nivartayatÅti / tadasat / Óabdasya sÃk«ÃtkÃrakÃraïatÃyÃ÷ kvÃpyadarÓanÃt / brahmavi«ayaÓabdavaddharmÃdivi«ayasyÃpi tathÃtvÃpatteÓca / naca viÓe«aheturasti / yena brahmavi«ayasyaiva tadbhÃvo na dharmÃdivi«ayasyeti pratÅma÷ / pratyak«alak«aïÃkrÃntatayà Óabdasya tatrÃntarbhÃvaÓcÃpadyeta / atha matam / d­Óyate tÃvaddaÓamastvamasÅtyÃdivÃkyasya sÃk«ÃtkÃrakaraïatvam / naca tatrÃpÅndriyameva karaïaæ na Óabda iti sÃmpratam / ÓabdasyÃpyanvayavyatirekasiddhatvÃt / astu tarhÅndriyameva karaïaæ Óabdastu sahakÃrÅti cenna / vaiparÅtyasyÃpi suvacatvÃt / tathÃpi kutà vinigamanamiti cet / kvacidbahalatame tamasi kvacicca locanavirahiïo 'pi vÃkyÃddaÓamo 'smÅtyaparok«apratÅtidarÓanÃditi vadÃma÷ / dharmÃdivi«ayasyÃpi ÓabdasyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvÃpÃdanaæ cÃsat / vai«amyÃt / prak­to hi Óabdo 'parok«abrahmÃtmavi«aya÷ / na tathÃnya÷ / asti cÃsyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatve pramÃïam / nÃnyasya / tathÃhi / vimataæ Óa(ÓÃ)bdaj¤Ãnamaparok«am, aparok«avi«ayatvÃt sukhÃdij¤Ãnavat / aparok«atvaæ vedÃntavÃkyajanyaj¤Ãnav­tti, aparok«aj¤Ãnani«ÂhÃtyantÃbhÃvÃpratiyogitvÃt j¤Ãnatvavaditi / naca vivÃdÃdhyÃsita÷ Óabdo 'parok«aj¤Ãnajanako na bhavati, ÓabdatvÃt, jyoti«yomÃdivÃkyavaditi yuktam / daÓamastvamasÅtyÃdau vyabhicÃrÃt / ÓrÆyate ca"taddhÃsya vijij¤au tamasa÷ pÃraæ darÓayati' ityupadeÓamÃtradevÃparok«apramitijanma / ata eva brahmÃtmavi«ayavÃkyÃnyatvena pratyak«alak«aïaæ viÓe«aïÅyamiti / *10,139* atrocyate / yattÃvaduktaæ daÓamastvamasÅtyÃdivÃkyÃdaparok«aj¤Ãnajanmopabdhamiti tadasaÇgatam / daÓatvasaÇkhayà khalvapek«Ãbuddhijanyà tadvayaÇgayà vetyato nÃpÃtato rÆpÃdikamiva pratyak«eïopalabhyate / tato daÓÃnÃæ pÆraïo daÓamo 'pi tathà / ata÷ prathamaæ Óabdena parok«aj¤Ãne jÃte 'nantaraæ labdhasahÃyena pratyak«eïÃparok«aj¤Ãnaæ jÃyate / ÃbhÃvÃdekamevÃparok«aæ j¤ÃnamityabhimÃna÷ / andhakÃrÃdau tu vÃkyÃdutpannasya j¤ÃnasyÃparok«atvaæ nÃstyeva / pratÅtikalaho 'yaæ niravadhika iti cet / atredaæ vaktavyam / ÓabdasyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvaæ kiæ svabhÃva÷ kiæ và aparok«aj¤ÃnasÃdhanatvamasyÃpyagantukam / Ãdye sarve«Ãmapi ÓabdÃnÃæ tathÃbhÃva÷ syÃt / dvitÅye nimittaæ vaktavyam / brahmÃtmavi«ayatvamiti cet / tarhi daÓamastvamasÅtyÃderatathÃbhÆtasya nÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvaæ syÃt / aparok«avi«ayatvamiti cenna / aparok«aj¤Ãnavi«ayatvÃtiriktasyÃrthe aparok«atvasyÃbhÃvÃt / tatraitajj¤Ãnavi«ayatvena taduktÃvitaretarÃÓrayatvam / j¤ÃnÃntarÃbhiprÃye tu svargÃdayo 'pi ke«Ã¤cidaparok«aj¤Ãnavi«ayà ityasmÃkaæ tadvi«aya÷ Óabdo 'parok«aj¤Ãnaæ janayet / ekapuru«ÃbhiprÃye 'pi ke«Ã¤cidaparok«aj¤Ãnavi«ayà ityasmÃkaæ tadvi«aya÷ Óabdo 'parok«aj¤Ãnaæ janayet / ekapuru«ÃbhiprÃye 'pi pratyak«Ãvagate 'gnau dhÆmadarÓanenÃparok«aj¤ÃnajanmaprasaÇga÷ / ÓabdasyaivaæbhÃva iti cet / tathÃpyagnau ÓabdenÃparok«aj¤Ãnotpatti÷ syÃt / aparok«atayà j¤ÃyamÃne tatheti cenna / dharmimÃtrÃbhiprÃye pratyak«eïÃvagamyamÃne ghaÂe Óatapalaparimito 'yamiti ÓabdasyÃparok«aj¤ÃnakÃraïatÃpatte÷ / prakÃrÃbhiprÃye tu prak­te 'bhÃvÃt / nahi tattvamasÅtyÃdivÃkyapratipÃdyaæ brahmÃtmaikyamaparok«atayÃvabhÃsate / tathà sati ÓabdavaiyarthyÃpatteriti / *10,142* etenÃparok«avi«ayatvÃnumÃnamapi parÃstam / yaccÃparok«atvamityÃdi / tajjyoti«yomÃdivÃkye 'pi tathà prayogasambhavÃdÃbhÃsasamÃnayogak«emam / jyoti«yomÃdivÃkyasyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvÃbhÃve na ki¤cidbÃdhakamiti cet / samametadvedÃntavÃkye«vapi / saæsÃrasyÃvidyÃmayatvÃdavidyÃyÃÓcÃparok«aj¤Ãnena vinà nibarhaïÃyogÃdvedÃntavÃkyasyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvÃbhÃve mok«ÃbhÃvaprasaÇga iti cenna / j¤ÃnanivartyatÃyà nirastatvÃt / cittaikÃg«arÆpanididhyÃsanasyÃparok«aj¤ÃnasÃdhanatvopapatteÓca / manaso 'parok«aj¤ÃnasÃdhanatvaæ kvÃpi nopalabdhamiti cet / tatkiæ Óabdasyopalabdham / yanmanasà na manuta iti Órutiviruddhaæ taditi cenna / ÓrutermanasaivedamÃptavyamiti Órutyà satpratipak«atvÃt / cittaikÃg«asya antaraÇgatÃpareyaæ Órutiriti cet / sÃpyapakvamanovi«ayeti syÃt / *10,145* ki¤ca ÓabdasyÃpi brahmaj¤ÃnasÃdhanatvaæ yato vÃco nivartanta iti Órutiviruddhaæ kathamaÇgÅkÃryam / taddhÃsya vijij¤ÃvityÃdiÓrutayastu parok«aj¤ÃnenÃpi sÃrthakÃ÷ / paramparayà aparok«aj¤ÃnasÃdhanatvavÃdinyo và / spa«Âaæ hi sm­tayo vadanti"Órutvà matvà tathà dhyÃtvà tadaj¤Ãnaviparyayau / saæÓayaæ ca parÃïudya labhate brahmadarÓanam' iti,"Ó­ïuyÃdyÃvadaj¤Ãnaæ matiryÃvadayuktatà / dhyÃnaæ ca yÃvadÅk«Ã syÃnnek«arà kva ca na bÃdhyate' iti ca / etena dharmÃdivÃkye 'tiprasaÇga÷ ÓabdatvÃnumÃnaæ ca samÃhitaæ veditavyam / ata eva pratyak«alak«aïe viÓe«aprak«eïe 'pi nirasta÷ / nirnibandhanatvÃt / *10,147* ye tu Óabda evÃparok«aj¤ÃnajananÃya prav­tto 'sambhÃvanÃdipratibaddho manananididhyÃsanÃbhyÃæ pratibandhÃpagame sajjanayatÅti manyante te pra«ÂavyÃ÷ / prÃÇmanananididhyÃsanÃbhyÃæ kimasau kimapyak­tvà parastÃdaparok«aj¤Ãnaæ janayatyuta parok«aj¤Ãnaæ k­tvà / nÃdya÷ / g­hÅtasaÇgate÷ ÓabdÃdbodhodayÃbhÃvasya pramÃïaviruddhatvÃt / dvitÅye 'pi viramyavyÃpÃrÃpatti÷ / tato varaæ Óabdasya tÃvataiva caritÃrthatvakalpanamitye«Ã dik / *10,147f.* yaduktaæ yathÃÓakti Óravaïamanane kartavye iti tadayuktam / puru«aÓaktÅnÃæ tÃratamyavattvena ÓravaïÃderapi tÃratamyÃpatte÷ / naca tathÃstviti vÃcyam / tatsÃdhyasya j¤Ãnasyaikavidhatvena vaiyarthyaprasaÇgÃt / naca vÃcyaæ j¤Ãtavyasya brahmaïo 'parimitatvÃttattajj¤ÃnÃnyapi tÃratamyavantÅti / tatphalasya mok«asya tÃratamyarahitatvena vaiyarthyÃparihÃrÃt / na khalu bandhavidhvaæsasya tÃratamyamupapadyata ityata Ãha- samyagiti // *10,148* %% NYùYASUDHù: vi«amaæ viparÅtam / j¤Ãnameva vij¤Ãnam / tato na punaruktirvirodhaÓca / tÃratamyÃditi tÃratamyenopetamityartha÷ / samyagviparÅtaj¤ÃnayostÃratamyamityukte parasparamiti pratÅti÷ syÃt / tannirÃsÃrthamuktaæ viv­ïoti- samyakceti // %% NYùYASUDHù: samyagityavyayaæ samÅcÅnÃdityartha÷ / caÓabdo 'nuktasamuccayÃrtha÷ / madhyamÃtsamyagj¤ÃnÃttathÃvidhaæ sukhaæ bhavet / alpÃcca samyagj¤ÃnÃdalpam / evamadhikÃnmithyÃj¤ÃnÃdadhikaæ du÷khamityÃdi / atra mithyÃj¤ÃnatÃratamyena du÷khatÃratamyasyÃbhidhÃnaæ d­«ÂÃntatvenopayujyate / yadvà duÓÓÃstraæ tu parityajedityuktam / tatrÃtyantaparityÃgÃrtho 'rthavÃdo 'yam / na bandhapradhvaæsamÃtraæ mok«a÷ kintu sukhamapi / tasya ca tÃratamyamupapadyata iti bhÃva÷ / *10,149* adhikaraïÃrthamupasaæharati- ata iti // %% *10,149f.* NYùYASUDHù: nanvatrÃtmaÓaktimanatikramya yathÃtmaÓaktÅtyavyayÅbhÃve sati, tasyÃvyayÅbhÃvaÓceti avyayatvÃdavyayÃdÃpsupa iti t­tÅyÃyà lukà bhavitavyam yathÃ'tmaÓaktyaiveti katham / ucyate / yatheti bhinnaæ padaæ samyagvÃci / niv­ttimÃrga÷ kathita Ãdau bhagavatà yatheti, yathà ÓravaïamityÃdinà ca sambaddhayate / sÃd­ÓyÃrthaæ và / ÃtmaÓaktyaiva Óravaïaæ mananaæ cÃcaret / natu sarvaÓÃkhÃvi«ayam / nÃpi svasvaÓÃkhÃmÃtravi«ayam / yathà ca Óravaïaæ manana cÃtmaÓaktyaiva / nididhyÃsanamapi tathÃ'caret / tacca Óravaïaæ mananaæ ca k­tvà kuvarnveti / yadvà yathÃ'tmaÓaktÅtyavyayÅbhÃvÃtpara ÃÓabda÷ samyagvÃcÅ / ÓravaïamityÃdinà sambaddhayate / athavà yathÃÓabdasyÃtmaÓabdenÃvyayÅbhÃva÷ / tata÷ ÓaktiÓabdena karmadhÃraya÷ / yogyatÃnusÃriïyà Óaktyetyartha÷ / atra yathÃ'tmaÓaktyaiva Óravaïaæ mananaæ tathÃ'cataredityetÃvataivopasaæhÃre kartavye 'dhikamucyate yattacchravaïamananayoruktasya nididhyÃsanÃÇgatvasyÃpyupasaæhÃrÃtharm / k­tvà athavà kurvannapÅti viÓe«aj¤ÃpanÃrthaæ ca / ayaæ ca vikalpo gurÆpadeÓÃnurodhena vyavati«Âhate / athavà pÆrvÃrdha evÃdhikaraïÃrthopasaæhÃra÷ / tatrÃcarediti vak«yamÃïaæ siæhÃvalokanena sambaddhayate / iti siddhamiti Óe«a÷ / // iti sarvavedÃ(npratyayÃ)dhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *10,152* [======= JNys_3,3.II: upasaæhÃrÃdhikaraïa =======] // atha upasaæhÃrÃdhikaraïam // // oæ upasaæhÃro 'rthÃbhedÃdvidhiÓe«avatsamÃne ca oæ // atra sarvavedoktÃnguïÃndo«ÃbhÃvÃæÓcopasaæh­tyaiva paramÃtmopÃsya ityuktam / ihÃpi sarvaÓabdo nÃsaÇkucitav­ttiruktanyÃyÃdityÃÓayavÃæstÃtparyamÃha- k­tveti // ## k­tvÃtha kurvannapi và nididhyÃsanamÃcaret // 3-3-2 // Óravaïaæ mananaæ tatheti vartate / yathÃ'tmaÓaktyaiveti ca / anena"prÃpteÓca sama¤jasam' ityÃdÅnÃæ sÆtrÃïÃmapi tÃtparyamuktaæ veditavyam / tathÃ"tannirdhÃraïÃrthaniyama÷' ityÃdÅnÃæ, prathamÃdhikaraïavyÃkhyÃneneti / // iti upasaæhÃrÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *10,154* [======= JNys_3,3.III: anubandhÃdhikaraïa =======] // atha anubandhÃdhikaraïam // // oæ anubandhÃdibhyaÓca oæ // yogaÓÃstre yamÃdikamupÃsanÃÇgatayopadiÓyate / tatra pÆrvapak«avÃdÅ manyate / yamÃnu«ÂhÃnaæ tÃvadasat / vi«ïubhaktyÃdiguïasampattirvi«ayasaæsargÃdido«avarjanaæ ca yamaÓabdÃbhidheyam / deÓakÃlÃvastÃvyavasthayà vinÃnu«Âheyasya tathÃtvÃt / ahiæsÃdiparigaïanaæ tu tatpradarÓanÃrthamiti hi yogÃnuÓÃsanÃni / tatra yamÃnÃæ kimupÃsanotpattÃvupayoga÷ / kiævà tatphalaj¤Ãnotpattau / nÃdya÷ / vidve«iïÃmapi satatÃnucintanadarÓanÃt / tanmÃtratvÃccopÃsanÃyÃ÷ / na dvitÅya÷ / bhaktyÃdisahitamevopÃsanaæ brahmasÃk«ÃtkÃraæ janayati nÃnyathetyatra pramÃïÃbhÃvÃt / ki¤ca"dve«ÃccaidyÃdayo n­pÃ÷' / "vaireïa yann­pataya÷' ityÃdau dve«asya tÃvanmok«asÃdhanatvaæ pratÅyate / d­«Âvaiva taæ mucyate nÃpareïeti mok«asya darÓanaikasÃdhyatvaæ ca / tadubhayaparyÃlocanayà dve«asya darÓanasÃdhanatvamavagamyate / evaæ niyamÃsanaprÃïÃyÃmapratyÃhÃrÃïÃmapyaÇgatà nirasanÅyeti / tatra samÃdhÃnamanubandhÃdibhya iti / tasyÃrtho bhaktyÃdibhya iti / tatra na j¤Ãyate ka÷ pak«o 'ÇgÅk­ta÷ kathaæ ca tatroktado«a÷ parih­ta iti / ato vyÃca«Âe- vi«aye«vityÃdinà // ## %% NYùYASUDHù: vi«ayasevanÃt / ÓÃÓvatasya brahmaïa÷ mok«Ãdanyadvi«ayajÃtaæ prati / ÃkÃÇk«Ãditi gha¤anta÷ paraæ brahma na pratipadyate na paÓyati / mitha÷ samuccaye caÓabda÷ / hiÓabdo yasmÃdityarthe / vi«ayasaæsargÃdido«ÃïÃæ j¤ÃnavirodhitvamÃheti Óe«a÷ / etaddo«avarjita eva sadopÃsanayà yukto bhavati / tathÃvidha eva sadopÃsanayà yukto vÃsudevaæ prapaÓyatÅti yojyam / etaduktaæ bhavati / upÃsanotpattau tÃvadyamÃnÃmaÇgatvaæ brÆma÷ / vi«ayasaæsargÃdimato bhaktirahitasya sadopÃsanÃnupapatte÷ / na hyanyatra(vyÃ) ÃsaktamanÃstatra snehavidhuraÓca tatsantataæ cintayatÅti yujyate / *10,154f.* yadatroktaæ snigdhavatkruddhÃnÃmapi santatÃnucintanaæ d­«Âamiti tatsatyam / tathÃpi taditarasaæsargavarjanÃdikamaÇgÅkÃryameva / naca bhagavati vidve«asya kÃraïamasti / ke«Ã¤cidÃÓayado«avaÓÃddve«asambhave 'pi na tathÃvidhamanucintanaæ j¤ÃnasÃdhanaæ bhavati / kintÆktayamÃdisahitameveti dvitÅyapak«amapi svÅkurma÷ / naca tatra pramÃïÃbhÃva÷ / bhÃratavÃkyasya vidyamÃnatvÃt / tatra (ca) vi«ayasaæsargÃdipadÃnÃæ yamamÃtrÃbhÃvopalak«aïatvÃditi / bhaktyÃdyabhÃvasyÃpi do«atvenaitaddo«avarjita ityuktam / *10,160* yamÃnÃmavaÓyÃnu«Âheyatve yuktimapyÃha- do«Ã iti // %% *10,160f.* NYùYASUDHù: te vi«ïubhaktyabhÃvÃdyà vi«ayasaæsargÃdyÃÓca do«Ã muktiparipanthina÷ prÃcuryeïa puru«e«vanÃdisambandhÃ÷ santyeva / tena kÃraïena te«Ãæ mok«o na jÃyate / etaduktaæ bhavati / mok«ayogyÃnÃæ mumuk«ÆïÃmapÅdÃnÅæ tÃvanmok«o na jÃyate / tatkuta iti cintyam / bhagavatprasÃdÃbhÃvÃditi cetso 'pi kuta÷ / j¤ÃnÃbhÃvÃditi cedasÃvapi kuta÷ / dhyÃnÃbhyÃsÃsattvÃditi cenna / vidve«iïÃæ tatsattve 'pyasattvasya vak«yamÃïatvÃt / api ca dhyÃnÃbhyÃso 'pi kuto neti vÃcyam / ÓravaïÃdyabhÃvÃditi cet / tadbhÃvo 'pi na kuta÷ / ato do«Ã eva tattadutpattiæ pratibadhnanto mok«aparipanthina iti j¤Ãyate / na ca do«ÃïÃmÃgantukÃnÃmanÃdimok«ÃbhÃvahetutvaæ na sambhavatÅti sÃmpratam / pravÃhato 'nÃditvÃditi / tathà coktam / do«ag­hÅtaguïÃmiti / *10,162* syÃdetat / santi kecitsaæsÃriïo 'pi rÃgÃdido«arahità jÅvà bÃlamugdhÃdaya÷ / tatkathaæ do«ÃïÃæ mok«ÃbhÃvahetutvamityata Ãha- sarva iti // %% NYùYASUDHù: udÃh­te«vapi bÃlamugdhÃdijÅve«u ta ete magavadbhaktyabhÃvÃdyà do«ÃstÃvatpratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ d­Óyanta eva / rÃgadve«Ãdayo 'pi puru«e«u tÃratamyata÷ santi / caturvidhà hi te prasuptatanuvicchinnodÃrabhedena / ato bÃlÃdi«ÆdÃrÃïÃæ te«ÃmabhÃvÃdabhÃvÃbhimÃna÷ / stanyÃdikÃmÃdeste«vapi darÓanÃt tathà cÃgama÷ / garbhe bÃlye 'pyapau«kalyÃdityÃdi÷ / tadevaæ sarve 'pi do«Ã÷ sarve«vapi pramità iti yuktamuktam / JOSHI-23 athÃpi syÃt / ­javo nÃma hiraïyagarbhapadaprÃptiyogyÃ÷ santi saæsÃriïa÷ puru«Ã÷ / naca te do«iïa iti yuktam / ­jutvavirodhÃt / ­java÷ samÅcÅnà nirde«Ã ityanarthÃntaram / tatkathamityata Ãha- ­jÆnÃmiti // %<­jÆnÃmeka evÃsti paramotsÃhavarjanam // MAnuv_3,3.96cd //>% NYùYASUDHù: ­jÆnÃmapi mok«Ãrthaæ mahodyogavarjanaæ nÃma do«o 'stÅtyato noktamayuktam / anyathà mok«avilambÃsambhavÃt / na caivam­jutvavirodha÷ / yato 'sÃveka eva / do«abÃhulyÃbhÃvÃbhiprÃyam­jutvavacanam / alpasve ni÷svaprayogadarÓanÃditi bhÃva÷ / *10,165* prakÃrÃntareïa virodhaæ pariharati- sa iti // %% NYùYASUDHù: sa paramotsÃhavarjanaæ nÃma do«a÷ / yadyapi mahodyamÃbhÃvo do«a eva heyatvÃt / tathÃpi na rÃgÃdiriva bhÃvarÆpa÷ / nÃpi guïÃbhÃvarÆpa÷ / kinnÃmotsÃhalak«aïaguïÃlpatÃmÃtramityado«o 'pyucyata iti narjutvena viruddhayate / kimato yadyevaæ do«Ã÷ saæsÃrahetavo muktiparipanthina ityata Ãha- ata iti // %% *10,166* NYùYASUDHù: idaæ ca sarvayamopalak«aïam / puru«Ãrthaæ mok«am / ayamatra saÇk«epa÷ / vi«ïubhaktyabhÃvÃdyà vi«ayasaæsargÃdyÃÓca do«Ã mumuk«Ãdimatà tyÃjyÃ÷ / mok«ÃdivirodhitvÃt / yadyadvirodhi tattadarthinà tyÃjyaæ d­«Âam / yathÃ'rogyavirodhyapathyaæ tadarthinà / tathÃca vi«ïubhaktyÃdikaæ kÃryamiti siddhayati / bhÃvÃnu«ÂhÃnena vinÃbhÃvaparityÃgÃyogÃditi / vi«ïau parÃnyatra tÃratamyenetyuktaæ viv­ïoti- svÃdara iti // %% NYùYASUDHù: Ãdara÷ sneha÷ / svabhÃvata÷ saæsiddha ityupakÃrÃdikaraïamanapek«yÃnÃdisiddha ityartha÷ / anyathà sukhinaiva mayà bhÃvyaæ na jÃtu du÷khinetyÃÓÅrna syÃditi hiÓabdÃrtha÷ / tata÷ svavi«ayÃdÃdarÃdadhika Ãdara÷ sÃk«Ãtsvottame«u kartavya÷ / evaæ te«Ãæ te«ÃmÃdhikyÃnusÃrato 'dhika÷ kartavyo vÃsudevÃntam / vÃsudeve tu niratiÓaya÷ / Óubhaæ dhyÃnÃdikam / etaccopapÃdadi«yate / *10,167* sak­danu«ÂheyÃsak­danu«ÂheyasadÃnu«ÂheyabhedÃdaÇgamanekavidham / ayaæ tu kathamityapek«ÃyÃmÃha- neti // %% NYùYASUDHù: taæ vi«ïvÃdyÃdaram / na kevalaæ na tyajetkintu kÃlakrameïainaæ vivardhayecca / svasame«u svato 'dhame«u ca kathamityapek«ÃyÃmÃha- same«viti / %% *10,167f.* NYùYASUDHù: kartavya iti vartate / tata uttamasamebhyo 'nyatrÃdhame«u satsu dayà kÃryà / yadi satsvityevocyeta tadottamasame«vapi prasaÇga÷ / tato 'nyatretyevoktÃvasatsvapi prasakti÷ / tato vargatrayÃdanyatrÃj¤e«vodÃsÅnyam / viparÅte«u vaiparÅtyaæ cetyapi yojyam / evaæ kriyamÃïe yamÃnÃmupÃsanotpattau j¤ÃnotpÃde mok«atiÓaye cÃÇgatvamiti sÆcanÃya puru«ÃrthamabhÅpsatà Óubhamicchatà d­Óyate k«ipramÅÓvara iti vicitrokti÷ / ata evopasaæhÃre trayasyÃpi saÇkÅrtanam / *10,169* do«aparityÃge 'pyasti viÓe«a÷ / rÃgÃdayo hi saæsÃramÃtanvate / viparÅtaj¤ÃnÃdayastu nityaæ narakaæ prÃpayantÅtyato rÃgÃdito 'tiÓayena tyÃjyà ityÃÓayavÃæstatra ÓrutimÃha- taditi // %% NYùYASUDHù: tatprasiddham / na kevalaæ saæsÃre kintu muktÃvapi katha¤cana kenÃpi dharmeïa samatvam / ramÃbrahmaÓivÃdÅnÃæ vi«ïorÃdhikyad­«Âe÷ puru«asyÃndhatamasÃvÃptirbhavatÅti kimuteti yojyam / vi«ïorguïÃbhÃvamatervi«ïorjÅvairja¬aiÓcÃbhedasya dra«Âu÷ / ubhayorbhedÃbhedayo÷ / svapak«asÃdhanamupasaæharati- teneti // %<... tena samproktaguïasaæyutam / upÃsÅta hariæ d­«Âvà muktistenaiva jÃyate // MAnuv_3,3.103a-d //>% *10,170* NYùYASUDHù: prÃk samproktairvi«ayasaæsargavarjanÃdibhirguïai÷ saæyuta÷ / yadvà yogaÓÃstre samproktairyamÃdibhirguïairaÇgai÷ saæyuta÷ / tenaiva tathÃvidhenaivopÃsena hariæ d­«Âvà karmÃïi k«apayato muktirjÃyate / idÃnÅæ yatpÆrvapak«iïoktaæ bhagavaddve«iïÃmapi purÃïe mukti÷ kathyata iti tannirÃkaroti- dve«Ãditi // %% NYùYASUDHù: tasmÃdanyathà vyÃkhyÃtavyamiti bhÃva÷ / tatprakÃraæ ca vak«yati / kiæ tacchativÃkyamityato"mà nastenebhyo ye abhidruhaspade nirÃmiïo ripavo 'nne«u jÃg­dhu÷' ityetadarthata÷ paÂhati- ripava iti // *10,170f.* %% NYùYASUDHù: rÃmo ramaïaæ tadasyÃstÅti rÃmÅ bhagavannÃmastasmÃnni«krÃntÃstasya vimukhà nirÃmiïa ityartha÷ / ata eva tasya ripava÷ / abhidrohapada ityasyaiva vyÃkhyÃnamandhetamasÅti / nityaæ sthità bhavantÅti Óe«okti÷ / anena ye nirÃmiïo ripavo 'nne«u bhoge«u jÃg­dhurabhikÃÇk«Ãvantaste 'bhidruho 'bhito drohasya pade sthÃne sthÃtuæ yogyà yato 'tastebhya÷ stenebhyo 'smÃnmÃvoca÷ / na hyasmacchravaïavÃndu÷khamarhatÅti yojanà sÆcità bhavati / idaæ ca vÃyuæ prati vidyÃdevatÃyà vacanam / tadabhedinastasya harerjÅvÃdyabhedavÃdina÷ / *10,172* kathametacchativirodha ityata Ãha- ityÃdÅti // %% NYùYASUDHù: sm­tiviruddhaæ ca dve«iïÃæ mok«akathanamityÃÓayavÃæstÃ÷ paÂhati- hiraïyakaÓipuÓceti // *10,172f.* %% *10,173* NYùYASUDHù: vivik«urveÓanasambhÃvanÃvi«aya÷ / ÃÓaÇkÃyÃmacetane«ÆpasaÇkhayÃnamiti vacanÃt / Óvà mumÆr«atÅti yathà / atyÃgÃttama÷ / mama pità mahyaæ mannimittaæ tvamanindat / mayi madvi«aye cÃghavÃnaparÃdhavÃn / tasmÃdvi«ïuvai«ïavanindÃparÃdhajÃdaghÃnnityanirayÃt / nindÃdikaæ ca dve«amÆlamiti prasiddhameva / narahariæ prati prahlÃdasya vÃkyamidam / tata÷ sthÃnÃt / nindÃæ Ó­ïvato yadÃdha÷pÃtastadà nindakasya kimu / mÃnu«Åæ manu«yasad­ÓÅm / ye mÃmavajÃnanti te moghÃÓÃdimanto bhavanti / te«Ãæ sukhaleÓo 'pi na bhavati / Ãtmaparadehe«u prerakatvena sthitam / saæsarantyatreti saæsÃrà dehÃ÷ / tasya vivaraïamÃsurÅ«vevetyÃdi / loko janastasyÃntaÓcaï¬ÃlÃdistatparyantasya / kathametatsm­tivirodha ityata Ãha- ityÃdÅti // %% NYùYASUDHù: j¤Ãyata iti Óe«a÷ / tamo 'pi nirutthÃnamiti tuÓabda÷ / ato yamÃdyaÇgamavaÓyÃnu«Âheyamiti siddham / // iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ anubandhÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *10,177* [======= JNys_3,3.IV: vidhyÃdhikaraïa =======] // atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ vidyÃdhikaraïam // // oæ vidyaiva tu nirdhÃraïÃt oæ // yadyapÅdamadhikaraïamanubandhÃdibhya ityata÷ pÆrvaæ tathÃpyupÃsanasvarÆpÃvagame satyeva tatsÃtharkyasamarthanasyÃvasaro nÃnyatheti vyutkrameïa vyÃkhyÃtam / tathÃhi / na bhagavadupÃsanaæ kartavyaæ vaiyarthyÃt / naca sÃk«ÃtkÃrÃrtham / tasyÃpi vyarthatvÃt / naca mok«aprayojano 'sÃviti vÃcyam / cÃrvÃkadiÓà mok«asyaivÃbhÃvÃt / bhÃve và jainÃdimatÃnusÃreïa sÃdhanÃntarasÃdhyatvÃditi prÃpte mok«asadbhÃvaæ tasyÃpi bhagavaddarÓanasÃdhyatvaæ ca sÃdhayitumidamÃrabhyate / yadyapi samayapÃde cÃrvÃkÃdimatÃni nirÃk­tÃni / tathÃpi mok«atatsÃdhanaviyadÆ«aïaviÓe«avyutpÃdanÃrtho 'yaæ prayatna÷ / tatra cÃrvÃkamataæ tÃvadanuvadati- naiveti // ## %% NYùYASUDHù: evaÓabda÷ svarÆpani«edhadyotanÃrtha÷ / anyathà puru«aviÓe«Ãdisambandhena ni«edho 'pi j¤Ãyeta / tasmÃdupÃsanaæ vyarthamiti Óe«a÷ / *10,178* tarhi ka÷ puru«Ãrtho 'stÅtyata Ãha- bhoga iti // %% NYùYASUDHù: srakcandanÃdivi«ayasukhÃnubhavo bhoga÷ sa puru«Ãrtho 'stÅti prÃhuriti sambandha÷ / bhogaÓcaihika eva na tu svargÃdigata ityÃha- ÓarÅreti // %<... ÓarÅraparyantaæ ... // MAnuv_3,3.115c //>% NYùYASUDHù: ÓarÅrapÃtaparyantamityartha÷ / kuta÷ svargÃpavargayorasattvamityata Ãha- bhasmÅbhÃva iti // %<... bhasmÅbhÃvastato bhavet // MAnuv_3,3.115d // iti ... // MAnuv_3,3.116a //>% *10,179* NYùYASUDHù: tata÷ pÃtÃnantaraæ ÓarÅrasya bhasmÅbhÃvo bhavet / idamuktaæ bhavati / ÓarÅrapÃtottarakÃlamÃtmana÷ svargÃpavargau vaktavyau / Ãtmà ca na ÓarÅrÃtirikto 'sti / ÓarÅraæ ca pÃtottarakÃlaæ naÓyatyeva / tata÷ kasya tau syÃtÃmiti / iti prÃhuriti sambandha÷ / ÓaÇkÃsamÃptau vetiÓabda÷ / tadetatpramÃïÃbhÃvena dÆ«ayaæstÃvatp­cchati- taditi // %<... tat kena mÃnena d­«Âaæ ... // MAnuv_3,3.116ab //>% NYùYASUDHù: mok«o naivÃstÅti vÃkyÃrthaæ taditi parÃm­Óati / kena mÃneneti / pratyak«eïa và taditareïa vetyartha÷ / d­«Âamavagatam / dvitÅyastÃvaccÃrvÃkeïa nÃÇgÅkartuæ Óakyata ityÃÓayavÃnÃha- pratyak«eti // %<... pratyak«avÃdinà // MAnuv_3,3.116b //>% NYùYASUDHù: pratyak«amekameva pramÃïaæ nÃnyadityabhyupagacchatà / pÆrveïa sambandha÷ / Ãdyaæ nirÃkaroti- nahÅti // %% *10,179f.* NYùYASUDHù: anumÃnÃdikaæ tÃvatparasya mÃnaæ na bhavati / yacca mÃnatvenÃÇgÅk­taæ pratyak«aæ teneti yÃvat / mok«o hi nÃma paramÃnandÃvÃptiviÓi«yÃtyantikÅ du÷khaniv­tti÷ / tadabhÃvaÓcaivamavagantavya÷ / nÃsti ko 'pi puru«a÷ paramÃnandÃnubhavÅ sarvo 'pi du÷khÅ ceti / naca puru«ÃntaravartinÅ sukhadu÷khe tadabhÃvau và puru«Ãntarapratyak«avi«ayÃviti kathaæ mok«ÃbhÃva÷ pratyak«eïÃvasÅyeteti hiÓabdÃrtha÷ / *10,181* mà bhÆtpramÃïÃbhÃvena mok«ÃbhÃvaniÓcaya÷ / tatsadbhÃvaniÓcayo 'trapa durghaÂa eva / pramÃïÃbhÃvÃt / tÃvattatra pratyak«aæ pramÃïam / parapuru«avartino÷ paramÃnandadu÷khÃbhÃvayo÷ parapratyak«asya sÃmarthyÃbhÃvÃt / svani«Âhastu tadabhÃva eva pratyak«eïok«yate / nÃpi pratyak«Ãdanyat / tatprÃmÃïyasiddhe÷ / tataÓca sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃvÃdapratipattirnityasaæÓayo và mok«e syÃditi nopÃsanÃnu«ÂhÃnaæ sambhavatÅti / maivam / pratyak«eïa tÃvanmok«aniÓcayopapatte÷ / *10,182* nanÆktamatra pratyak«asya tatra sÃmarthyaæ nÃstÅti tatrÃha- ghaÂata iti // %% NYùYASUDHù: yadyapi prÃk­tÃnÃæ pratyak«aæ na mok«aæ gocarayituæ k«amate / tathÃpi mahattamapuru«apratyak«eïa mok«aniÓcayo yujyata eva / tadÅyapratyak«ÃvagamaÓca pare«Ãæ tadvÃkyena bhavi«yatÅti bhÃva÷ / nanu kart­karmaïo÷ k­tÅtyatra «a«Âhayà bhavitavyaæ kathaæ t­tÅyà / Óe«avivak«ÃyÃæ «a«ÂhÅ vihità / nacÃtra Óe«avivak«eti cenna / asminyoge Óe«agrahaïasya niv­ttatvÃt / ucyate / hetÃve«Ã t­tÅyà / na kartari karaïe và / mahÅyasà puru«eïa hetunà karaïena và tadÅyapratyak«eïeti yÃvat / itare«Ãæ muktid­«ÂirmuktisadbhÃvaniÓcayo ghaÂata iti / yadvà muktivi«ayà pratyak«ad­«ÂirghaÂate / katham / yato mahÅyasà puru«eïa«ak«yate mok«a iti vadÃma iti yojanà / athavà kriyamÃïeti padÃdhyÃhÃre na do«a÷ / *10,187* evaæ tarhi mayÃpi vaktuæ Óakyata eva / yadyapi parapuru«avartÅ mok«ÃbhÃvo 'smadÃdÅnÃæ na pratyak«a÷ / tathÃpi mahÅyasa÷ puru«asya lokÃyatÃcÃryasya pratyak«a eva / tadavagamaÓcÃsmÃkaæ tadvÃkyena bhavi«yatÅti / tathÃca satpratipak«atayà punaraniÓcaya evetyata Ãha- netÅti // %% NYùYASUDHù: kasminnapi puru«e vartamÃno 'nÃgato và mok«o nÃstyevetyahaæ pratyak«eïek«a iti vaktustviti sambandha÷ / mahattvameva na vidyate kuto mahÅyastvamityevaÓabdÃrtho và tuÓabda÷ / mahattvamiha bahuprakÃramapek«itam / itarapuru«Ãpratyak«ÃrthasÃk«ÃtkÃritvaæ tadupayuktÃsÃdhÃraïadharmavattvaæ yathÃrthavÃditvaæ ceti / tatraikaprakÃramapi na lokÃyatÃcÃryasya vidyate / kutastena satpratipak«atÃÓaÇkà mok«avÃdinÃæ mahÃpuru«ÃïÃm / kuta ityata Ãha- sÃdhayanniti // %% *10,187f.* NYùYASUDHù: dharmÃdyabhÃvapratipÃdanena sarve«Ãæ puæsÃæ samÃnatvaæ sÃdhayaællokÃyatÃcÃrya÷ kathamevetarebhyo 'tiÓayavÃnbhavati / na katha¤cit / etaduktaæ bhavati / puru«ÃntarÃpratyak«asya parapuru«agatasya mok«ÃbhÃvasya sÃk«Ãtkaraïe lokÃyatÃcÃryasyetarebhyo viÓe«eïa bhÃvyam / anyathetare«Ãmapi tatprasaÇgÃt / na cÃsÃvasti / tapasà yogena và janito dharmaviÓe«astathà / sa cetare«Ãmiva svÃtmano 'pi nÃstÅti tenaiva sÃdhitam / ata÷ kÃraïÃbhÃvÃditaravattasyÃpi parapuru«avartimok«ÃbhÃvasÃk«Ãtkaraïaæ nÃstyeveti niÓcÅyate / tata evÃhaæ mok«ÃbhÃvaæ sÃk«ÃtkaromÅti tadÅyavacanamayathÃrthameva / bhÆtapariïÃmaviÓe«a evÃtiÓayo 'stviti cet / sa kiæ pratyak«o 'pratyak«o và / nÃdya÷ / anupalambhÃt / yÃd­ÓatÃd­Óasya prak­taphalahetutve mÃnÃbhÃvÃt / anyathÃtiprasakte÷ / na dvitÅya÷ / atÅndriyÃrthaæ nirÃkurvatà tenaivetaravadÃtmanyapi tadabhÃvasya sÃdhitatvÃditi / *10,189* yathà yu«mÃbhirabhidhÅyate nÃstyeva mok«ÃbhÃvasÃk«ÃtkÃrÅ mahÃpuru«a iti tathà ahamapi vadÃmi / nÃstyevÃsau mahÅyÃnpuru«o ya÷ pratyak«eïa mok«amÅk«eta / pramÃïÃbhÃvÃditi / tathÃca punaraniÓcaya evetyata Ãha- d­Óyanta iti // %% NYùYASUDHù: na kevalameka iti bhÃva÷ / loke 'sminneva bhÆmaï¬ale / te ca vasi«ÂhÃdaya÷ / te«Ãæ mahÅyastvamÃha- j¤Ãnavij¤ÃnapÃraj¤Ã iti // atra vi«ayibhyÃæ vi«ayÃvupalak«yete / sÃmÃnyaviÓe«ÃkÃrapÃraj¤Ã÷ / na kevalaæ vartamÃnÃÓe«avida÷ kinnÃma parÃvaravido 'pi / tatkimanumÃnÃdinà netyÃha- aparok«ad­ÓaÓceti // asmadÃdibhya÷ ko viÓe«aste«Ãmityata uktaæ yogani«ÂhÃÓcÃmalacak«u«a iti / yogani«ÂhÃjanitaviÓi«yÃd­«Âena divyad­«Âaya÷ / kintenaiva netyÃha- pratyak«amiti // yogasÃmarthyena paradevatÃæ sÃk«Ãdupalabhya tanprasÃdÃsÃditaprakÃÓÃdyaiÓvaryavanta÷ / vasi«ÂhÃdayo yogardhisampannayà divyayà d­«Âayà paramapuru«avartinaæ mok«aæ sÃk«ÃtkurvÃïÃ÷ pratyak«eïaiva d­Óyante 'to na mok«ÃniÓcaya iti / asmadÃdibhiranupalabdhatvÃtte na santÅtyata Ãha- ni«iddhayanta iti // %<... ni«iddhayante kathaæ n­bhi÷ // MAnuv_3,3.120b //>% NYùYASUDHù: n­bhirityanena mandabhÃgyai÷ parimità viviktadeÓaparicayavadbhiriti sÆcayati / nahi te vaïigvÅthyÃæ vartante / yena yu«mÃbhirupalabhyeran / ato viprakar«ÃdanupalabhyamÃnà na ni«eddhuæ Óakyanta iti bhÃva÷ / *10,190* nanu puru«asvarÆpamÃtre na vipratipatti÷ / te«Ãæ mahÅyastvaæ tu kuta ityata Ãha- d­Óyate ceti // *10,191* na kevalaæ puru«Ã÷ kintu te«ÃmatimÃhÃtmyaæ mahÅyastvaæ ca d­Óyate / katham / atimahaujasÃm / etaduktaæ bhavati / d­Óyante tÃvadvindhyasthaganasamudrapÃnÃdÅni te«ÃmatimahÃntyojÃæsi / tÃni ca mahaiÓvaryakÃryÃïi / naca kÃryÃïi vinà kÃraïairbhavitumarhanti / mahaiÓvarye«u ca sÃrvaj¤ÃparanÃmakaæ prÃkÃÓyamiti te«Ãæ mahÅyastvasiddhiriti / *10,192* nanu tadÅyaæ mok«avi«ayaæ pratyak«aæ pare«Ãæ kuta÷ siddham / tadvÃkyÃditi cenna / te«Ãæ vipralambhakatvopapatterityata Ãha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: vipralambho hi prayojanamÆlo bhavati / naca te«Ãæ prayojanÃnusandhÃnaæ sambhavati / ÃptasamastaiÓvayartvÃt / prayojanÃntarasya cÃpramitatvÃt / evaæbhÆtà api te yogino yadi vipralambhakà iti ni«iddhayante / tadÅyaæ vÃkyaæ vipralambhamÆlatvena nirÃkriyata iti yÃvat / tadà te tvadabhyupagatà lokÃyatÃcÃryokti÷ kiæ tathaiva na ni«idhyate / sÃpi vipralambhamÆleti kalpayitvÃnÃdaraïÅyà syÃt / aviÓe«Ãditi yÃvat / etenaitadapi nirastam / vipraka«arvaÓÃdasmÃbhiranupalabhyamÃnà api yoginastanmÃhÃtmyaæ tadÅyaæ svapratyak«avi«ayaæ vÃkyaæ cÃsmÃbhi÷ kuto 'vagantavyam / itihÃsapurÃïebhya iti cenna / te«ÃmapramÃïatvÃditi / do«adarÓanena hi te«ÃmaprÃmÃïyaæ kalpyam / naca tatra pramÃïamasti / vÃkyatvenaiva prÃmÃïyaprati«edhe lokÃyatÃcÃryokterapi tatprati«edhaprasaÇgÃditi / *10,193* na lokÃyatÃcÃryoktirvipralambhaÓaÇkayà nirÃkriyate / pratyak«asaævÃdena prÃmÃïyaniÓcayÃditi cetsamaæ prak­te 'pÅtyÃha- yadukteti // %% NYùYASUDHù: yairyogibhiruktÃnÃæ vÃkyÃnÃæ prÃmÃïyaæ pratyak«eïa pratyak«asaævÃdenopalabhyante te 'pÅti pÆrveïÃnvaya÷ / kathamityata Ãha- varÃdayo 'pÅti // %% NYùYASUDHù: tairyogibhirdattà varÃ÷ ÓÃpÃÓca sadÃvyabhicÃreïa satyà bhavanti / hi yasmÃttasmÃditi pÆrveïaiva sambandha÷ / te prasannÃ÷ santastavedaæ bhadraæ bhavi«yatÅti và kupitÃ÷ santastavedamabhadraæ bhavi«yatÅti và yadÃhustattathaiva bhavatpratyak«eïopalabhyata iti / syÃdetat / pratyak«ayogyÃrthe bhavatu tatsaævÃdena tadÅyaæ vÃkyaæ pramÃïam / atÅndriye tu mok«Ãdau kathamiti / evaæ tarhi lokÃyatÃcÃryavacanamapi pratyak«ayogyÃrthe tatsaævÃdena pramÃïamastu / atÅndriye tu mok«ÃbhÃvÃdau kathamiti samÃnam / atha manyase pratyak«ayogyÃrthe tÃvattadÅyaæ vacanaæ pratyak«asaævÃdyevopalabdham / tenÃtÅndriyÃrthavi«aye 'pi tatra viÓvasima÷ / loke tathopalambhÃditi / tadidaæ prak­te 'pi samÃnam / tadidamuktamanuktasamuccayÃrthenÃpipadena / *10,194* evaæ satpratipak«atÃnirÃsÃya yoginÃæ mok«apratyak«avÃdasya prÃmÃïyam, aprÃmÃïyaæ ca lokÃyatÃcÃryasya mok«ÃbhÃvapratyak«okterupapÃditam / hetvantareïÃpi tadaprÃmÃïyamupapÃdayati- aprÃmÃïyamiti // %% NYùYASUDHù: hetusamuccaye caÓabda÷ / v­thÃvÃceti bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷ / v­thÃtvÃdityevokte t­ïÃdidarÓane vyabhicÃra÷ syÃt / tadarthaæ vÃggrahaïam / kathaæ lokÃyatÃcÃryokterv­thÃtvamityata Ãha- na hÅti // %% NYùYASUDHù: paralokasya mok«ÃdernivÃraïÃt nÃstitvapratipÃdanÃllabhyaæ ki¤citprayojanaæ nÃstÅtyetatprasiddhameva / tathÃhi / tadukterad­«Âaæ và prayojanaæ syÃdd­«Âaæ và / na tÃvadad­«Âam / paralokanivÃraïÃt / ad­«Âaæ hi svargÃdÃvupabhogyaæ và syÃddehÃntareïehaiva và / nÃdya÷ / svargÃde÷ paralokasya pareïa prati«iddhatvÃt / na dvitÅya÷ / dehÃtmavÃdinÃsyÃtmana÷ paralokasya dehÃntarasya nivÃraïÃt / nÃpi d­«Âam / pratipÃdakapratipÃdyayorarthakÃmalÃbhÃnupalambhÃditi / *10,195* vaidikÃnÃæ dharmÃdharmavyavasthÃpakairvavacanairuparuddhakÃmabhogÃnÃæ prÃïinÃæ dharmÃdyabhÃvÃpratipÃdanena kÃmopabhogoparodhaniv­ttirÆpaparopakÃrastÃvadÃcÃryasya prÃïinÃæ dharmÃdyabhÃvapratipÃdanena kÃmopabhogoparodhaniv­ttirÆpaparopakÃrastÃvadÃcÃryasya prayojanamasti / yadyapyupakÃro na svarÆpeïa prayojanam / nÃpyad­«Âahetutvena / tathÃpyupakartÃraæ pratyupakurvantyeva / vineyÃnÃæ ca kÃmopabhogoparodhaniv­ttirevÃsti prayojanam / tatkathaæ v­thÃtvamityata Ãha- v­thà vÃcamiti // %% NYùYASUDHù: atra v­thÃvÃcamiti sÃdhyanirdeÓa÷ / evamapi v­thÃvÃktvaæ na parihÃryamiti / ad­«ÂaprayojanarahitavÃcamiti và / yadi kaÓcittamÃcÃryaæ vineyaæ và v­thaiva hanyÃttadà taæ prati tasya kimuttaram / na ki¤cit / etaduktaæ bhavati / na sta eva dharmÃdharmau, atastvayà niraÇkuÓena kÃmopabhoga÷ karaïÅya ityÃcÃryeïa bodhito 'ntevÃsÅ tadÅyakamanÅyakÃntÃdyapahÃrÃrthaæ taæ hanyÃdeva, tadÃsya kà pratikriyà / upakarturapakÃro mahÃpratyavÃyaheturiti chÃndasoktestenaiva tyÃjitatvÃt / upakartÃraæ pratyupakurvantÅtyetadapi dharmÃdivÃsanÃyÃæ satyÃmeva / sà tu tenaiva niÓÓe«ità / ato nÃstyevÃcÃryasya prayojanam / pratyuta svajÅvanahÃnilak«aïo 'nartha eva evaæ vineyÃnÃmapyanyonyadhanavanitÃdyapahÃrÃyaparasparavadhÃdÃveva prav­tti÷ na tu kÃmopabhogÃvasara÷ / mahatÃnarthenÃkrÃnto 'lpÅyÃnkÃmopabhogo 'nartha eveti / *10,196* astvevaæ lokÃyatÃcÃryokterv­thÃtvamanarthahetutvaæ ca / tathÃpyaprÃmÃïyaæ kuta ityata Ãha- sveti // %% NYùYASUDHù: svaÓabda÷ pare«Ãmapyupalak«aka÷ / vyarthaæ ceti Óe«a÷ / vyarthÃnarthahetuvÃktvena lokÃyatÃcÃryasyÃprek«ÃvattvamanumÅyate / tatastadvacanasyÃprÃmÃïyamiti Óe«a÷ / uktaÓcÃyamartha÷ prayojanÃdhikaraïe / *10,197* uktamarthaæ buddhayÃrohÃya saÇk«ipyÃha- prÃmÃïyaæ iti // %% *10,198* NYùYASUDHù: (atra) prÃmÃïyaÓabdenÃptatvamucyate / kimityÃk«epe / apiÓabdo garhÃyÃm / svetyupalak«aïam / d­«Âasya darÓanayogyasyÃpi bahorarthasya / caÓabdo viÓe«aïasamuccaye / devoktÅtyatÅndriyÃntarasyÃpyupalak«aïam / svoktaæ sarvaæ pratyak«asaævÃdena lokÃnubhavaæ lokÃÓvÃsaæ prÃpayan / ya÷ svajÅvanaviruddhoktitvÃdiviÓe«aïo lokÃyatÃcÃryo yaÓcÃtÅndriyadevoktiÓrot­tvÃdiviÓe«aïo yogÅ tayorapi puru«ayo÷ prÃmÃïye saæÓaya÷ syÃtkiæ, na syÃdeva / kintvÃdyasyÃprÃmÃïyameva dvitÅyasya prÃmÃïyameva niÓcÅyata iti yojanà / *10,199* evaæ nimittÃbhÃvenÃsambhÃvitÃtÅndriyaj¤Ãnasya kÃmukatvÃdinà sambhÃvitavipralambhasya lokÃyatÃcÃryasya yogardhisampadà sambhÃvitasÃrvaj¤ÃvÃptasamastaiÓvaryavattvÃdinÃtyantÃsambhÃvitava¤cakatvÃtpratyak«asaævÃdivacaso yogina÷ prati, pratipak«atvÃsambhave (na) tadvacanÃvagatena tatpratyak«eïa mok«a÷ siddhayatÅtyuktam / idÃnÅæ vedenÃpi taæ si«Ãdhayi«ustatprÃmÃïye vipratipannaæ prati kiæ saævÃdarahitatvÃdvedasyÃprÃmÃïyamucyate / uta vÃkyatvÃdunmattavÃkyavat / athavonmattavÃkyÃdaniÓcitaviÓe«atvÃdatha(vÃ) bÃdhitatvaditi vikalpyÃdye 'pi kiæ sarvasya saævÃdo nÃsti utaikadeÓasyeti vikalpyÃdyaæ nirÃca«Âe- ata iti // %% NYùYASUDHù: vaidikÃnu«ÂhÃnavatÃæ tatphalasiddherd­«ÂatvÃdityartha÷ / pratyak«agamyatvÃt pratyak«asaævÃdena siddhatvÃt / pramÃïasamuccaye caÓabda÷ / vedena ca mok«asiddhiriti / anena sarvasyÃpi vedasya pramÃïÃntarasaævÃdo nÃstÅtyetadasiddham / aiÓvaryÃdisÃdhanatayà yogÃdikamupadiÓato vedabhÃgasya saævÃdadarÓanÃdityuktaæ bhavati / mok«apratipÃdakÃni ca vedavÃkyÃni tatra tatrodÃh­tÃnyeva dra«ÂavyÃni / phalavisaævÃdo 'pi vedasya d­Óyata iti cenna / tasya kart­karmÃdivaiguïyahetutÃyÃ÷ prÃguktatvÃt / tadidamuktaæ sphuÂamiti / Ãdye dvitÅyaæ dÆ«ayati- yadÅti // %% NYùYASUDHù: yadi bhÃgaviÓe«asya saævÃdÃbhÃvena k­tsnasyÃpi Ãgamasya no mÃnatvam apramÃïatvamityucyate tarhi ak«ajasya pratyak«amÃtrasya tathà apramÃïatvaæ bhavet / asthÃtsukhÃdivi«ayasya pratyak«asya saævÃdÃbhÃvÃt / yadi ca saævÃdarahitasyaiva vedabhÃgasya no mÃnatvamityucyate tadÃsmatsukhÃdivi«ayasya pratyak«asyÃprÃmÃïyaæ bhavedeveti / yadyapi yogipratyak«asaævÃ(do 'sti tathÃ)da÷ prÃguktastathÃpi taditarapramÃïÃpek«ayedamuditaæ veditavyam / syÃdetat / pratyak«aæ svata eva pramÃïaæ tatra kiæ saævÃdenetyata Ãha- yadyak«ajasyeti // *10,200* %% NYùYASUDHù: yadi saævÃdena vinÃk«ajasya svata eva pramÃïatvaæ syÃttarhi Ãgamasya tat svata eva prÃmÃïyaæ kathaæ na bhavet- aviÓe«Ãdbhavedeva / *10,201* dvitÅyaæ nirÃkaroti- yadyÃgamasyeti / yadi vÃkyatvamÃtreïonmattavÃkyavadÃgamasya na mÃnatvamityucyate / tarhyak«ajatvena ÓuktirajatÃdivi«ayÃk«ajavatstatstambhÃdyak«ajasyÃpyaprÃmÃïyaæ syÃdaviÓe«Ãt / nirde«atvÃtstambhÃdivi«ayamak«ajaæ pramÃïamityata Ãha- yadyak«ajasyeti // yadi nirde«atvÃtstambhÃdivi«ayasyÃk«ajasya pramÃïatvaæ syÃttarhyÃgamasyÃpi tata eva kathaæ na bhavet / na hyapauru«eyasya sado«atà sambhavati / veda ityupakramÃttathaiva vaktavye yadÃgamasyeti vadati tadanenaiva nyÃyena pauru«eyÃgamasyÃpi prÃmÃïyaæ sÃdhanÅyamiti sÆcayitum / *10,202* t­tÅyaæ nirÃkaroti- loketi // %% NYùYASUDHù: unmattÃdivÃkyÃt / viÓe«o vedasya / avyabhicÃreïa bÃdharÃhityena / nahi vaidiko 'rtha÷ pratyak«asiddho yena tattatra bÃdhakatayÃvakÃÓaæ labheta / etena caturtho 'pi nirasta÷ / tadevaæ pratyak«ÃgamÃbhyÃæ mok«aæ sÃdhayatehÃmutra phalabhogavairÃgyavatÃæ yoginÃæ prav­tti÷ saphalà prek«Ãvatprav­ttitvÃtsammatavadityanumÃnamapi sÆcitam / anumÃnaprÃmÃïyaæ ca prÃgeva samarthitam / *10,203* apare purananumimate / du÷khasantatiratyantamucchidyate santatitvÃddÅpajvÃlÃsantativaditi / tadasat / sakalajÅvagatadu÷khasantatipak«ÅkÃreæ'Óe bÃdhitatvÃt / nityasaæsÃriïÃæ ke«Ã¤citsattvasya tairapyaÇgÅk­tatvÃtsamarthayi«yamÃïatvÃcca / tadvayatiriktajÅvagatadu÷khasantatipak«ÅkÃre tu tatraiva vyabhicÃrÃt / pÃrthivaparamÃïurÆpÃdisantÃne vyabhicÃrÃcca / sarvamuktipak«e phalamÆlayorabhÃvena so 'pyatyantamucchidyata eveti cenna / sarvamuktipak«asyaiva nirÃkari«yamÃïatvÃt / kÃlak«aïasantÃne vyabhicÃrÃcca / ki¤ca du÷khasantatiÓabdena du÷khÃnyevocyante uta taddharma÷ kaÓcit / Ãdye siddhasÃdhanatà / mok«amanaÇgÅkurvatÃpi du÷khÃnÃæ vinÃÓitÃbhyupagamÃt / ata evÃtyantamityuktamiti cet / ko 'syÃrtha÷ / kiæ sarvÃïyapi du÷khÃnyucchidyanta iti / uta ni÷Óe«atayocchidyanta iti / athavà tatra du÷khÃntarÃnutpÃdeneti / na prathama÷ / siddhasÃdhanatÃnistÃrÃt / sarve«Ãmapi du÷khÃnÃæ pareïÃnityatÃyÃ÷ svÅk­tatvÃt / ata eva na dvitÅya÷ / na hi du÷khaæ sÃvayavadravyam / yena saÓe«amucchidyata iti ÓaÇkayeta / na t­tÅya÷ / d­«ÂÃntasya sÃdhyavikalatvÃt / nahi dÅpajvÃlÃsantatirevamucchidyate / tatraiva punarjvÃlÃntarodayasambhavÃt / na dvitÅya÷ / du÷khadharmo hi jÃtirvà tadanyo và / Ãdye 'pasiddhÃnta÷ / jÃternityatvÃÇgÅkÃrÃt / na dvitÅya÷ / ÃÓrayÃsiddhe÷ / guïe«u jÃtivyatiriktadharmÃnaÇgÅkÃrÃt / aÇgÅkÃre 'pyarthÃntaratà syÃt / nahi du÷khadharmasya kasyacidvinÃÓasiddhau mok«asiddhiriti / *10,206* Ãtmà kadÃciddhvastÃÓe«aviÓe«aguïo vibhutve sati kÃryaviÓe«aguïavattvÃt mahÃpralayÃvasthÃyÃmÃkÃÓavaditi cÃsat / sarvÃtmapak«ÅkÃre parameÓvarÃtmani bÃdhÃt / asiddheÓca / jÅvÃtmapak«ÅkÃre 'pi saæsÃryekasvabhÃvÃnÃæ jÅvÃnÃæ svayamevorarÅk­tatvena tatra bÃdhÃt / tadatiriktajÅvapak«ÅkÃre tatraivÃnaikÃntyÃt / jÅvÃtmanÃæ vibhutvÃbhÃvenÃsiddheÓca / Ãtmatvaæ kadÃciddhvastÃÓe«aviÓe«aguïadravyani«Âhamiti pratij¤Ãrtha iti cenna / tathà sati hetorasiddhiprasaÇgÃt / jÃtitvaæ heturiti cenna / pÆrvÃnumÃnado«ÃparihÃrÃt / ghaÂatvÃdÃvanaikÃntikatvÃcca / aÓe«aviÓe«aguïaÓÆnyadravyani«Âhamiti pratij¤Ãrtha iti cenna / saguïÃnÃmeva dravyÃïÃmutpÃdasya samarthitatvÃt / vibhukÃryaviÓe«aguïavadv­ttijÃtitvasya hetutvÃnna ko 'pi do«a iti cenna / kÃryaviÓe«aguïavatpadasya vaiyarthyÃt / tattyÃge 'pyarthÃntaratvÃt / aÓe«aviÓe«aguïadhvaæso na mok«a iti vak«yamÃïatvÃt / *10,212* etena devadatto devadattÃdharmasamÃnakÃlÅnadevadattagatatvÃnadhikaraïadu÷khadhvaæsÃdhikaraïaæ du÷khitvÃdyaj¤adattavaditi viÓi«yavyatirekyanumÃnamapi nirastam / arthÃntaratÃparihÃrÃdityÃstÃæ prapa¤ca÷ / *10,213* idÃnÅæ jainoktamok«asÃdhanaæ dÆ«ayitumanuvadati- astÅti // %% *10,214* NYùYASUDHù: yadidaæ mok«Ãstitvaæ samarthitaæ tatsÃdhviti jainÃ÷ prÃhuriti sambandha÷ / aÇgÅk­taÓcenmok«asadbhÃvastadà tatsÃdhanamapi ki¤cidaÇgÅkÃyarmeva / tathÃca kà vipratipattirityÃÓayavÃnp­cchati- apÅti // kiæ tarhÅtyartha÷ / uttaramÃha- dharmeïeti // labhyata ityÃhu÷ / apicÃvitaretarasamuccaye / yadyapi mok«aæ tatsÃdhanaæ cÃbhyupayanti jainÃstathÃpi tadviÓe«e vipratipadyante / yata÷ samyagj¤ÃnasamyakcÃritryasamuccayasÃdhyaæ mok«amÃhurityÃÓaya÷ / samyagdarÓanaæ yadyaparok«aj¤Ãnaæ tadà yathÃrthagrahaïenaiva g­hÅtam / yadi ca svasamayaparipÃlanaæ tadà dharmagrahaïeneti p­thaggrahaïaæ vyarthamiti sÆcayituæ dvayoreva grahaïam / dharmaj¤ÃnasamuccayasÃdhyatvaæ mok«asya katha¤cidasmÃbhirapyaÇgÅkriyate / ato vipratipattyanantaraæ darÓayati- prÃmÃïyamiti // %% NYùYASUDHù: jina Ãpto 'ssvalitavÃkyatvÃdityÃdyanumÃyÃ÷ / caÓabdÃjjinadarÓinÃæ vÃkyasya ca / tadvÃkyÃt jinavÃkyÃt / iti ca jainÃ÷ prÃhu÷ / anumÃ(nÃ)dyavagatÃptabhÃvajinavÃkyÃnmok«asÃdhanasiddhimÃhu÷ / natu svata÷ pramÃïÃdvedÃdityÃÓaya÷ / mok«asÃdhanavi«ayÃæ vipratipattiæ darÓayitumupakramya pramÃïavipratipattipradarÓanamasaÇgatamiti cenna / sÃdhanaj¤ÃpakasyÃpi sÃdhanatvÃt / dharmaj¤ÃnasvarÆpe 'pi vipratipattiæ darÓayati- dharma iti // %% NYùYASUDHù: ahiæsà parà pradhÃnabhÆtà yasminsa tathokta÷ / etadasmÃkamapi sammatamityata uktamanyo hiæsÃsahito yaj¤Ãdirna dharma iti / ÃtmaviviktatvÃdirÆpeïa pudgalasya dehasya darÓanam / yadvà pudgalasyÃtmano dehÃdiviviktatayà darÓanam / atrÃpi nÃnyadyatsiddhÃntinà vivak«itamityanuvartate / *10,217* dÆ«ayati- kathamiti // %<... kathaæ tat syÃt pramÃïamanumÃnata÷ // MAnuv_3,3.129ab //>% NYùYASUDHù: tajjinavÃkyamanumÃnena pramÃïamiti pratipattavyaæ kathaæ syÃt / anumÃnena vÃkyena ca jinasyÃptatvamavadhÃryÃptavÃkyatvÃnumÃnena mok«asÃdhanaæ dharmaæ j¤Ãnaæ ca pratipÃdayato jinavÃkyasya prÃmÃïyÃvadhÃraïaæ yaduktaæ tannopapadyata ityartha÷ / kuto nopapadyata ityato hetuæ vaktumupodghÃtatvena pratyak«ÃnumÃnÃgamasvarÆpaæ krameïa tÃvadÃha- vi«ayÃniti // %% NYùYASUDHù: vi«ayÃnnirde«Ãnprati sthitaæ tai÷ sannik­«Âamak«amadu«yamindriyam / jÃtÃvekavacanam / yasyendriyasya yo vi«ayo 'nvayavyatirekÃbhyÃmavagatastenÃdo«eïa sannik­«Âamadu«yaæ tatpratyak«amityartha÷ / anena prÃdisamÃso 'yaæ nÃvyayÅbhÃva iti sÆcitam / tathà sati pratyak«asyeti «a«ÂhÅ na ÓrÆyeta / yadyapi pratisthitamak«aæ pratyak«am / tathÃpi yogyatayà vi«ayÃïÃæ sambandha iti hiÓabdenÃca«Âe / *10,218* pratyak«aÓabdÃnusÃrÃt / pratyak«ÃgamÃnusÃreïaiva mÃnatvam / anusaraïaæ ca tadg­hÅtadharmyÃdimattvaæ tadabÃdhitÃpratibaddhavi«ayatvaæ ca / prakÅrtitÃnumeti Óe«a÷ / yÃnumà prasiddhà sÃsmÃnnimittÃdanumeti prakÅtirtà / yadyapyanus­tà mÃnumà tathÃpi sÃmarthyÃtpratyak«Ãdisambandha÷ / anumÃnamÆlÃnumÃpyantata÷ pratyak«ÃdimÆlaivetyuktaæ prÃk / à ityanuvÃdena samantÃditi vyÃkhyÃnam / samyak cetyapi grÃhyam / gamayati j¤Ãpayati / karaïe kart­tvopacÃra÷ / grahav­d­niÓcigamaÓcetyakartari kÃrake bhÃve và apo vidhÃnÃt / anupramÃïavi«ayaæ cedaæ vyÃkhyÃnaæ j¤Ãtavyam / yacca dharmÃdibhyo 'nyadatÅndriyamapiÓabdÃdananumitaæ ca / tuÓabdo 'vadhÃraïe / tenaiveti sambaddhayate / yadyapyà samyak samantÃtsarvaæ gamyate anenetyÃgama÷ / tathÃpi pratyak«ÃnumÃnÃgate 'rthe tasya vaiyarthyÃdatÅndriyamapÅtyuktam / tasya vivaraïaæ dharmetyÃdi / ya Ãgama÷ prasiddho 'sau / JOSHI-24 *10,225* nirvacanamÃtramevaitatpratyak«ÃdiÓabdÃnÃm / naca nirvacanalabhyo 'rtho 'tivyÃptiparihÃreïÃvaÓyambhÃvÅtyasti niyama÷ / vyÃghraparïyÃdi«vabhÃvÃditi na mantavyamityÃÓayavÃnÃha- eteneti // *10,226* %% NYùYASUDHù: tattanmÃnatvaæ pratyak«ÃdÅnÃæ pratyak«Ãditvaæ pratyak«ÃdiÓabdavÃcyatvami«yate prÃmÃïikai÷ / pratyak«Ãdi«u pratyak«ÃdiÓabdaprav­ttau nimittamevaitat / natu nirvacanamÃtralabhyo 'rtha ityartha÷ / kuta ityata Ãha- svarÆpaæ hÅti // %% NYùYASUDHù: tat nirde«avi«ayasannik­«Âanirde«endriyatvÃdikam ete«Ãæ pratyak«ÃdÅnÃæ svarÆpaæ lak«aïaæ hi ityartha÷ / lak«aïaæ hi Óabdaprav­ttinimittaæ bhavati / etadapi kuta ityata Ãha- anyatheti // %<... anyathÃsiddhimÃnata÷ // MAnuv_3,3.131d //>% NYùYASUDHù: anyathÃsiddhiÓca tanmÃnaæ ca / prakÃrÃntareïa pratyak«Ãdilak«aïÃnÃæ nirÆpayitumaÓakyatvÃdityartha÷ / tathÃcoktam / *10,227* tata÷ kiæ yadyevaæ pratyak«ÃdisvarÆpamityata Ãha- ata iti // %% NYùYASUDHù: anumetyanumÃnÃvagataprÃmÃïyaæ jinavÃkyamucyate / cÃpiÓabdÃvitaretarasamuccaye / darÓayet pratipÃdayet / idamuktaæ bhavati / jinavÃkyÃddharmÃdisiddhiriti vadatà kiæ pramÃïamuktaæ bhavati / Ãgama iti cenna / samyak pratyak«Ãdyana(vaga)dhigatÃrthapratipÃdakasyaivÃgamatvÃt / jinavÃkyasya ca tadasiddhe÷ / jino hi pramÃïenÃrthamupalabhya vÃkyaæ praïÅtavÃnanyathà và / dvitÅye pauru«eyasya nirmÆlasyonmattavÃkyavatsamyaktvaæ durlabham / Ãdye pratyak«eïÃnumÃnena vÃvagatau tadanadhigatÃrthÃr(thatÃ)'sambhava÷ / vÃkyÃntareïa cedandhaparamparÃpattyà punarasamyaktvameva / *10,229* etena vimataæ pramÃïamÃptavÃkyatvÃt, jina Ãpto 'sskhalitavÃkyatvÃdityanumÃnaæ jinadarÓinÃæ vÃkyaæ ca pratyuktam / tathà hi / Ãptatvavi«ayaæ vÃkyaæ tÃvannirmÆlaæ cedasamyageva / vÃkyÃntaramÆlatve 'pi tathà / naca pratyak«aæ mÆlam / vi«ayÃnprati sthitasyÃk«asya pratyak«atvÃt / nacÃptatvarÆpÃparacittav­ttiraparok«avi«ayatÃmaÓnute / ato 'sskhalitavÃktvÃdyanumÃnamÆlamityeva vaktavyam / nacaitadanumÃnam / pratyak«ÃdyanusaraïenÃrthagamakasyÃnumÃnatvÃt / nacaitatprak­te asti / ÃptavÃkyatvÃdityasya hi yathÃÓrutÃrthatve kvacidÃptasya vipralambhakasyÃj¤asya vÃkye vyabhicÃra÷ / ÃptimÆlavÃkyatvÃdityabhiprÃye viÓe«aïÃsiddhi÷ / tattvaj¤ÃnÃdilak«aïà khalu Ãpti÷ / tatra dharmÃdivi«ayaæ tattvaj¤Ãnaæ tÃvanna jinasya pratyak«ajanyam / vi«ayÃnprati sthitasya ak«asya pratyak«atvÃt / dharmÃdeÓcÃk«Ãvi«ayatvÃt / tathÃtve vÃnye«Ãmapi tadadhigatiprÃpte÷ / ata eva nÃnumÃnajanyam / vÃkyÃntarÃbhyupagame tvandhaparamparaiva / evamavipralipsÃpi duradhigamà / ata evÃptatvasÃdhakamanumÃnaæ kÃlÃtyayÃpadi«yam / Ãpteruktavidhayà bÃdhitatvÃt / anye«Ãmapratyak«e 'rthe 'sya pratyak«aæ pravartata ityato na virodha iti cenna / puru«atvÃdinà satpratipak«atvÃt / asskhalitavÃkyaæ ca kvacidvà prak­te và sarvatra và / nÃdya÷ / ya÷ kvacidasskhalitavÃgasau vi«ayaviÓe«a Ãpta iti vyÃptyabhÃvÃt / na dvitÅya÷ / nirdhÃraïopÃyÃbhÃvÃt / phalaprÃptyanumeyaæ khalvetat / ata eva na t­tÅyo 'pi / yattu ni÷svedatvÃdikaæ liÇgamucyate tattÃvatsandigdhÃsiddham / au«adhÃdinà sambhavadanyathÃsiddhaæ ca / nacÃyaæ manvÃdivÃkye«vapi prasaÇga÷ / apauru«eyatayà mÆlÃnapek«avedamÆlatvÃt / "yadvai ki¤cana manuravadattadbhe«ajam' ityÃdivedenaivÃptatvÃdiniÓcayÃcca / ata÷ pratyak«ÃdÅnÃmuktalak«aïatvÃjjinataddarÓitapratyak«e paropanyastÃnumÃne jinÃdivÃkye ca tadabhÃvÃdanumÃnÃdisiddhÃptabhÃvajinavÃkyÃddharmÃdisiddhirityasaditi / *10,231* na kevalaæ jinasyÃsskhalitavÃktvaæ niÓcÃyakÃbhÃvÃdisiddham / kintu sskhalanadaÓarnÃdapÅtyÃÓayenÃha- svarÆpa iti // *10,232* %% NYùYASUDHù: vi«ayasaptamÅyam / apudgalaÓabdena ta¤ivayuktanyÃyena pudgalÃddehÃdanyastatsad­ÓaÓcÃtmocyate pudgalaÓabdenaiva và / uktÃ÷"evaæ cÃtmà kÃtsnaryam' ityÃdinà / ayamartha÷ / jinenÃtmasvarÆpaæ ÓarÅraparimÃïaæ rÆpavaccoktam / tatprÃgdÆ«itamiti skhalitavÃgasÃviti / yadyapi saptabhaÇginayo 'pi tadukto dÆ«itastathÃpi mok«asÃdhanaæ yatpudgaladaÓarnamuktaæ tatraiva skhalanapradarÓanÃyeyamukti÷ / nanu etadapi pÆrvavÃkyena siddham / satyam / prapa¤cÃrtha uttarabandha ityado«a÷ / *10,233* prakÃrÃntareïÃtmasvarÆpe jinavacanaskhalanaæ darÓayati- Ãnandameveti // %<... Ãnandameva ca / na manyate pudgalaæ sa ... // MAnuv_3,3.132de //>% *10,233f.* NYùYASUDHù: atrÃpyapudgalapudgalaÓabdÃbhyÃmÃtmocyate / tattvavida ÃtmÃnamÃnÃndamevÃnandenÃtyantÃbhinnaæ manyante / sa jinastamÃnandameva na manyante / bhinnatvÃdinà saptaprakÃraæ bravÅti / tatsaptabhaÇgÅnayanirÃsena puæstvÃdivadityÃtmana÷ sukhÃdyatyantÃbhedasÃdhanena ca nirastam / ataÓca skhalitavÃgasÃviti bhÃva÷ / *10,234* itaÓca tathetyÃha- du÷kheti // %<... du÷khÃbhÃva÷ sukhaæ tviti // MAnuv_3,3.132f //>% NYùYASUDHù: tuÓabda ÃtmavyÃv­ttyartha÷ / itiÓabdo hetau / pÆrveïaiva sambandha÷ / yasmÃdÃtmà bhÃva÷ / sukhaæ tu du÷khÃbhÃva÷ / naca viruddhasvabhÃvayoratyantÃbhedo d­«Âa÷ / tasmÃdÃtmà na sukhÃtyantÃbhinna iti jino brÆte / taccÃyuktamityata÷ skhalitavÃgasau / kutastadayuktamityata Ãha- mÃtreti // %% NYùYASUDHù: mÅyanta iti mÃtrÃ÷ ÓabdÃdyà vi«ayÃ÷ / bhogo 'nubhava÷ / upalak«aïaæ caitat / vi«ayabhogÃlpatvena sukhÃlpatvadarÓanatvÃdityapi grÃhyam / sukhaæ bhÃvastÃratamyopetatvÃddu÷khÃdivaditi pramÃïaviruddhatvÃtsukhasya du÷khÃbhÃvatvavacanamayuktamityartha÷ / sukhasya tÃratamyopetatvasamarthanÃya darÓanÃditi sÃk«Å tatra pramÃïatvena darÓita÷ / yastu tatrÃpi vipratipannastaæ pratyani«yaprasaÇgaæ sÆcayituæ mÃtrÃbhogÃtirekeïetyuktam / yadi sukhaæ niratiÓayaæ syÃttadà prek«ÃvatÃæ vi«ayabhogÃtirekopÃdanaæ vyarthaæ syÃt / d­Óyate ca taditi / *10,235* nanu na sukhaæ tÃratamyopetaæ kintu du÷khaæ bhÃvabhÆtaæ tÃratamyopetaæ tadabhÃvaÓca sukham / tad yÃvadyÃvannivartate tÃvattÃvatsukhamiti pratÅyate / naca pratiyogarÆpopÃdhinimittà tÃratamyopalabdhistÃttvikaæ tadupapÃdayitumÅ«ye / vi«ayabhogÃtirekopÃdÃnaæ ca du÷khÃtirekavyÃv­ttyartham / vi«ayabhogasÃdhyatvÃddu÷khÃbhÃvasyetyata Ãha- sukhasyeti // %% NYùYASUDHù: bhavedetatpratÅtyÃderaupÃdhikatvavarïanam / yadi sukhasyÃbhÃvatà pramÃïena siddhà syÃt / sukhasyÃbhÃvatà kena na kenÃpi pramÃïena siddhetyartha÷ / evameva pratÅtyÃderaupÃdhikatvavarïane bÃdhakamÃha- naceti // %<... naca syÃt kiæ viparyaya÷ // MAnuv_3,3.133d //>% *10,235f.* NYùYASUDHù: yadi nirnibandhanameva sukhatÃratamyadaÓarnÃderaupÃdhikatvaæ kalpyate / tadà sukhaæ bhÃvarÆpaæ du÷khaæ tadabhÃva÷ / tatra tÃratamyadarÓanaæ pratiyogisukhopÃdhinimittam / sukhaniv­ttyarthÃni cÃhikaïÂakÃdÅnÅti paroktavipayaryaÓca kinna syÃt / syÃdeva / ato dvayorapyanupalabhyamÃnaviÓe«atvÃtsvÃbhÃvikatÃratamyorbhÃvatvamaÇgÅkartavyamiti / *10,236* sukhamabhÃvo vastutvÃtsammatÃbhÃvavaditi pramÃïasadbhÃvÃtkathaæ sukhasyÃbhÃvatà kenetyuktamiti cet / kimevaævÃdino mate kaÓcidbhÃvo vidyate / uta sarve 'pyabhÃvÃ÷ / Ãdye do«amÃha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: vastutvena sukhasyÃbhÃvatÃmanumimÃnasya mate yadi kaÓcitpadÃrtho bhÃvo 'pi syÃt / tarhi tasya sukhasyaivÃbhÃvatà kuta÷ / api tu bhÃvatvenÃÇgÅk­tasyÃpi padÃrthasyÃbhÃvatà syÃt / anyathà vastutvasya tatra vyabhicÃrÃpatte÷ / nanu sarve 'pi padÃrthà abhÃvà bhavantyevati nokto do«a÷ / yadyapi ghaÂÃdÅnÃmanÃditvÃdyÃpattyà prÃk pradhvaæsÃtyantÃbhÃvatvamanupapannam / tathÃpyanyonyÃbhÃvatvaæ yujyata eva / ghaÂe hi paÂÃdyanyonyÃbhÃva÷ pramÃïasiddha÷ / nacÃnyonyÃbhÃvo dharmiïo 'nyo 'sti / ato ghaÂa eva paÂÃdyanyonyÃbhÃva÷ / evaæ paÂÃdayo 'pÅti dvitÅyaæ ÓaÇkate- yadi sarve 'pÅti // %% NYùYASUDHù: sarve'pi padÃrthà anyonyÃbhÃvÃ÷ syuriti yadi manyasa ityartha÷ / uttaramÃha- bhÃvateti // %<... bhÃvatà // MAnuv_3,3.134d // abhÃvÃbhÃvatà yat syÃt kiæ naÓchinnaæ tadà bhavet // MAnuv_3,3.135ab //>% *10,237* NYùYASUDHù: tadaivaæ sarvapadÃrthÃnÃmanyonyÃbhÃvatvavyutpÃdanena no 'smÃkaæ kiæ chinnaæ bhavet / na kimapi / katham / yato 'bhÃvÃbhÃvatà bhÃvataiva syÃt / idamuktaæ bhavati / sukhasya vastutvena sÃdhyamÃnamabhÃvatvaæ kiæ prÃgabhÃvÃditrayÃnyatamatvam / athavÃnyonyÃbhÃvatvam / uta sÃmÃnyam / Ãdye prÃguktado«aparihÃra÷ / dvitÅyat­tÅyayo÷ siddhasÃdhanam / asmÃbhirapi sukhÃdÅnÃæ sarvapadÃrthÃnÃmanyonyÃbhÃvatÃsvÅkÃrÃt / naca bhÃvatvÃÇgÅkÃravirodha÷ / sukhaæ hi svÃnyonyÃbhÃvadu÷khÃ(dya)nyonyÃbhÃva÷ / abhÃvÃbhÃvaÓca bhÃva eva / evambhÆtaæ cÃbhÃvatvaæ sukhasya nÃtmasvarÆpatÃæ viruïaddhi / Ãtmano 'pi tathÃtvÃditi / *10,239* abhÃvÃbhÃvatà bhÃvataiva syÃdityuktam / tadupapÃdayituæ bhÃvÃbhÃvasvarÆpaæ tÃvadÃha- bhÃvatvamiti // %% NYùYASUDHù: bhÃvatvaæ nÃma vidhirÆpatvamabhÃvatvaæ nÃma ni«edhatvamiti yojanà / Óabdaprav­ttinimittani«kar«Ãrthaæ bhÃvapratyaya÷ / anyathendra÷ purandara itivatsyÃt / tata÷ kimityata Ãha- ni«edhasyeti // %% NYùYASUDHù: yasmÃdabhÃvo nÃma ni«edhastasmÃdabhÃvasyÃbhÃva iti ni«edhasyÃpi ni«edha ityuktaæ syÃt / sa ca vidhireva syÃt / darÓanabalÃt / d­«Âo hi"neyaÇuvaÇsthÃnau' iti ni«edhasyÃstrÅti ni«edho vidhi÷ / vak«yate caitat / vidhiÓca bhÃva evetyuktam / tasmÃdabhÃvÃbhÃvatà bhÃvataiveti yuktam / *10,240* evaæ tarhi dravyÃdayo bhÃvÃ÷ prÃgabhÃvÃdayo 'bhÃvà ityanyatroktaniyamo na syÃt / ghaÂasyÃpi na paÂa iti ni«edharÆpatÃyÃ÷ prÃgabhÃvasyÃpi prameya iti vidhirÆpatÃyà darÓanÃdityata÷ prÃguktaæ smÃrayati- prathameti // %% NYùYASUDHù: k­tavyÃkhyÃnametat / *10,241* evaæ jinasya skhalitavÃktvapradarÓanena taduktasya mok«asÃdhanasyÃprÃmÃïikatvamuktam / yuktiviruddhatvaæ ca darÓayannÃtmaj¤Ãnasya yanmok«asÃdhanatvamuktaæ tatkiæ sÃk«ÃdutÃtmaprasÃdadvÃreti vikalpyÃdyaæ tÃvannirÃkaroti- naceti // %% NYùYASUDHù: Ãtmavij¤Ãnaæ mok«adaæ na bhavati acetanatvÃtpaÂavaditi Óe«a÷ / asya vyÃptimucapapÃdayati- kvaciditi // neti vartate / mok«adamiti ca / tacca bhÃvapradhÃnam / nahi kvacidapyacetane mok«adatvaæ d­«Âam / yena vyÃptirna syÃt / karmaïastathÃtvaæ nirÃkari«yate / j¤Ãnaæ tu caitanyameva na cetanamiti prasiddhameva / *10,242* Ãtmà j¤Ãta÷ prasanno mok«aæ dadÃtÅti dvitÅyaæ dÆ«ayati- asvÃtantryÃditi // %% NYùYASUDHù: j¤Ãta ÃtmÃpi sukhado mok«ado na bhavati / kuta÷ pudgalasyÃtmano 'svÃtantryÃt / hiÓabdena paÂÃdau vyÃpti÷ sphuÂeti sÆcayati / asvÃtantryaæ cÃnupadameva j¤Ãsyate / Ãtmana÷ sukhamÃtradÃnaæ nopapadyate / kimutÃnantasukhamok«adÃnamiti sÆcayituæ sukhada ityuktam / pak«advayaæ hetvantareïa nirÃkaroti- na hÅti // *10,243* %% NYùYASUDHù: Ãtmaj¤ÃnamÃtyantikadu÷khaniv­ttiheturna bhavati du÷khij¤ÃnatvÃddevadattaj¤Ãnavat / jainenÃpi svÃtmaj¤Ãnameva mok«asÃdhanamucyate nÃtmaj¤ÃnamÃtram / ÅÓvaraj¤Ãne vyabhicÃranirÃsÃya du÷khÅtyuktam / tasyÃpi sÃk«Ãnmok«asÃdhanatvÃbhÃvavivak«ÃyÃæ j¤ÃnatvÃdityeva vaktavyam / yadvÃ'tmà du÷khaæ nivartayitumaÓakta÷ / du÷khitvÃdyo yadanarthavÃnnÃsau tannivartate Óakto yathà daridro dÃridrayanivartane iti tÃtparyÃthar÷ / du÷khitvoktyÃsvÃtantryaæ samarthitaæ svÃtantrye hi jÃtu na du÷khÅ bhavediti / *10,244* syÃdetat / nÃtmaj¤Ãnaæ devadatto gÃmiva mok«aæ dadÃti / kintu prakÃÓo 'ndhakÃramiva virodhÃd du÷khaæ nivartayati / tatra kimacaitanyaæ kari«yati / svÃtmaj¤Ãnameva ca svadu÷khavirodhi nÃtmaj¤ÃnamÃtramiti dvitÅyaheturapyaprayojaka ityÃÓaÇkayÃha- yadÅti // %% *10,244f.* NYùYASUDHù: katha¤cana du÷khÃtmaj¤Ãnayorviruddhatvena / tarhi j¤ÃnÃduttarakÃlaæ dehavÃnapi sadà nirantaramadu÷khÅ kinna syÃt, syÃdeva / etaduktaæ bhavati / prakÃÓa÷ khalvandhakÃravirodhitvÃttannivartayan utpattyanantarameva nivartayati na tu vilambena / vilambe virodhasyaivÃnirvÃhÃt / tathÃtmatattvaj¤Ãnaæ yadi du÷khÃdyanarthavirodhitvÃttannivartyÃtmÃnaæ muktaæ kuryÃt / tarhi jinÃdayastattvaj¤Ãnasampannà j¤Ãnotpattyanantarameva muktÃ÷ syu÷ / na caivam / dehÃdimattvenopalambhÃt / tathÃvidhÃnÃæ ca du÷khÃderavarjanÃditi / i«yÃpattinirÃsÃya sadetyÃdyuktam / ayamatra prayoga÷ / du÷khÃdikamÃtmatattvaj¤Ãnavirodhi na bhavati bahulaæ kÃlaæ tena saha sthitatvÃtsammatavaditi / ki¤cÃtmatattvaj¤Ãnaæ na tÃvadÃmok«Ãdekam / j¤ÃnÃnÃæ k«aïikatvadarÓanÃt / tathÃca yadanantaraæ mok«o 'bhila«Âate tajjinasya caramaj¤Ãnaæ na mok«asÃdhanamÃtmaj¤ÃnatvÃtprathamÃdij¤Ãnavat / anyathà prathamameva mok«aæ sÃdhayedaviÓe«Ãditi / *10,246* nanu bhavadbhirÅÓvaraj¤Ãnaæ mok«asÃdhanamabhyupeyate / tatrÃpi samÃnamidaæ dÆ«aïamityata Ãha- ÅÓeti // %<ÅÓakÊptyanusÃreïa syÃt kÃlÃdÅÓavÃdina÷ // MAnuv_3,3.139ab //>% *10,247* NYùYASUDHù: ÅÓavÃdino mama mate tadicchÃviÓe«ÃnusÃreïa kÃlÃtka¤cana kÃlamativÃhya mukti÷ syÃt / ayamabhisandhi÷ / na vayamÅÓvaraj¤Ãnaæ mok«asÃdhanamÃcak«mahe / kinnÃma prasanna÷ parameÓvara eva / j¤Ãnaæ tu prasÃdasÃdhanatvÃnmok«asÃdhanamiti gÅyate / sa ca cetana÷ kÃmapi kÃlakalpanÃæ karoti / asminsamaye 'muæ muktaæ kari«yÃmÅti / tatkalpanÃnusÃreïa bhavatyevÃsau mukta iti na kaÓciddo«a÷ / yathà brÃhmaïasya vidyÃcaraïÃdinà prasanno 'pi prabhuÓcetasà kalpayati / ÃgÃmini sÆryoparÃge 'smai gÃæ dÃsyÃmÅti / sa brÃhmaïasya vidyÃcaraïÃdinà prasanno 'pi prabhuÓcetasà kalpayati / ÃgÃmini sÆryoparÃge 'smai gÃæ dÃsyÃmÅti / sa tadanusÃreïa tasmÃdgÃæ labhate tathaiveti / evamÃtmaj¤Ãnasya mok«asÃdhanatvaæ nirÃk­tya dharmasyÃpi taæ nirÃca«Âe- karmeti // *10,248* %% NYùYASUDHù: karmaïà hetutvaæ karmahetutvaæ mok«aæ prati / yadvà karmahetutvamiti bahuvrÅhi÷ / mok«asyeti Óe«a÷ / tuÓabdo 'vadhÃraïe / naiveti sambandha÷ / niÓcaitanyÃtkarmaïa÷ / vimataæ karma na mok«asÃdhanaæ bhavati acetanatvÃtpaÂavadityartha÷ / vyÃptimupapÃdayati- nahÅti // netyubhayatra sambaddhayate / nahi kvacidacetane mok«asÃdhanatvamÃvayo÷ sammatam / yenÃtra vyÃptirna syÃdityartha÷ / nanvacetanatve 'pi viÓi«yaæ karmedaæ mok«asÃdhanaæ kinna syÃditi cet / kimÃmok«aprÃpte÷ kriyamÃïamekameva karmotÃnekÃni / nÃdya÷ / kriyÃïÃmanekatvadarÓanÃt / pratikriyaæ karmotpatte÷ / ekatve ca jÃtasyaiva janma và kriyÃïÃæ vaiyarthyaæ và viramyavyÃpÃro vÃ'padyeta / abhyupagamyaikatvaæ bÃdhakamÃha- aÓe«eti // *10,249* %% NYùYASUDHù: yathedÃnÅæ prathamakriyottarakÃlaæ jÃtaæ karmÃÓe«adu÷khavilaye mok«asya kÃraïaæ na bhavati / tathottarakÃlaæ vivak«itakÃle 'pi mok«akÃraïaæ na syÃt / karmatvÃditi Óe«a÷ / ekasyÃpi karmaïa÷ kÃlabhedena bhedÃtpak«asapak«atvaæ yujyate / vipak«e tÆtpattyanantarameva mok«aæ sÃdhayedaviÓe«Ãditi / dvitÅye 'pi bÃdhakaæ pramÃïamÃha- aÓe«eti // atredÃnÅmitÅdÃnÅntanÅ karmavyaktirucyate / uttaramityantimà / anyatsamÃnam / nacÃntimakarmavyatiriktÃnÃæ karmaïÃæ mok«asÃdhanatvamasti / tathà sati tadanantarameva mok«aprasaÇgÃt / naca pÆrvasahak­syÃntimasya karmaïo mok«asÃdhanatvaæ vÃcyam / iyattÃbhÃvenÃniyatakÃraïakatvÃpatte÷ / nahi j¤ÃnodayÃnantaramiyataiva kÃleneyantyeva karmÃïi k­tvÃpavrajyata iti niyama÷ pramÃïavÃn / naca jainairi«yate / jinÃnÃæ vi«amakÃlatvÃbhyupagamÃt / *10,254* ÃbhÃsoddhÃraæ karoti- d­«ÂÅti // %<... d­«ÂipÆrvÃnumà yata÷ // MAnuv_3,3.140d //>% NYùYASUDHù: yasmÃdiyaæ d­«ÂipÆrvà pramÃïag­hÅtavyÃptyÃdimatÅ / tato 'numà na tvÃbhÃsa ityartha÷ / yaduktamÅÓakÊptyanusÃreïeti tadasat / j¤ÃnÃdÅÓvaraprasÃdastato muktirityatra pramÃïÃbhÃvÃditi cenna / Órute÷ sadbhÃvÃt / tatprÃmÃïyasya sÃdhitatvÃt / ÃbhÃsÃdanuddharanneva(vÃ) cÃnumÃnamapyÃha- d­«ÂÅti // %<ÓaktasyÃnyasya vij¤Ãnaæ tatprÅtijanakaæ yadi / tayaiva bandhahÃni÷ syÃditi kiæ nÃma dÆ«aïam // MAnuv_3,3.141 //>% NYùYASUDHù: ÓaktasyÃnyasya vij¤Ãnaæ viÓi«yaj¤Ãnaæ guïotkar«Ãdij¤Ãnamiti yÃvat / tatprÅtijanakamiti yadyanumÅyate / yadi ca tayà tatprÅtyaiva bandhahÃni÷ syÃdityanumÅyate / tadà kinnÃma dÆ«aïam / na kimapi / kuta÷ / yato d­«ÂipÆrvà pramÃïag­hÅtavyÃptyÃdimatÅyamanumetyartha÷ / arthamÃtramidamuktam / e«Ã tu prayogaprakriyà / saæsÃrabandhahÃni÷ samarthapuru«ÃntaraprÅtinibandhanà bandhahÃnitvÃt rÃjaprasÃdÃdhÅnabh­tyaniga¬abandhahÃnivat / yaÓcÃsau puru«a÷ sa eveÓvara÷ / vipratipannà prÅtirguïotkar«Ãdij¤Ãnajà anijaprÅtitvÃdrÃjaprÅtivat / karmÃdinà bhavannÅÓvaraprasÃdo 'pi guïotkar«Ãdij¤Ãne satyeveti na do«a÷ / yadveÓvaravi«ayaæ guïotkar«Ãdij¤ÃnatvÃtsaæmatavat / naceÓvarasiddhayà do«a÷ / prathamÃnumÃnena tasya siddhatvÃt / tadidamuktaæ ÓaktasyÃnyasyeti / *10,255* nanvetadviparÅtamapi mayÃnumÅyate / tata÷ satpratipak«ateti cet / kiæ vimatà bandhahÃni÷ svaj¤ÃnanibandhanetyanumÅyate uta paraprasÃdanibandhanà na bhavatÅti / Ãdye do«amÃha- svaj¤ÃnÃditi // %% NYùYASUDHù: d­Óyata ityetatkÃkvà na d­Óyata iti vyÃkhyeyam / tathÃca vyÃptyabhÃva iti bhÃva÷ / dvitÅye tu bandhahÃnitvÃde rÃjaprasÃdÃdhÅnaniga¬abandhahÃnyÃdau vyabhicÃra÷ / paraprasÃdanirapek«aiva kÃcidbandhahÃnird­Óyate / tatra bhavatÃmapi vyabhicÃra iti cenna / pak«atulyatvÃt / sarvÃpyani«yaniv­ttirÅÓvaraprasÃdÃdhÅneti hi tattvavidÃæ panthÃ÷ / *10,257* yaduktaæ dharmaj¤Ãnayormok«asÃdhanatve tadaiva mok«a÷ syÃditi tadasat / karmaïa÷ pratibandhakasya sadbhÃvÃt / nahi pratibandhakavaÓÃtkÃryamakurvÃïo heturaheturbhavati / atiprasaÇgÃt / anekavidhaæ khalu kamar / tatra yadyapi j¤ÃnÃvaraïÃ(ïÅyÃ)dikaæ j¤ÃnÃdeva niv­ttam / tathÃpyÃyurÃdikÃraïamastyeveti cet / syÃdidaæ pratibandhakasadbhÃvakalpanaæ yadi"ahiæsÃdirÆpo dharma÷, ÓarÅraparimÃïatvÃdinÃ'tmaj¤Ãnaæ ca tattvaj¤Ãnam, ete ca dharmaj¤Ãne mok«asÃdhane' itye«o 'rtha÷ pramito bhavet / nacaivam / evameva kalyane 'tiprasaÇga ityÃÓayavÃndharmÃdisvarÆpe tÃvatpramÃïaæ nÃstÅtyÃha- ahiæsÃyÃÓceti // %% NYùYASUDHù: caÓabdo j¤ÃnasaÇgrahÃrtha÷ / yadvà saptaghaÂikÃbhojanÃdisamuccayÃrtha÷ / j¤ÃnaviÓe«asya copalak«aïam / jinavÃkyenÃvagamyata iti cenna / tatprÃmÃïyasÃdhakÃbhÃvasyoktatvÃt / *10,260* satpratipak«aæ ca jinavÃkyamityÃha- hiæsÃyà eveti // %% NYùYASUDHù: atrÃpi pÆrvavadupalak«aïaæ j¤Ãtavyam / jinavÃkyÃdahiæsÃyà dharmatvaæ pratipannasya bhinnakÃcÃryeïa hiæsÃyà eva dharmatvamityakte kimuttaraæ syÃnna kimapi / tathÃca na dharmaniÓcaya÷ syÃt / bhinnakÃcÃryo nÃpta iti cet / jino 'pi kathamÃpta÷ / (sÃrvaj¤agu)sarvaguïopetatvÃditi cet / bhinnakÃcÃrye 'pi tulyametat / aprÃmÃïikÃstatra te guïà iti cet / jine 'pi kiæ pramÃïasiddhÃ÷ / jinadarÓinÃæ vacanena te«Ãæ tatra siddhiriti cenna / samÃnamanyatrÃpi / bhinnakÃcÃryadarÓino bhrÃntÃ÷ pratÃrakà veti cet / jinadarÓino 'pi kuto na tatheti / *10,261* idÃnÅæ dharmÃdermok«asÃdhanatvamapyaprÃmÃïikamityÃha- dharmasyeti // %% NYùYASUDHù: sukhaæ mok«a÷ / jinavÃkyenÃvasÅyata iti vadata÷ pÆrvavatsatpratipak«atetyÃha- hatyÃyà iti // %% NYùYASUDHù: mok«ahetutvaæ kenacidÃcÃryeïoktamiti Óe«a÷ / hanasta cetyatra supÅti nÃnuvartate / brahmahatyÃdayastu «a«ÂhÅsamÃsÃ÷ / ato hatyeti sÃdhu÷ / "santi khalvak«ayaæ ha vai cÃturmÃsyayÃjina÷ suk­taæ bhavati' ityÃdiÓrutimanus­tya hiæsÃtmakasya yÃgasya mok«ahetutvaæ vadanta ityayuktameva jainÃnÃæ mok«asÃdhanamiti / *10,264* adhunà bauddhÃbhimataæ mok«asÃdhanaæ nirÃkurvÃïa÷ ÓÆnyavÃdyuktaæ tÃvadapÃkaroti- naceti // %% NYùYASUDHù: ÓÆnyameva tattvaæ samastaæ tatrÃdhyastamiti parij¤Ãnam / tathaiva ÓÆnyabhÃvanayÃ ÓÆnyadhyÃnena / apicÃvanyonyasamuccaye / mok«o na bhavediti sambandha÷ / kathaæ ca netyanenedamÃca«Âe / ÓÆnyaparij¤ÃnÃdikaæ mok«asÃdhanamityatra pramÃïÃbhÃvÃttatraiva bandhahÃni÷ syÃdityuktapramÃïavirodhÃcceti / yadvÃ ÓÆnyaparij¤ÃnÃdikaæ kiæ svayameva mok«aæ sÃdhayati kiævÃ ÓÆnyaprasÃdajananena / nÃdya÷ / acetanatvÃtpaÂavat / na dvitÅya÷ / ÓÆnyasya prasÃdaguïÃnaÇgÅkÃrÃt / anyathÃ ÓÆnyatvavyÃghÃtÃditi / *10,265* syÃdetat / bandhastÃvatsaæv­vinÃmakÃj¤Ãnanimitto 'dhyÃsa÷ / saæv­tiÓca virodhinÃ ÓÆnyaj¤Ãnena nivartyate / tatastanmÆlo bandhÃdhyÃso 'pÅti kimacetanatvÃdikaæ kari«yati / naca evambhÃvanÃvaiyarthyam / asambhÃvanÃviparÅtabhÃvanÃniv­ttyarthatvÃditi / maivam / bandhasyÃdhyastatÃyà nirastatvÃt / aÇgÅk­tya do«amÃha- yadÅti // %<... yadÅdÃnÅæ kathaæ na sa÷ // MAnuv_3,3.144d //>% NYùYASUDHù: ÓÆnyaparij¤ÃnÃdityÃdikaæ sarvamanuvartate / ÓÆnyaj¤Ãnena katha¤caneti ÓaÇkitarÅtyà mok«o bhavediti yadyucyate tarhi sa mok«a÷ kathamidÃnÅæ j¤ÃnodayÃnantarak«aïe na bhavet / tadaiva bhavitavyamityÃÓaya÷ / nahi pradÅpasya virodhyandhakÃranivartane vilambo 'sti / aÇgÅkriyante ca ÓÆnyaj¤Ãnasamanantaramapi saæsaranta÷ puru«Ã÷ pareïa / asambhÃvanÃviparÅtabhÃvanÃsadbhÃvÃdvilamba iti cet / te kiæ saæv­tikÃrye na và / dvitÅye ÓÆnyavadaniv­ttireva / Ãdye saæv­tau niv­ttÃyÃæ kathaæ tadaniv­tti÷ / anyathà saæv­tyaniv­ttirvà tadakÃryatvametayorvà syÃt / saæv­teraniv­ttau ca kathaæ j¤Ãnavirodhitvam / paÓcÃdapi kathaæ niv­tti÷ / *10,266* nanu yathà bhavanmate j¤ÃnodayÃnantaramapi saæsÃrÃvasthÃnaæ tathÃsmanmate 'pi kiæ na syÃdityato vai«amyamÃha- pareti // %% NYùYASUDHù: anu«Âhitasvak­tyasyÃpi tena paraprasÃdanecchostu phalÃvÃptau vilambo nÃma yujyate / loke tathà darÓanÃt / mok«asya puru«ÃntaraprasÃdÃdhÅnatà no cedÃsthÅyate kevalaæ ÓÆnyaj¤Ãnaæ bandhavirodhitvÃdbandhaæ nivartayatÅtyaÇgÅkriyate tadà j¤ÃnodayÃnantaraæ mok«asya vilamba÷ kiæ nibandhano bhavet / pratibandhakatvena kalpyamÃnasya saæv­tikÃyartvena j¤ÃnavirodhitvÃt / nahi prabodhÃnantaraæ svÃpnabandhaniv­ttervilambo 'sti / paraprasÃdÃnapek«e«vapi kÃrye«u vilambo 'sti / triv­nmÆlÃbhyavaharaïÃdau k­te 'pi virecanÃdevirlambadarÓanÃt / tatkathamucyate pumicchÃdhÅnatÃbhÃve vilambo na bhavediti / tatrÃha- anyatrÃpÅti // %% NYùYASUDHù: mok«Ãdanyatra / etÃvatà kÃlenedaæ bhavatvitÅÓecchaiva nimittaæ tata÷ / kuto 'treÓvarecchÃnimittaæ kalpyata ityata Ãha- anyatheti // %% *10,267f.* NYùYASUDHù: ÅÓvarecchÃyà akalpane kÃraïaæ syÃccettriv­nmÆlÃdanÃdimÃtraæ virekÃde÷ kÃraïaæ yadi bhavettadà tasya sadbhÃvÃtkÃryaæ virekÃdikaæ kasmÃnnopajÃyate / upajÃyetaiva / kÃryÃnudayenaiva sÃmagrÅvaikalyaæ kalpyate / na(cÃd­«Âavai)ca d­«Âasya vaikalyamatrÃstÅti parameÓvarecchaiva kalpyà / naca dharmavaikalyaæ kalpayituæ yuktam / uttarakÃlamapi kÃryÃnudayaprasaÇgÃt / nahi tanmadhye kaÓciddharmo 'nu«ÂhÅyate / vidyamÃna eva prÃgalabdhav­ttirdharma iti cet / keyaæ v­ttirnÃma / kiæ kÃryakÃraïamuta sahakÃrisÃhityam / nÃdya÷ / karaïameva kuto nÃstÅti vicÃryamÃïatvÃt / dvitÅye tadeva sahakÃrÅÓvarecchaivocyate / au«adhasya ÓarÅrÃÓayavyÃptyabhÃvÃtkÃryÃnudaya iti cenna / tasyÃpÅÓvarecchÃmantareïÃnupapatteriti / *10,269* ki¤ca prÃptasÃdhanÃbhimatÃnÃmapi mok«avilambe sÃmagrÅvaikalyaæ và pratibandhakasadbhÃvo vÃnyairvÃdibhi÷ katha¤cicchakyate vaktum / natu bauddhenetyÃÓayavÃnÃha- kÃraïe satÅti // %% NYùYASUDHù: asya bauddhasya mate kÃraïe sati kÃryasyotpÃda÷ suniyato na tvanye«ÃmivÃpratibaddhakÃraïasÃmag«Ãæ satyÃm / samarthasya k«epÃyogÃditi tadvacanÃditi hiÓabdÃrtha÷ / ata÷ ÓÆnyavij¤ÃnÃdikaæ na mok«asÃdhanamiti siddham / vij¤ÃnavÃdyuktaæ mok«asÃdhanaæ dÆ«ayati- vij¤Ãneti // %% *10,269f.* NYùYASUDHù: dvitaiva dvaitam / svÃrthiko 'ï / na dvaitamadvaitam / vij¤ÃnasyÃdvaitaæ vij¤ÃnÃdvaitam / vij¤Ãnamekameva tattvaæ na tato 'nyadastÅti vedanÃt / vij¤ÃnabhÃvanÃt vij¤ÃnÃdvaitadhyÃnÃt / ÃdyaÓcaÓabdo vÃdisamuccaye / dvitÅya÷ sÃdhanasamuccaye / evaÓabdo naiva ghaÂata ityÃdya÷ sambaddhayate / dvitÅyastu sÃdhananiyamÃrtha÷ / vij¤ÃnavÃdina iti tenai(tÃbhyÃæ)va tÃbhyÃæ sÃdhanÃbhyÃæ bhavatÅti pratipÃdita÷ / sÃmarthyÃdvij¤ÃnÃdvaitavedanÃdikaæ vij¤ÃnavÃdinoktaæ mok«asÃdhanaæ naivopapadyata ityartha÷ / yadvà vij¤ÃnavÃdina iti tena pratipÃditÃdvij¤ÃnÃdvaitavedanÃdikÃnmok«o naiva ghaÂate naiva sampadyata iti yojanà / kuta ityata÷ pÆrvoktaæ sarvaæ smÃrayituæ kvacitkÃle hyasau, natu j¤ÃnodayottarakÃla eva bhavatÅtyuktam / *10,271* vaibhëikasautrÃntikÃbhimataæ mok«asÃdhanaæ parÃca«Âe- antariti // %% NYùYASUDHù: ÓarÅrÃnta÷sthitasya j¤Ãnasya / upalak«aïametat / vij¤ÃnavedanÃsaæj¤ÃsaæskÃrÃïÃæ bÃhye sthitasya rÆpasya ca yatk«aïikatvaæ tasya vedanÃt / uktamÃrgeïa k«aïikatvena / na mucyate puru«a÷ / kuto 'trÃrthe mÃnÃbhÃvÃt / ak­tÃbhyÃgamak­tavipraïÃÓÃdayo do«Ã÷ sphuÂà eveti nokta÷ / *10,272* evaæ vedabÃhyamatÃni nirÃk­tya vaidikÃni nirÃkurvÃïa÷ sÃÇkhayokte÷ mok«asÃdhanaæ tÃvadanuvadati- prak­teriti // %% NYùYASUDHù: prak­teranta÷karaïÃdirÆpÃyÃ÷ puru«asya svÃtmana÷ viveka÷ svarÆpato dharmataÓca bhedadarÓanaæ sÃÇkhayÃ÷ prÃhu÷ / dÆ«ayati- na ceti // *10,273* etasmiæÓcÃrthe mÃnaæ nÃsti / kathaæ nÃsti / "ya enaæ vetti puru«aæ prak­tiæ ca guïai÷ saha / sarvathà vartamÃno 'pi na sa bhÆyo 'bhijÃyate / k«etrak«etraj¤Ãyorevamantaraæ j¤Ãnacak«u«Ã / bhÆtaprak­timok«aæ ca ye viduryÃnti te param' ityÃdyÃgamÃnÃæ sattvÃdityata uktam- ÅÓÃprasÃdata iti // %<... na caitasmin mÃnamÅÓÃprasÃdata÷ // MAnuv_3,3.149cd //>% NYùYASUDHù: ÅÓaprasÃdena vinà kevalaæ prak­tipuru«aviveko mok«asÃdhanamityasminnarthe mÃnaæ nÃstÅtyartha÷ / ayamabhisandhi÷ / bhavatyeva prak­tipuru«aviveko mok«asÃdhanam / kintu bhagavatprasÃdasÃdhanatvena / prak­tipuru«aviveke hi puru«asya vairÃgyaæ sampadyate / viraktasya bhaktyÃdidvÃrà bhagavatprasÃda iti / tadarthÃni caitÃni vÃkyÃni / nirÅÓvareïa tu sÃÇkhayena sÃk«Ãnmok«asÃdhanatvaæ prak­tipuru«avivekasyocyate / naca tasminviÓe«e pramÃïamastÅti / nanvetÃni vÃkyÃni prak­tipuru«avivekasya mok«asÃdhanatvaæ tÃvatpratipÃdayanti / naca pÃramparyakalpane kÃraïamasti / ata ete«Ãmeva sÃk«ÃtsÃdhanatve prÃmÃïyamityata Ãha- Órutaya iti // %<Órutaya÷ sm­tayaÓcaiva yadÅÓasya prasÃdata÷ / vadanti niyamÃnmuktiæ tam­te 'ta÷ kuto bhavet // MAnuv_3,3.150 //>% NYùYASUDHù: yasya prasÃdÃdityÃdyÃ÷ Órutaya÷ / aj¤ÃnÃæ j¤Ãnado vi«ïurityÃdyÃÓca sm­taya÷ / evaÓabdasya na prÃk­tapuru«avÃkyÃnÅtyartha÷ / yadà yasmÃt / niyamÃtmasÃdhaÓrÃntaravyavacchedena / nÃpareïa / sa evaika iti vacanÃt / taæ prasÃdam / bhavenmukti÷ / balavadbÃdhakasadbhÃvÃt lÃÇgalena vayaæ jÅvÃma itivat pÃramparatvameva te«Ãæ vÃkyÃnÃæ yuktamiti bhÃva÷ / *10,274* vaiÓe«ikÃdyuktaæ mok«asÃdhanaæ nirÃkaroti- kaïÃdeti // %% NYùYASUDHù: yogaÓabdena yogÃnuÓÃsanasya praïetà pata¤jalirupalak«yate / anupapannabhëiïa iti Óe«a÷ / na kevalaæ sÃÇkhayÃdyà ityaperartha÷ / nanvete trayo 'pÅÓvaraprasÃdasÃdhyÃæ muktiæ bruvate / tathà hi vaiÓe«ikeïa yadyapi dravyÃdipadÃrthÃnÃæ sÃdharmyavaidhamyartattvaj¤Ãnaæ ni÷Óreyasaheturityuktam / tathÃpi na sÃk«Ãt / kintu dharmadvÃraiva / anyathà yato 'bhyudayani÷Óreyasasiddhi÷ sa dharma iti sÆtravirodhÃt / naca dharmo 'pi sÃk«Ãnmok«ahetu÷ / api tvÅÓvaraprasÃdasahak­ta eva / yathoktam / tacceÓvaracodanÃbhivyaktÃddharmÃdeveti / spa«Âaæ ca"tu«yermocayato baddhÃnatu«yerbadhnata÷ puna÷ / kÃrÃgÃramidaæ viÓvaæ yasya vande tamÅÓvaram' iti / *10,280* ak«apÃdo yadyapi pramÃïÃdi«o¬aÓapadÃrthatattvaj¤ÃnÃnni÷ÓreyasÃdhigama ityÃha- tathÃpi pramÃïÃdipa¤cadaÓapadÃrthatattvaj¤ÃnasyÃtmÃdidvÃdaÓavidhaprameyatattvaj¤Ãnahetutvameva / ÃtmaÓarÅrendriyÃtharbuddhimana÷prav­ttido«apretyabhÃvaphaladukhÃpavargÃstu prameyamiti tuÓabdakaraïÃt / ÃtmÃdij¤Ãnamapi na sÃk«Ãnmok«asÃdhanam / kinnÃma parameÓvaraprasÃdopetameva / "svargÃpavargayormÃrgamÃmananti manÅ«iïa÷ / yadupÃstibhasÃvatra paramÃtmà nirÆpyate' iti sampradÃyavidvacanÃt / atha kathamanupapannabhëiïa ityata Ãha- ÅÓasyeti // %<... ÅÓasya prasÃdata÷ / muktiæ bruvÃïà apyÃhur ... // MAnuv_3,3.151bc //>% NYùYASUDHù: ÅÓa(sya)prasÃdato muktiæ bruvÃïà apyete ki¤cidayuktamÃhuryato 'nupapannabhëiïaityartha÷ / *10,284* tathÃhi / yadyapi vaiÓe«ikairÅÓvaraprasÃdo 'ÇgÅk­tastathÃpi dharmasahakÃritvenaiva / ÅÓvaracodanÃbhivyaktÃditi vacanÃt / evaæ pata¤jalirapi tapa÷svÃdhyÃyÃdisamÃnakak«yatÃmeveÓvarapraïidhÃnasyÃha / naiyyÃyikà apyÃtmatattvaj¤Ãnameva mok«asÃdhanamÅÓvaraprasÃdastu sahakÃrimÃtramityÃsthitÃ÷ / dvitÅyasÆtre tathaiva vyutpÃditatvÃt / Órutism­tayastu dharmÃdikaæ samastaæ sÃk«Ãtparamparayà và bhagavatprasÃdasÃdhanam / bhagavatprasÃdastvananyÃpek«a÷ sÃk«Ãdeva mok«asÃdhanamityÃcak«ate / "sarvaæ tadantarÃdhÃya muktaye sÃdhanaæ bhavet / na ki¤cidantarÃdhÃya vimok«ÃyÃparok«ad­k' ityÃdyÃ÷ / ata÷ kathaæ nÃnupapannavÃdina iti / *10,286* itaÓcÃnupapannabhëiïa ityÃha- bhogÃdeva ceti // JOSHI-25 %<... bhogÃdeva ca karmaïÃm / k«ayaæ prÃhu÷ ... // MAnuv_3,3.151de //>% NYùYASUDHù: vaiÓe«ikÃdayastattvavida iva j¤ÃnÃtpÆrve«Ãæ karmaïÃæ j¤ÃnÃdeva vinÃÓaæ na manyante / kintu samÃdhimahimnÃparimitadehavyÆhanirmÃïenÃnantÃnyapi vi«amavipÃkasamayÃnyapi karmÃïi piï¬Åk­tya tatphalasukhadu÷khabhogenaiva j¤Ãnino vinÃÓayantÅti prÃhurato 'pyanupapannabhëiïa ityartha÷ / nanvetadasaÇgatam / mok«asÃdhanavicÃrasya prastutatvÃditi / maivam / avidyÃkÃmakarmÃdilak«aïo hi bandha÷ / atastanniv­ttirmok«a iti kathaæ kamark«ayo na mok«a÷ / vak«yati ca / karmak«ayastathotkrÃntirityÃdi / ato mok«asÃdhanavi«ayaiveyaæ cinteti / tathÃbruvÃïà api kathamanupapannabhëiïa ityato 'syÃrthasyÃprÃmÃïikatvÃdityÃha- kutaÓceti // *10,287* %<... kutaÓcaitat prasanne jagadÅÓvare // MAnuv_3,3.151ef //>% NYùYASUDHù: j¤Ãnino 'pi karmaïÃæ phalabhogenaiva k«aya ityetatkuta eva pramÃïÃtpratipattavyam / na kutaÓcit / ak«ÅïakarmaïÃæ mok«Ãnupapattestatk«ayahetoÓcÃnyasyÃbhÃvÃdatyantasukhadu÷khasaæj¤Ãnameva tatk«ayakÃraïamiti kalpyata ityata Ãha- prasanna iti // kuta etaditi vartate / j¤Ãnena prasanno bhagavÃnevÃbhuktaphalÃnyeva karmÃïi vinÃÓayatÅtyanyathaivopapatte÷ kuta etatkalpyata ityÃÓaya÷ / bhagavÃnapi kathamadattaphalakarmak«ayasye«ya iti na ÓaÇkanÅyam / tadaiÓvaryasya kvÃpyapratihatatvÃditi bhÃvenoktaæ jagadÅÓvara iti / sambhÃvitamevaitanna tu pramitam / tatkathamanyathaivopapattirityata Ãha- bhidyata iti // %% NYùYASUDHù: h­dayagranthiravidyà / parà apyavarà yasmÃtsa parÃvara÷ / ÃtmanyÃtataguïe jagadÅÓvare / Ãdyaæ kaÂhaÓrutivacanam / dvitÅyaæ bhÃgavatavacanam / Ãdipadena vak«yamÃïÃnÅtihÃsavacanÃni g­hyante / anyathà phalabhogena vineÓvaraprasÃdenaiva karmaïÃæ gaterapagatervinÃÓaniÓcayÃdanyathaivopapattiriti / *10,288* nanvatra parameÓvare d­«Âe karmÃïi k«Åyanta ityucyate natu darÓaneneti / to bhogeneti vyÃkhyÃne 'pi na virodha iti cenna / tathà sati h­dayagranthibhedanasaæÓayacchedanayorapyanyasÃdhyatÃsvÅkÃrÃpÃtÃt / d­«Âa evetyevaÓabdavirodhÃcca / bhogena k«ayasya sarvasÃdhÃraïyÃddarÓanaviÓe«aïasya vaiyarthyÃcca / *10,288f.* aj¤o na sarvÃïi karmÃïi bhogena k«eptuæ k«amate / bahutaratvÃdvi«amavipÃkasamayatvÃcca / j¤ÃnÅ tu samÃdhisÃmarthyÃtkÃyavyÆhaæ nirmÃya sarvÃïi samÃh­tya phalabhogena vinÃÓayatÅtyato viÓe«aïopapattiriti cetkuta e«Ã kalpanà / uktÃrthÃpattyaiveti cenna / asmadudÃh­tavacanÃnÃmanyathÃvyÃkhyÃnasthitÃvarthÃpattisthiti÷ / tatsthitau ca vacanÃnÃmanyathÃvyÃkhyÃnasthitiriti parasparÃÓrayÃpatte÷ / vacanÃnÃmanyathÃvyÃkhyÃnanirÃse satyarthÃpattinirÃsastannirÃse (satyanya)nÃnyathÃvyÃkhyÃnanirÃsa iti bhavatÃmapi parasparÃÓrayÃpattiriti cenna / avadhÃraïÃdinà niravakÃÓasyoktatvÃt / "bhinatti karmasaÇghÃtaæ prasanno bhagavÃnhari÷' ityÃdÅnÃmatyantÃnavakÃÓÃnÃmanyatrodÃh­tatvÃcca / ata eva"nÃbhuktaæ k«Åyate karma kalpakoÂiÓatairapi' ityÃdisÃmÃnyavacanamaj¤Ãnivi«ayam / j¤ÃninÃmapi prÃrabdhakarmavi«ayam / "Ãtmano vai ÓarÅrÃïi bahÆni manujÃdhipa / prÃpya yogabalaæ kuryÃttaiÓca sarvÃæ mahÅæ caret / bhu¤jÅta vi«ayankaiÓcitkaiÓcidugraæ tapaÓcaret / saæharecca punastÃni sÆryastejogaïÃniva' ityÃdikaæ j¤ÃninÃæ prÃrabdhakarmavi«ayam / viÓe«avacanabalena prÃrabdhakarmavinÃÓasya vak«yamÃïatvÃt / ata eva"j¤ÃnÃdevÃÓe«akamark«aye tadaiva mukti÷ syÃt / nacaivam / jÅvanmuktÃnÃmupÃlabdhe÷' ityanavakÃÓaæ codyam / *10,291* vimataæ karma phalabhogavinÃÓyaæ karmatvÃtsampratipannakarmavadityanumÃnaæ tu k­taprÃyaÓcittakarmaïyanaikÃntikam / prÃyaÓcittaæ na karmak«ayaheturityetaduttaratra nirÃkari«yÃma÷ / ak­taprÃyaÓcittakarmatvaæ heturiti cetkimidaæ prÃyaÓcittaæ nÃma / pÃpaniv­ttyarthatvena vihito vrataviÓe«a iti cet / tarhi mahÃnubhÃvÃnÃmanugrahÃdinà vina«Âe karmaïi vyabhicÃra÷ / pÃpaniv­ttihetumÃtraæ prÃyaÓcittaæ vivak«itamiti cenna / tathÃpi mahadavaj¤Ãdinà vina«Âe puïye vyabhicÃra÷ / k«ayahetvantararahitakarmatvaæ heturiti cet / tatkiæ vidhireva hetutvaæ gamayati / tathà sati samÃdherapi kÃyavyÆhanirmÃïÃdau hetutvaæ na syÃt / ÃrthavÃdikaæ phalamaviruddhaæ svÅkriyata iti cet / samaæ prak­te 'pi / na hyatra kaÓcidvirodho 'stÅtyuktam / alaukikatvaæ tÆbhayatrÃpi samÃnam / *10,293* ki¤cÃsminmate na kadÃpi karmak«aya÷ / bhogakÃle 'pi puna÷ karaïÃt / na karotÅti cÃsambhÃvitam / "nahi kaÓcitk«aïamapi' ityuktatvÃt / kriyamÃïÃpi prav­ttirnÃd­«ÂajananÅti cenna / Órutism­tivirodhÃt / j¤ÃninÃæ j¤ÃnasÃmarthyÃttathetyanyavi«ayaæ ÓrutyÃdikam / "tadyathà pu«karapalÃÓe',"brahmÃïyÃdhÃya karmÃïi' ityÃdiÓrutism­tibalÃditthaæ kalpyata iti cet / prÃktanakarmasvapyayaæ prakÃra÷ kuto nÃbhyupagamyate / rÃgadve«ayorabhÃvÃnna prav­ttirad­«ÂakÃraïam / yathoktam / "na prav­tti÷ pratibandhÃya hÅnakleÓasya' iti / maivam / prÃmÃdikabrahmahananÃdÅnÃmadharmahetutvÃbhÃvaprasaÇga ityalam / *10,294* pÃÓupatÃdyuktaæ mok«asÃdhanaæ nirÃkaroti- naceti // %% *10,295* NYùYASUDHù: pÃÓupataÓabdena caturvidhà api g­hyante / Ãdipadena skÃndasaurÃdaya÷ / dvitÅyenÃdipadena skÃndÃdaya÷ / anugrahÃnmok«o bhavatÅti Óe«a÷ / nanu ca pÃÓupatÃdyukteti tÃvannÃnugrahasya viÓe«aïam / asÃmarthyena samÃsÃnupapatte÷ / tathà sati pÃÓupatÃdyuktÃditi syÃt / ata eva na mok«asya viÓe«aïam / tathà sati pÃÓupatÃdyukta iti bhavet / ÓivÃdiviÓe«aïatve tu vaiyarthyamiti / ucyate / astu tÃvadanugrahaviÓe«aïam / tatra ÓivÃdÅnÃmanugraha iti samÃsa eva / «a«Âhayà ÃkroÓa iti «a«Âhayà aluk / "j¤Ãtvà Óivaæ ÓÃntimatyantameti' ityÃdiÓrutivirodhaparihÃraÓca tatprayojanam / ya÷ saæsÃradharmairÅ«adapyasp­«Âa÷ paramaÓivastatprasÃdÃnmuktiri«yata eva / yastvaj¤ÃnÃdyupetastathà pramitastadanugrahÃnmok«o netyucyata iti / "mok«o j¤Ãnaæ ca kramaÓo muktigo bheda eva ca / uttare«Ãæ prasÃdena nÅcÃnÃæ nÃnyathà bhavet' ityÃdivÃkyavirodhaparihÃrÃya pÃÓupatÃdyuktetyanugraho viÓe«ita÷ / aÇgÅkriyata eva ÓivÃdyanugraho bhagavatprasÃdasÃdhanabhÆto mok«ahetu÷ / natu pÃÓupatÃdyukta÷ svatantrasÃdhanabhÆta iti / yadvà pÃÓupatÃdyuktetyapi bhinnaæ padam / supÃæ sulugiti pa¤camyà luk / yadvà prathamÃyà luk / mok«asya cedaæ viÓe«aïam / tatra vÃdinirdeÓaprayojanaæ vaktameva / yadvÃstu yathÃÓrutaæ ÓivÃdÅnÃmeva / ye ÓivÃdaya÷ pÃÓupatÃdibhi÷ svÃtantryeïopÃsyà uktÃste«Ãæ (ya)tathopÃsitÃnÃmanugraha eva nÃsti pratyuta ko«a eva / ato 'nugrahÃnmok«o dÆranirasta iti bhÃva÷ / *10,298* kuta÷ ÓivÃdÅnÃmanugrahÃnmok«o netyata Ãha- nÃnya iti // %% NYùYASUDHù: tamevamiti Órutau sahasraÓÅr«Ã puru«a iti prakatapuru«aj¤Ãnato 'nyani«edhenÃm­tatvamuktaæ hi yasmÃttasmÃtpuru«ottamÃnugraha eva j¤Ãnenerito mok«aheturna ÓivÃdyanugraha iti / nanu puru«asÆkte paÓupuru«a eva pratipÃdyate na vi«ïustatkathaæ vi«ïuj¤Ãnasya mok«asÃdhanatve mantro 'yamudÃh­ta÷ / paÓupuru«aj¤Ãnamapi paÓupateranugrahe paramopayogÅti mok«asÃdhanamucyate / nÃnya iti ca na viruddham / sÃdhanavatsÃdhanasÃdhanasya parityÃge 'pi phalÃnudayÃditi cet / kimetatpuru«aÓabdasya vi«ïau ÓaktyabhÃvÃtkalpane / tÃtparyaj¤ÃpakÃbhÃvÃdvà / bÃdhakasadbhÃvÃdvà / nÃdya÷ / nÃrÃyaïÃnuvÃke puru«aÓabdasya harau prayogÃdityÃha- sarva iti // %% NYùYASUDHù: na kevalaæ puru«aj¤Ãnato 'm­tatmuktam / kintu puru«aÓabdaÓca harau prayukta÷ / vidyuta÷ puru«Ãdityukto 'pi paÓupuru«a eva kinna syÃdityata uktamabdhiÓaya iti ambhasya pÃre, yamanta÷samudre ityasminpuru«e 'bdhiÓayatvasya ÓravaïÃt / mahodadhiÓayontaka ityÃdinà tasya vi«ïuliÇgatvÃvagamÃt / *10,299* itaÓcÃyaæ nÃrÃyaïo na paÓupatirityÃha- na tasyeti // %% *10,299f.* NYùYASUDHù: tasya puru«asya / ÅÓe Å«ye vyatyayo bahulamiti vacanÃt / adhÅgarthadaye«Ãæ karmaïÅti «a«ÂhÅ / mahaditi yaÓaÓceti tasya puru«asya nÃma / Órutau nÃrÃyaïÃnuvÃke na tasyeti vÃkyena tasya puru«asyÃdhipati÷ svayaæ mukhata eva prati«iddha÷ / paramaÓcÃsÃvaÓceti paramÃstaæ paramÃm / liÇgavyatyayena paramamiti và / viÓvaæ pÆrïam / nÃrÃyaïÃnuvÃka eva viÓvata iti Órutau tasya puru«asya sarvÃdhikatvoktyà saso 'pi vinivÃrita÷ / nahi sarvÃdhikasya samo yujyate / *10,301* tata÷ kimityata Ãha- sameti // %% NYùYASUDHù: samÃdhikasyeti dvandvaikyavadbhÃva÷ / asau nÃrÃyaïÃnuvÃkokta÷ / upa samÅpe cÃro yasyÃsau pradhÃnasyopasarjanabhÆta upacÃrapumÃn paÓupuru«o netyartha÷ / nÃrÃyaïanÃmÃdinà harirevÃyamiti Ói«yaireva j¤Ãtuæ Óakyata iti noktam / *10,302f.* adhipatirÃhityasarvÃdhikatvayostato 'vagatasya samÃdhikarÃhityasya ca paÓÃvanupapatterna tadvi«ayo 'yaæ puru«aÓabda÷ / kintu nÃrÃyaïÃdinÃmnÃbdhiÓayatvÃdiliÇgena ca vi«ïuvi«aya evetyastu / na tÃvatà puru«aÓabdasya vi«ïau vÃcakatvaÓakti÷ siddhayati / prayogasyÃmukhyayà v­ttyÃpyupapatterityata Ãha- sameti // asau vi«ïurupacÃreïa puru«aÓabdavi«ayo na bhavati kintu mukhyav­ttyaiva / kuta÷ / mukhyÃsambhave hyupacÃra÷ kalpyate / puru«aÓabdasya mukhyÃrtha÷ pÆrïatvam / tacca vi«ïoreva samÃdhikarÃhityÃdyujyata iti / *10,303* astvevaæ puru«aÓabdasya vi«ïau vÃcakatvaÓaktistathÃpi puru«asÆkte j¤ÃpakÃbhÃvÃttatparatvaæ nÃstÅti dvitÅyaæ nirÃkaroti- puru«a eveti // %% *10,304* NYùYASUDHù: yadbhÆtaæ yacca bhavyaæ yacca bhavadamuktaæ viÓvamidaæ sarvaæ puru«a eva / puru«ÃdhÅnameva / yata evamannenÃnnamadanÅyamamuktavargamatirohati atikrÃmati / amuktÃdhipatirita yÃvat / tasmÃdam­tatvasyota bhÃvabhavitrorabhedÃnmuktavargasyÃpÅÓÃna÷ / saæsÃre svÃdhÅnaæ jagadyadi muktau svÃdhÅnatvaæ jagadyadi muktau svÃdhÅnatvaæ jahyÃttadà prek«ÃvÃnna mocayet / ato muktÃvapi tadadhÅnameveti sà Óruti÷ puru«asÆktamantrastasya muktÃmuktapareÓatvamÃha / tacca muktÃnÃæ paramà gatirityÃdinà vi«ïorevÃvagataæ paÓostvasambhÃvitamevetyata÷ puru«asÆktaæ vi«ïuparameveti j¤Ãyate / nanu ca puru«a evedaæ sarvamiti puru«asyÃtra sar(vatvar)vÃtmakatvamevoditam / tatkathaæ muktÃmuktapareÓatvamÃha Órutiriti tatrÃha- am­teti // %% NYùYASUDHù: ÅÓÃneti bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷ / uttarÃrdhe mukteÓÃnatvasyoktatvÃtpÆrvÃrdhe 'muktasya sarvasyeÓÃnataivodità j¤Ãtavyà / natu sarvatvam / nahi ko 'pi vÃdÅ muktau bhedamamuktÃvabhedamaÇgÅkaroti / nÃpi yujyate / abhinnasya paÓcÃdbhedÃdarÓanÃt / *10,305* hetvantaramÃha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: pÆrvÃrdhe yadi puru«asya sarvatvamuditaæ syÃttattarhyuttarÃrdhe 'm­tatvasyoteÓÃna ityutaÓabdo v­thà syÃt / tatkathamityata Ãha- utaÓabda iti // %% NYùYASUDHù: uttarÃrdhastha utaÓabdo yasmÃdÅÓatvasya samuccayaæ vadet / arthÃntarasyÃsambhavÃt / naca dvayorÅÓatvayoranuktau tatsamuccayokteravakÃÓo 'sti / tasmÃdutaÓabdo v­thaiveti / yuktyantaramÃha- puru«eïaiveti // %% NYùYASUDHù: puru«a evedaæ sarvamiti puru«eïaivedaæ sarvaæ vyÃptamÃt­ïÃdÃkarÅ«Ãtsarvaæ bhagavÃniti mithyÃd­«Âireveti ÓÃkhÃntarabrÃhmaïaæ ca taæ mantraæ prati prav­ttaæ tasya mantrasya vyÃkhyÃnarÆpamevÃha ataÓca na sarvatvamartha÷ / vyÃptaæ vaÓÅk­tam / etena dharma(rmi)samuccayÃrtha utaÓabda ityapi parÃstam / *10,306* itaÓca sarveÓatvameva pÆrvÃrdhÃrtho natu sarvatvamityÃha- etÃvÃniti // %% NYùYASUDHù: iti vacanÃditi Óe«a÷ / asya puru«asyaitÃvÃnmahimà ya÷ pÆrvavÃkyokta ityuttaravÃkyabalÃt tat puru«a evedamityetatpuru«asya mahimno vÃcakaæ vaca iti tÃvajj¤Ãyate / tataÓca mahimapratipÃdakaæ yathà syÃttathà vyÃkhyeyam / na ca sarvÃtmatvaæ mahimà / apaka«arhetutvÃt / kintu sarvÃdhipatyameva / naca tadatirikta(ktaæ)mahimno vacanam / saÇkoce kÃraïÃbhÃvÃt / *10,307* ito 'pyetadevamityÃha- so 'm­tasyeti // %% NYùYASUDHù: iti bhÃgavatavacanÃditi Óe«a÷ / anÆdya yadannenÃtirohatÅti vacanena hetutayeti Óe«a÷ / vidhatte Óruti÷ / ayamartha÷ / uttarÃrdhe tÃvadamuktÃdhipatyaæ hetutvenopÃdÃya muktÃdhipatyaæ prati jÃnÅte Órutiriti j¤Ãyate / puru«asÆktavyÃkhyÃnaprasaÇge so 'm­tasyeti bhÃgavatavacanenottarÃrdhasya tathaiva vyÃkhyÃtatvÃt / ata eva"annena divyabhogena yadatirohatyadhirohatyedhate tasyÃm­tatvasya devatvasyeÓÃna÷' iti vyÃkhyÃnamayuktam / bhÃvabhavitrorekatvÃbhiprÃyeïÃm­tatvasyetyetadam­tasyeti hi vyÃkhyÃtam / devavyÃv­ttyarthameva cÃbhayasyetyuktam / anneneti t­tÅyà ca dvitÅyÃrthetyabhihitam / annaæ ca na prasiddhamiti martyamityuditam / so 'yamuttarÃrdhÃrtha÷ pÆrvÃrdhasyÃsmadvayÃkhyÃna eva yujyate / pÆrvÃrdhe 'muktÃdhipatyaæ vihitam / uttarÃrdhe tatpÆrvÃrdhoktamamuktÃdhipatyaæ hetutvenÃnÆdya puru«asya muktigeÓatÃæ vidhatte Órutiriti / parakÅyavyÃkhyÃne tu parasparavyÃghÃtenÃnupapanna eveti / *10,308* etena"puru«aÓabdasya vi«ïuvi«ayatve sarvÃtmakatvaæ bÃdhakam / nahi vi«ïo÷ sarvÃtmakatvaæ bhavadbhirapyabhyupagamyate / paÓostu dehayogavaÓÃdbhÆtatvÃdikaæ yujyate' iti t­tÅyapak«o 'pi nirasta÷ / upasaæharati- ata iti // *10,309* %% NYùYASUDHù: parij¤ÃnÃtparij¤ÃnoditÃtprasÃdÃt / anyata÷ ÓivÃdÅnÃmanugrahÃt / pÃÓupatà api j¤Ãnino bhogenaiva karmak«ayamÃcak«ate / tadapyanupapannamityÃha- tadyatheti // "tadyathe«ÅkÃtÆlamagnau protaæ padÆyetaivaæ haivÃsya sarve pÃpmana÷ pradÆyante' iti Órute÷ / "i«yake«Å kÃmÃlÃnÃæ citatÆlabhÃri«u' iti hrasvatà ÓrutitvÃnna bhavati / protaæ pravi«yam / pradÆyeta paritaptaæ bhavedbhasmÅbhavet / iti tannidarÓanaæ yathà / asya j¤Ãnina÷ / pradÆyante vinaÓyantÅtyathar÷ / caÓabda÷ pÆrvodÃh­tavÃkyasamuccayÃrtha÷ / tata eva vi«ïuparij¤ÃnÃdeva / *10,310* nanvasyÃæ Órutau j¤Ãnina÷ karmaïÃæ paritÃpa÷ ÓrÆyate natu j¤Ãnena vinÃÓa iti vivak«ito 'rtha ityato bhagavadvÃkyasamÃkhyÃmÃha- yatheti // %% NYùYASUDHù: yadyapyatra j¤Ãnasya kÃraïatvaæ sphuÂaæ pratÅyate / tathÃpi karmaïÃæ bhasmasÃtkaraïaæ nÃma mukhyÃsambhavÃtkiæ kalpanÅyamiti na j¤Ãyate 'tovÃkyÃntaraæ paÂhati- sarveti // %% NYùYASUDHù: dharmÃnavai«ïavÃnkÃmyÃrthÃæÓca / ÓaraïaprÃptiÓca"sarvottamatvavij¤ÃnapÆrvam' ityÃdinÃnyatra bhagavatpÃdaireva vyÃkhyÃtà / tata÷ prasanno 'ham / mà Óuca÷ / na Óoci«yasi mukto bhavi«yasi / Ãdipadena"gatasaÇgasya muktasya' ityÃde÷ saÇgraha÷ bhagavadvÃkyaiÓceti sambandha÷ / tadyatheti ÓruteruktÃrtha÷ bhagavadvÃkyairavasÅyata iti và / *10,311* bhÃÂÂÃnÃæ mok«asÃdhanamanuvadati- nityeti // %% *10,312* NYùYASUDHù: nityaæ nÃma yadakaraïe pratyavÃyo, brÃhmaïyÃdikameva ca nimittamupÃdÃya vihitaæ taducyate / yathà sandhyÃvandanÃdi / naimittikaæ nÃma yadakaraïe pratyavÃya÷ pit­maraïÃdyÃgantukaæ ca nimittamupÃdÃya vihitaæ taducyate / yathà pit­ÓrÃddhÃdi / anyatkÃmyaæ ni«iddhaæ ca / tatra yatkÃraïe phalamakaraïe na pratyavÃya÷ / kÃmÃnanimittaæ tatkÃmyÃt / yathà jyoti«yomÃdi / prati«iddhaæ ni«iddham / yathà brahmahatyÃdi / upÃttaæ ca karma bhogena k«apayanniti caÓabdÃrtha÷ / ayamÃÓaya÷ / sukhadu÷khatatkÃraïarÆpo hi saæsÃra÷ / sa ca karmanimitta eva / nityanaimittikayorakaraïe tvadharmapravacayena du÷khatatsÃdhanÃvÃptirasya bhavati / ni«iddhakaraïe 'pi tathà / kÃmyakaraïe tu dharmotpÃdanena sukhatatsÃdhanÃvÃptirjÃyate / mumuk«ustu nityaæ naimittikaæ ca nityameva karoti / parityajati ca ni«iddhamiti na duritopacaya; / kÃmyamapi parityajatÅti na dharmopacaya÷ / evamanÃgatayordharmÃdharmayoranutpÃde prÃgupÃttau ca bhogena k«apayannirbÅjÃyÃ÷ saæs­termucyata iti / yathoktam / "mok«ÃrthÅ na pravarteta tatra kÃmyani«iddhayo÷ / nityanaimittike kuryÃtpratyavÃya javÃæsayÃ' iti / naca pa¤camÅ karmavidhÃsti / yatkaraïe 'karaïe và dharmÃdharmodaya÷ syÃditi / *10,314* nirÃkaroti- etadapÅti // %<... etadapyetena nirÃk­tam / vidyaivetÅmamevÃrthaæ svayamevÃha vedarà// MAnuv_3,3.166d-f //>% NYùYASUDHù: etena nÃnya÷ panthà iti Órautena bhagavajj¤Ãnavyatiriktamok«asÃdhanani«edhena / api ca nityanaimittikakarmaïÃæ niyamena samyaganu«ÂhÃnaæ tÃvadaÓakyameva / "caranti devà vihitaæ samastamardhameva munayo daÓÃæÓato manu«yÃ÷' ityÃdiÓrute÷ / nÃpi ni«iddhÃkaraïaæ sambhÃvitam / prÃmÃdikÃnÃæ mÃnasavÃcikakÃyikÃnÃmaparihÃryatvÃt / prÃyaÓcittÃttatk«aya iti cenna / prÃyaÓcittasyÃpi samyaganu«ÂhÃtumaÓakyatvÃt / pÆrvopÃrjitakarmaïÃæ bhogena k«ayastvatyantÃsambhÃvita eva / anantatvÃdityalam / nanvetatsarvaæ sÆtrÃnuktaæ kasmÃdvarïyata ityata Ãha- vidyaiveti // %% *10,314f.* NYùYASUDHù: vidyaiva tu nirdhÃraïÃditi sÆtreïa / svayameva na tvarthata÷ / "vÃjasaneyino 'dhÅyate / «aÂtriæÓatsahasrÃïyapaÓyadÃtmano 'gnÅnarkÃnmanomayÃnmanaÓcita÷' ityÃdi / tatra saæÓaya÷ / kimete 'gnaya÷ kriyÃnupraveÓinastacche«abhÆtà uta svatantrÃ÷ kevalavidyÃtmakà iti / kriyÃmayasyÃgne÷ prakaraïÃttadvi«aya evÃyamupadeÓa iti prÃpte 'bhidhÅyate / vidyÃtmakà evaite 'gnayo na kriyÃÓe«abhÆtÃ÷ / te haite vidyÃcita eveti nirdhÃraïÃt / iti pare«Ãæ vyÃkhyÃnamasadeveti bhÃvenoktamimamevÃrthamiti / viphalatvÃdasyÃÓcintÃyÃ÷ / pak«advaye 'pyabhyudaya eva hyasya prayojanam / yastu nityÃnityavastuvivekavächamadamÃdisampanna÷ sarvabhogavairÃgyopeto mumuk«urathaÓabdenottaramÅmÃæsÃyÃmadhikÃrÅ sÆcita÷ sa kathametÃsu phalgucintÃsu pravartata iti / *10,316* evaæ sÆtrak­tà pÆrvapak«itÃni matÃni nirÃk­tyedÃnÅæ ye sÆtrÃïÃæ v­ttikÃrà anyathà bhëante te«Ãæ matÃni nirÃkurvÃïa÷ samuccayaniyamavÃdinÃæ mataæ tÃvadapÃkaroti- vineti // %% *10,316f.* NYùYASUDHù: saæsÃraniv­ttimÃtraæ kevalena j¤Ãnena bhavati / Ãnandav­ddhistu kamarsÃpek«eïaiva j¤Ãneneti bhagavata÷ panthÃ÷ / yadvak«yati sahakÃritvena ceti / ato j¤ÃnakarmabhyÃæ mok«a ityanuktvà karma vinà kevalaj¤Ãnena na mok«a÷ kintu karmasahitenetyuktam / ityetadapi mataæ saiva sÆtrag­hÅtaiva nÃnya÷ panthà iti Óruti÷ spa«Âaæ nivÃrayati / tamevaæ viditveti j¤ÃnamÃtrasya mok«asÃdhanatvamuktvà punarnÃnya÷ panthà itrata vacanÃdÃdaro 'vagamyate / naca samuccayaniyame kimapi pramÃïamasti / andhantama÷ praviÓantÅtyÃdÅnÃmanyÃrthatvÃt / "yathÃnnaæ madhusaæyuktaæ madhu cÃnnena saæyutam / evaæ tapaÓca vidyà ca saæyukte bhe«ajaæ mahad' ityÃdÅnÃæ parok«aj¤Ãnavi«ayatvÃt / aparok«aj¤Ãnavi«ayatve 'pyÃnandav­ddhayarthatvÃt / *10,319* mÃyÃvÃdino vadanti / dvividho mok«a÷ parÃparabhedÃt / tatrÃparo vaikuïÂhasatyalokÃdiprÃptilak«aïa÷ / parastvavidyÃstamaye satyadvaitabrahmÃvasthÃnarÆpa÷ / pratÅkÃdivi«ayamanyathopÃsanamaparasya sÃdhanam / parasya tvekatvaj¤Ãnamiti / tatrÃnyathopÃsanasya vaikuïÂhÃdiprÃptisÃdhanatvaæ tÃvadapÃkaroti- anyatheti // %% NYùYASUDHù: evaæ yathÃsthitenaiva prakÃreïa na tvanyatheti vadantÅ ÓrutiranyathopÃsanamapi puru«ÃrthasÃdhanaæ nivÃrayati / na kevalaæ paramapuru«aj¤Ãnavyatiriktapak«Ãn / tamityanena yathÃrthaj¤Ãnaæ labdhameva / saprakÃrasya prak­tasya parÃmarÓopapattÃvekadeÓavi«ayatvakalpanÃnupapatte÷ / tathÃpi yadevamiti vadati tadÃ'darasÆcanÃrthamiti / paramamok«avi«ayeyaæ Órutirastu / aparastu puru«Ãrtho 'nyathopÃsanena bhavi«yatÅtyata Ãha- neti // %<... na pratÅka iti prabhu÷ // MAnuv_3,3.168d //>% NYùYASUDHù: "na pratÅke na hi sa÷' iti sÆtrakÃro 'nyathopÃsanasya sarvathÃpyakartavyatvaæ vak«yati / ato na tatpuru«ÃrthaleÓahetu÷ / *10,320* sÆtrasyÃrthÃntaraæ vak«yÃmÅti vadantaæ prati ÓrutivirodhamÃha- andhamiti // %% NYùYASUDHù: puru«ÃtharsÃdhanamiti Óe«a÷ / Órutistvanyatra sm­tisammatipradarÓanena vyÃkhyÃtà / *10,321* idÃnÅmekatvaj¤Ãnasya paramok«asÃdhanatvaæ nirÃkaroti- naceti // %% NYùYASUDHù: co 'vadhÃraïe / ekatvavij¤ÃnÃdapi puru«a÷ saæsÃrÃnna mucyate / kuta÷ / uktanyÃyena"tamevaæ vidvÃn' itrata sahasraÓirastvÃdimahÃmahimopetasya bhagavato j¤Ãnamam­tatvasÃdhanamabhidhÃya"nÃnya÷ panthÃ÷' iti sÃdhanÃntarÃbhÃvasyoktatvÃt / "puru«a evedaæ sarvam' ityuktamekatvamevaæÓabdena parÃm­Óyata iti cenna / uktanyÃyena tasya vÃkyasyaikatvavi«ayatÃyà abhÃvÃt / "tadyo yo devÃnÃæ pratyabuddhayate' ityÃdiÓrutayastu tadguïasÃratvÃdityuktanyÃyena naikyaj¤Ãnasya mok«asÃdhanatÃæ vadanti / ki¤caikyaj¤ÃnamanyathÃj¤Ãnamiti p­thagupadeÓÃdityuktanyÃyena siddham / mithyÃj¤Ãnaæ cÃnarthasÃdhanamityuktam / *10,322* api cÃdvaitaj¤Ãnasya na tÃvadyÃgÃdivadrÃjasevÃdivadvà mok«asÃdhanatvam / kintu avidyÃvirodhitvena / virodhinÃdvaitasÃk«ÃtkÃreïÃvidyÃyÃæ niv­ttÃyÃæ tadupÃdÃnako bandha÷ svayameva nivartata iti / tathÃca sÃk«Ãtk­tÃdvaitÃnÃmuttarak«aïa eva dehÃdidvaitadarÓanÃbhÃva÷ prÃpnoti / aÇgÅkriyate ca jÅvanmukti÷ / j¤ÃnenÃvidyÃyÃæ niv­ttÃyÃmapi tatsaæskÃreïa dvaitadarÓanÃnuv­ttirbhavatÅti cenna / saæskÃrasyÃvidyÃkÃryatve 'vasthÃnÃnupapatte÷ / na hyupÃdÃne niv­tte kÃryamavasthitaæ d­«Âam / anyathà satyatvaprasaÇga÷ / j¤Ãnodaye 'pyaniv­ttasya tasya nivartakÃntarÃbhÃvÃtsarvadÃ('niv­)nuv­ttau na kadÃpi dvaitadaÓarnaniv­tti÷ syÃt / asaÇgasyÃtmano vinaivÃvidyÃsambandhena saæskÃrÃÓrayatvaæ cÃyuktameva / etena prÃrabdhakarmavaÓÃd dvaitadarÓanÃ('niv­)nuv­ttirityapi nirastam / j¤Ãnena niv­ttÃpyavidyà dagdhapaÂanyÃyena ki¤citkÃlamavati«Âhate / tena dvaitadarÓanÃnuv­ttirghaÂata iti cenna / Ãtyantikaniv­ttau kÃraïÃbhÃvena dvaitadarÓanÃnuparamaprasaÇgÃt / etena avidyÃleÓÃvasthÃnapak«o 'pi pratik«ipta÷ / leÓaÓca paÂasya tanturivÃvayavo và syÃtpradeÓo và dharmo và / nÃdya÷ / akÃryatvÃdavidyÃyÃ÷ / na dvitÅya÷ / pradeÓÃnaÇgÅkÃrÃt / pradeÓino niv­ttau pradeÓÃvasthÃnÃsambhavÃcca / na t­tÅya÷ / dhamiïo 'pagame dharmÃnapagamÃnupapatte÷ / *10,324f.* atha matam / saæsÃramÆlakÃraïabhÆtÃvidyà yadyapyekaiva / tathÃpi tasyÃ÷ santyeva bahava ÃkÃrÃ÷ / tatraiko bandhasya paramÃrthasatyatvavibhramahetu÷ / dvitÅyo 'rthakriyÃsamarthavastukalpaka÷ / t­tÅyastvaparok«yapratibhÃsavi«ayÃkÃrakalpaka÷ / tatrÃdvaitasya satyatvÃdhyavasÃyena samastadvaitasatyatvakalpaka ÃkÃro nivartate / arthakriyÃsamarthaprapa¤copÃdÃnaæ mÃyÃkÃrastattvasÃk«ÃtkÃreïa vilÅyate / aparok«apratibhÃsayogyÃrthÃsajanakastu mÃyÃleÓo jÅvanmuktasya niv­tta÷ samÃdhyavasthÃyÃæ tirohito 'nyadà dehÃbhÃsajanakÃbhÃsahetutayÃnuvartate / prÃrabdhakarmaphalopabhogÃvasÃne tu nivartata iti / tadayuktam / asyÃ÷ kalpanÃyÃ÷ ni«pramÃïakatvÃt / indro mÃyÃbhi÷ pururÆpa Åyata iti Órutiratra pramÃïamiti cenna / atra pÃrameÓvaraÓaktipratipÃdanÃt / j¤ÃnabÃdhyÃnirvÃcyamÃyÃkÃrapratipÃdanÃpratibhÃsanÃt / "tasyÃbhidhyÃnÃdyojanÃttattvabhÃvÃd bhÆyaÓcÃnte viÓvamÃyÃniv­ttiriti ÓvetÃÓvataramantre 'pi bhÆyobhÆyastasminmanaso yojanÃdyo jÃyate tattvabhÃvastattvaj¤Ãnaæ tasmÃduditÃttasya parameÓvarasyÃbhidhyÃnÃdanugrahÃtkarmak«ayÃnte viÓvabandhakamÃyÃniv­ttirbhavatÅtyucyate na tvanirvÃcyavidyÃkÃrÃïÃæ krameïa niv­ttirbÃdhalak«aïà / ki¤ca yo 'pi mÃyÃkÃro 'nuvartata ityucyate tattvaj¤Ãnaæ tasya virodhi na và / Ãdye kathaæ na nivartate / dvitÅye j¤Ãnena na nivarteta / tathÃca satya÷ syÃt / karmak«aye sati nivartata iti vadatà karmaïÃæ tatkÃraïatvamuktaæ syÃt / anyathà tanniv­ttau niv­tteranupapatte÷ / *10,327* atha manyase / j¤ÃnamevÃvidyaleÓasya nivartakam / kintu prabalena prÃrabdhakarmaïà pratibaddhaæ na nivartayati / phalabhogena tu pratibandhake k«Åïe nivartayatÅti / tadapyayuktam / nirupÃdÃnakarmÃvasthÃnÃnupapatte÷ / sa evÃvidyÃleÓa÷ karmopÃdÃnamiti cenna / karmÃvasthÃne 'vidyÃleÓÃvasthÃnaæ tadavasthÃne ca karmÃvasthÃnamiti parasparÃÓrayatvÃpatte÷ / utpattyÃdÃvivÃvasthÃne 'pi tasya do«atvÃt / ki¤cÃsyÃrthasya na ki¤citsphuÂaæ j¤ÃpakÃntaramasti / tato mà nÃma bhÆdavasthitÃvitaretarÃÓrayatvam / j¤aptau tu bhavatyeva / jÅvanmuktyanyathÃnupapattyaivai«o 'rtha÷ kalpyata iti cenna / paramapuru«Ãnugraheïaiva mok«a ityasya sakalaÓrutÅtihÃsapurÃïÃdisiddhasyÃrthasyÃÇgÅkÃreïaiva sarvasyopapattÃvasyÃ÷ kalpanÃyà anavakÃÓÃditi / *10,328* adhikaraïÃrthamupasaæharati- iti sarvamiti // %% *10,328f.* NYùYASUDHù: nÃstyeva mok«a÷ sattve và sÃdhanÃntarasÃdhya ityetadanupapannam / kinnÃma ni«kÃmabhagavadarthaÓrutyÃdivihitakarmÃnu«ÂhÃnena ÓuddhÃnta÷karaïasya rÃgÃdido«ak«aye jÃtabhagavadbhakte÷ ÓravaïamanananididhyÃsanÃbhyÃsavata÷ paramabhÃgavatasya bhagavatsÃk«ÃtkÃre jÃte prasanno bhagavÃnaprÃrabdhÃni karmÃïi vinÃÓya bhÃgavatadharmaprav­ttaye j¤Ãninaæ kamapi kÃlaæ vyavasthÃpayaæstadarthaæ prÃrabdhÃni karmÃïyavaÓe«ya tatphalopabhoge sati tÃnyapi vinÃÓya prak­tibandhÃnmocayatÅti sarvaæ pratij¤Ãya guïaireva natu so 'rodÅdityÃdinà pratÅtairapyaguïairiti samÃne ceti sÆtrakhaï¬asyÃrthamanuvadati / yuktamiti Óe«a÷ / svayogyata eva natu yogyatÃtikrameïeti prÃpteÓce(tyÃdisÆ)ti sÆtrÃrthÃnuvÃda÷ / prayojanaæ cottareïa saÇgatisÆcanamiti / *10,329* svayogyata ityuktam / tÃmeva yogyatÃæ viv­ïoti- brahmeti // %% *10,330* NYùYASUDHù: brahmaiveti sambandha÷ / sarvairvedoditai÷ / caÓabda÷ kriyÃdravyasamuccayÃthar÷ / harimupÃsÅteti vartate / vedoktasamastaguïakriyopetatayÃnantarÆpaæ harimupÃsituæ brahmaiva yogya ityartha÷ / castvartha÷ / sarasvatÅ tu kriyÃsÃmÃnyata÷ kriyÃsaÇkocenopÃste / sakalavedoktaguïopetatayÃnantarÆpaæ harimupÃste / trivikramatvÃdikriyÃstu nityavikrÃntyÃdi«vantarbhÃvayatÅtyartha÷ / guïasÃmÃnyata÷ samastarÆpÃïyupÃste / guïÃnkriyÃæÓca saÇkocayatÅtyartha÷ / pare ÓakrÃdaya÷ / dravyÃïi rÆpÃïi guïakriyÃsaÇkocastu siddha eva / etena"samÃna evaæ cÃbhedÃt' ityadhikaraïatÃtparyamuktaæ bhavati / vidyaiva tu nirdhÃraïÃdityata÷ pÆrvamevedamadikaraïam / tatkuto vyatyÃsena vyÃkhyÃnam / ucyate / prakaraïaÓuddhau prameyaæ sugrahaæ bhavatÅtyata÷ kramabhaÇga÷ / tathÃhi / upÃsanasvarÆpÃniÓcaye na ko 'pi vicÃro 'vakÃÓaæ labhata iti tatsvarÆpamÃdau darÓitam / tatastasya kartavyatà samarthità / anantaraæ taditikartavyatÃjij¤ÃsÃyÃæ yogyatÃdivicÃra iti / // iti vidyÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *10,332* [======= JNys_3,3.V: yÃvadadhikÃrÃdhikaraïa =======] // atha yÃvadadhikÃrÃdhikaraïam // // oæ yÃvadadhikÃramavasthitirÃdhikÃrikÃïÃm oæ // etadyathà yathetyÃdinà bhëye vyÃkhyÃtam / tadavispa«Âam / adhikÃraviÓe«asya kÃraïatvÃnabhidhÃnÃt / muktÃvityuktyà saæsÃre naivamiti pratÅte÷ / ÃnandamÃtragrahaïÃdguïÃnantaravyÃv­ttiprÃpte÷ / dharmiïÃmanirdeÓÃcca / ata÷ spa«Âaæ vyÃca«Âe- adhikÃreti // ## %% NYùYASUDHù: adhikÃro yogyatà / atra sÃmÃnyoktyà muktau saæsÃre ceti gamyate / tarhi muktÃviti kasmÃduktamityata Ãha- mok«e ceti // %<... mok«e caiva viÓe«ata÷ // MAnuv_3,3.172d //>% NYùYASUDHù: castvartha÷ / viÓe«atastu mok«a evetyanvaya÷ / saæsÃre vik«epavaÓÃdyogyatÃnusÃritvaæ ki¤cidvihanyate / mok«e tadabhÃvÃdyogyatÃnusÃryeva niyamena bhaktyÃdikaæ bhavatÅtyato muktÃvityuktamiti / evaæ tarhi muktÃnÃæ parasparaæ dve«er«yÃdiprasaÇgena muktatvavirodha÷ syÃdityÃÓaÇkÃparihÃrÃrthaæ sÆtram"ak«aradhiyÃæ tvavirodha÷ sÃmÃnyatadbhÃvÃbhyÃmaupasadavattaduktam' iti / etadapyaviÓadam / do«ÃbhÃvasÃmyÃdityatra sÃmyapadaprayojanÃdarÓanÃt / uttamebhyo 'nye«Ãæ bhÃvÃdityasyotpatteriti pratÅte÷ / Ói«yavaditi cÃyuktam / kvacicchi«yasyÃpi gurau dve«ÃdidarÓanÃta / ato vyÃkhyÃti- neti // ## *10,333* %% NYùYASUDHù: tÃvatà parasparamasÃmyena dve«ÃdiprasaÇgena muktatvavirodho 'sti / sÃmyaÓabdasyÃrtha÷ samastaÓa iti / uttamebhya ityasya vivaraïamÃbhÃsatvÃditi / tadavarÃïÃæ sarve«Ãæ parÃbhÃsatvÃcceti yojanà / etadeva viv­ïvand­«ÂÃntaæ vyÃkhyÃti- yata iti // %% NYùYASUDHù: gurau sacchi«yasyevetyartha÷ / etaccottaratra sphuÂÅkari«yatyÃcÃrya÷ / *10,324* cirantanÃstu v­ttikÃrÃ÷ sÆtradvayamidamanyathà vyÃcak«ate / vidu«Ãæ kiæ j¤ÃnodayÃnantarameva mukti÷ kiævà neti saæÓaye pÆrvasminpak«e satÅdamucyate / ÃdhikÃrikÃïÃæ parameÓvaradattÃdhikÃre vartamÃnÃnÃæ vidu«Ãmapi devÃdÅnÃæ yÃvadadhikÃraæ saæsÃre 'vasthiti÷ / na tadaiva mukti÷ / tathà ÓrutyÃdi«u darÓanÃt / satyÃmapi sÃdhanasampattau yadi na mok«astadà na te«Ãæ kadÃpi mok«a÷ syÃdityÃÓaÇkÃparihÃrÃya dvitÅyaæ sÆtram / brahmavidÃæ na mok«ÃbhÃvarÆpo virodha÷ / kuta÷ / sÃmÃnyatadbhÃvÃbhyÃæ sÃmÃnyaviÓe«abhÃvÃbhyÃm / yadyapi k«Åyante cÃsya karmÃïÅti sÃmÃnyata÷ sarvakarmaïÃæ j¤Ãnena k«ayo 'bhihitastathÃpi tasya tÃvadeva ciramiti viÓe«avacanÃtprÃrabdhakarmaïÃmavaÓe«o gamyate / etaduktaæ bhavati / aprÃrabdhÃni karmÃïi nivartante / prÃrabdhasya tu bhogenaiva k«aya÷ / atastatphalabhÆte 'dhikÃre sthitvà tatk«aye pravrajyanta iti / mÃyÃvÃdinastu prathamasÆtrasyaivÃyaæ samasto 'rtha iti varïayanto 'k«aradhiyÃmityetadadhikaraïÃntaraæ vyÃcak«ate / JOSHI-26 *10,336* trÃdyaæ mataæ nirÃkaroti- naceti // %% NYùYASUDHù: saæsÃrÃvasthÃnasya kÃleyattà kÃlamaryÃdà prÃrabdhakarmaphalabhogÃvasÃnarÆpà sà parà uddeÓyà pratipÃdyà yayoste tathokte / kuto netyata Ãha- hÅti // %<... hyÃrabdhamÃtrasya bhogenaiva k«ayo dhruva÷ // MAnuv_3,3.175cd // anÃrabdhakÃrye bhogena tvitare iti codita÷ // MAnuv_3,3.176ab //>% NYùYASUDHù: yasmÃdanÃrabdhasya j¤Ãnenaiva k«aya ÃrabdhamÃtrasya bhogenaiva k«ayo dhruva itye«o 'tha"anÃrabdhakÃrye eva tu pÆrve tadavadhe÷' iti sÆtreïa,"bhogena tvitare k«apayitvÃtha sampatsyate' iti ca sÆtreïodita÷ / tasmÃnneti sambandha÷ / evamuditatve 'pi kuto netyÃÓaÇkÃæ pariharannapavyÃkhyÃnirÃsasya prayojanamÃha- paunaruktyeneti // %% NYùYASUDHù: etena mÃyÃvÃdinÃmapi (vyÃkhyÃnaæ) mataæ nirastam / tÃtparyabhedÃtprapa¤canabhÃvÃdvà na paunaruktyamiti cet / syÃdevam / yadyasaÇkÅrïaæ vyÃkhyÃnÃntaraæ na syÃt / tadidamuktam- iti niÓcaya iti // // iti yÃvadadhikarÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *10,340* [======= JNys_3,3.VI: iyadÃmananÃdhikaraïa =======] // atha iyadÃmananÃdhikaraïam // // oæ iyadÃmananÃt oæ // ye«Ãæ j¤ÃnayogyÃnÃmidaæ muktisaæsÃrayostÃratamyaæ samarthitam / te chandogÃnÃmupani«adi nÃmavÃgÃdikrameïa prÃïÃntà uktÃ÷ / tatra kiæ prÃïa evÃdhikÃritÃratamyasyÃvadhi÷ utÃdhiko 'pyastÅti saæÓaye satÅyadeva devatÃtÃratamyamiti siddhÃntitam / tatra na j¤Ãyate kÃstà nÃmÃdyà devatà iti / kathaæ ca pa¤cadaÓaiva adhikÃnÃmapi bhÃvÃdityÃÓaÇkÃnirÃsÃrthaæ b­hatsaæhitÃvacanameva paÂhati- u«Ã iti // ## %% NYùYASUDHù: u«Ã aÓvinorbhÃryà / svÃhÃgnerbhÃryà / parjanyo mitraÓcÃdityau / pravaho marut / aniruddha÷ kÃmasuta÷ / ete muktigà saæsÃragÃÓca sarvairguïairuktamevottarata eva vartanta ityartha÷ / *10,340* adhikasadbhÃvaÓaÇkÃnirÃsÃyaite«Ãæ samÃnantarÃvasthitÃæÓcÃha- sÆryetyÃdinà // *10,341* %% NYùYASUDHù: tatheti Óe«a÷ / sÆryadharmau somasamÃnau / manvÃdaya÷ pa¤cÃniruddhasamÃnÃ÷ / manuratra svÃyambhuvo vivak«ita÷ / tÃrà b­haspatibhÃryà / castvartha÷ / mitreïa tulyaæ vartata iti mitravat / ÓatarÆpà svÃyambhuvasya patnÅ somavat / sÆryadharmÃvityatraiveyaæ vaktavyà / satyam / patÅnÃmuktau idÃnÅmÃsÃæ prastutatvÃtp­thagukti÷ / prasÆtirdak«apatnÅ vahnivat / virìaniruddhabhÃryà parjanyavat / varuïasyeyaæ vÃruïÅ / puæyoge tu varuïÃnÅti syÃt / indravaruïeti smaraïÃt / saæj¤Ã sÆryabhÃryà / rohiïÅ somabhÃryà / dharmasyeyaæ dharmÅ / vÃruïÅ saæj¤Ã rohiïÅ dhÃrmÅ ca tathaiva parjanyavadeva / pravahasyeyaæ pravÃhÅ tu mitravadeva prakÅrtità / aÓvinau vighnapavittapau mitraparjanyamadhyasthÃviti pratyekaæ sambandha÷ / ete catvÃra÷ parasparaæ samà mitrÃdadhamÃ÷ / parjanyÃduttamà ityathar÷ / bh­guragnisama iti vak«yamÃïasyÃpavÃda÷ / brahmaputrà marÅcyÃdyà mitratanmadhye mitrÃgnyormadhye / parasparaæ samà mitrÃduttamà agneradhamà ityartha÷ / tatra te«u brahmaputre«u nÃrado varuïÃgnyantarà vÃruïÃdadhamo 'gneruttama ityartha÷ / tathÃca dak«abh­gunÃradÃnÃæ p­thaguktatvÃdbrahmaputrakà marÅcyÃdyÃ÷ saptaiva / prÃyagrahaïene«annyÆna÷ / suparïÅ garu¬abhÃryà / viÓvÃmitra÷ kasÆnuvat brahmaputrairmacÅcyÃdyai÷ samÃna÷ / vaivasvato manuÓca kasÆnuvaditi sambandha÷ / *10,342* svÃyambhuvÃdvaivasvatÃdbhagavadavatÃrÃttÃpasÃccÃnye manavastato vaivasvatÃdavarÃ÷ / te 'ÓvibhyÃæ paÓcÃtparjanyÃduttamÃ÷ / cyavanÃdyÃÓca tadvat / ekÃdaÓamanusamÃnÃ÷ / atraite«vapi viprarÃjanyatvanimitta÷ kaÓcana viÓe«o 'sti / muktÃvapi vipratvÃderbhÃvÃt / atra cyavanocathyau viprau / anye rÃjanyÃ÷ priyavrato 'pi tat avaramanuvadeva / tadanyà uktebhyo 'nyÃ÷ ÓatadevatÃ÷ somÃrhadevatÃ÷ ÓatÃntaragatÃ÷ parjanyamitrÃntarÃle / parjanyÃduttamà mitrÃdadhamà aÓvino÷ samÃnà ityartha÷ / tadanye uktebhyo 'nye tu devÃstata÷ ÓatÃntargatadevatÃbhyo 'varÃ÷ / avaramanusamÃnà ityartha÷ / *10,350* nanu mahÃlak«mÅ÷ prÃïÃdapyuttamÃsti / tatkathaæ prÃïÃvasÃnatvamadhikÃriïÃmityata Ãha- etebhya iti // %% NYùYASUDHù: yadyapi ÓrÅretebhyo viÓe«ato 'bhyadhikà / tathÃpi sadà muktà bandharahiteti nÃdhikÃrivarge g­hyate / tasyÃ÷ samo nÃstÅti svarÆpakathanam / etena kÃmÃditaratra tatra cÃyatanÃdibhya ityadhikaraïasya tÃtparyamuktaæ bhavati / paramo harireva na cÃpara ityanena"vyatihÃro viÓiæ«anti hÅtaravat'"saiva hi satyÃdaya÷' ityadhikaraïadvayasya tÃtparyamuktaæ veditavyam / *10,351* nanÆpani«adi nÃmÃdyÃ÷ prÃïÃntÃ÷ pa¤cadaÓoktÃ÷ / atra co«Ã÷ svÃhetyÃdinà caturdaÓaÓaiva tatkathaæ na visaævÃda ityato b­hatsaæhitÃvacanenÃnuktamekaæ svayamÃha- prÃïa iti // %<... prÃïa ÃhaÇkÃrika eva ca / indrÃdanantaro ... // MAnuv_3,3.186c-e //>% NYùYASUDHù: taijasÃhaÇkÃrÃdutpanna÷ prÃïaÓcÃparo 'sti / sa cendrÃdanantaraæ evÃniruddhÃduttamo j¤Ãtavya÷ / paraprÃïavyÃv­ttyarthamÃhaÇkÃrika evetyuktam / ayamatra saÇgraha÷ / pu«karo nÃma sarvÃvaro deva÷ / "kalÃbhyaÓcÃnyÃdevebhya÷ karma pratyavaraæ yata÷ / kÃlÃbhya÷ p­thaguktaæ tatpu«kara÷ karma cocyate' ityanyatroktatvÃt / tataÓÓanaiÓcaro 'dhika÷ / p­thivyÃtmà ÓaniÓceti vacanÃt / tata u«Ã÷(upÃ) / tato budha÷ / udakÃtmako budhaÓceti vacanÃt / tata÷ svÃhà / tata÷ parjanyo vÃruïÅ saæj¤Ã rohiïÅ dhÃrmÅ virà/ tata ekÃdaÓa manaÓcyavanocathyavainyaÓaÓabinduhaihayapriyavratagayà anuktadevÃÓca / "priyavrato gayaÓcaiva karmadevasamau matau' ityanyatroktatvÃt / tato 'Óvinau vighneÓavittapau vi«vaksenaÓca / vi«vakseno vÃyuja÷ svena tulya iti vacanÃt / tato mitro nir­tistÃrà prÃvahÅti ca / tato marÅciratryaÇgirÃ÷ pulastya÷ pulaha÷ kraturvasi«Âho viÓvÃmitro vaivasvatamanuÓca / tato 'gnirbh­gu÷ prasÆtiÓca / tato nÃrada÷ / tato varuïa÷ / *10,352* tataÓcandrasÆryadharmÃ÷ ÓatarÆpà ca / tata÷ pravaha÷ / tato 'niruddhasvÃyambhuvab­haspatidak«Ã÷ ÓacÅ ratiÓca / tata ÃhaÇkÃrika÷ prÃïa÷ / tata indrakÃmau / tata umà suparïÅ umÃtmakatvÃcche«abhÃryà ca / tato jÃmbavatyÃdyà bhagavanmahi«ya««a / anyatroktatvÃt / anyatroktatvÃt / tato rudrÃtmakatvÃcche«aÓca / tato bhÃratÅ tadÃtmakatvÃtsarasvatÅ ca / tato mukhyavÃyustadÃtmakatvÃdbrahmà ca / tato mahÃlak«mÅ÷ / tato bhagavÃniti / // iti iyadÃmanÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *10,354* [======= JNys_3,3.VII: darÓanabhedÃdhikaraïa =======] // atha darÓanabhedÃdhikaraïam // // oæ praj¤Ãntarap­thaktvavadd­«ÂiÓca taduktam oæ // etadvayÃkhyÃtaæ bhëye upÃsanÃbhedavaddarÓanabheda iti / tadaspa«Âam / darÓanabhede mÆlakÃraïasyÃnuktatvÃt / tato vyÃkhyÃti- d­«Âiriti // ## %<... d­«Âirapi yogyÃnusÃrata÷ // MAnuv_3,3.186d //>% NYùYASUDHù: nÃnÃvidheti Óe«a÷ / // iti darÓanabhedÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *10,355* [======= JNys_3,3.VIII: pradÃnÃdhikaraïaguruprasÃdÃdhikaraïa =======] // atha pradÃnÃdhikaraïaguruprasÃdÃdhikaraïau // // oæ pradÃnavadeva taduktam oæ // atra prak­«Âaæ dÃnaæ pradÃnam / praÓabdo na sphuÂaæ vyÃkhyÃto bhëye / ata÷ sÆtrÃrthamÃha- samyagiti // ## ## %% NYùYASUDHù: na kevalaæ ÓravaïÃdi kintu samyagguruprasÃdaÓca / samyak prasÃdapÆrvakaæ guroryadvidyÃdÃnaæ tacca bhagavadd­«Âe÷ kÃraïamityartha÷ / nanu"praj¤Ãntarap­thaktvavat' iti sÆtraæ pradÃnavadevetyata÷ paÓcÃttanaæ tatkuto vyutkrama÷ / ucyate / yogyatÃcintÃsaÇgataæ taditi prakaraïaÓuddhaye pÆrvameva vyÃkhyÃtamiti na do«a÷ / // oæ liÇgabhÆyastvÃttaddhi balÅyastadapi oæ // atra gurupra(sÃda)dÃnasya balavattvamuktam / tadayuktam / ÓravaïÃdito hi balavattvam / tacca pradÃnaÓabdÃrthÃntargatameva / nahi svasmÃdeva svaya balÅya iti sambhavatÅtyato vyÃca«Âe- samyagiti // mukhyata÷ ÓravaïÃdyapek«ayÃtiÓayena / ayamabhisandhi÷ / pradÃnaÓabdena hi samyagguruprasÃdapÆrvakaæ dÃnaæ prak­tam / tatra samyagguruprasÃdamÃtraæ taditi atra parÃm­Óyata iti / liÇgabhÆyastvÃdityuktam / yÃsvÃkhyÃyikÃsu liÇgÃni d­Óyante tatra guruprasÃdenaiva j¤ÃnaprÃptiÓravaïÃt ÓravaïÃdikaæ na karaïÅyamiti ÓaÇkà syÃttÃæ nivÃrayituæ tadapÅtyuktam / tadvayÃkhyÃti- ÓravaïÃdi ceti // %<ÓravaïÃdi ca kartavyaæ nÃnyathà darÓanaæ kvacit // MAnuv_3,3.187cd //>% *10,355f.* NYùYASUDHù: kuta ityata Ãha- nÃnyatheti // anvayavyatirekÃbhyÃæ Órutyà ca pramÃïÃnÃmeva prameyÃdhigatisÃdhanatvaniÓcayÃditi bhÃva÷ / ÃkhyÃyikÃsvapi ÓravaïÃdÅnÃmanuktimÃtram / na punarabhÃvoktirasti // iti pradÃnÃdhikaraïaguruprasÃdÃdhikaraïau // ___________________________________________________________________________ *10,358* [======= JNys_3,3.IX: pÆrvavikalpÃdhikaraïa =======] // atha pÆrvavikalpÃdhikaraïam // // oæ pÆrvavikalpa÷ prakaraïÃtsyÃtkriyÃmÃnasavat oæ // kiæ prathamaprÃpta eva gururuta taæ parityajyÃnyo 'pi svÅkartuæ Óakyata iti saæÓaye"gurumantraparityÃgÅ rauravaæ narakaæ vrajet' iti guruparityÃge do«asmaraïÃtprathamaprÃpta eveti prÃpte vikalpa ucyate / sa hÅnasamottame«u kiævi«aya iti na j¤Ãyate / do«asmaraïasya kà gatirityato vyaktaæ vyÃkhyÃti- guïÃdhikamiti // ## %% NYùYASUDHù: kvacitprayojanaviÓe«e 'pi / do«asmaraïaæ tadvi«ayamiti bhÃva÷ / evaæ tarhi sautro vikalpo 'dhikaguruprÃptivi«aya÷ kimiti netyÃha- viparyayastviti // %% NYùYASUDHù: adhamaguruparityÃgenottamagurusvÅkÃra ityartha÷ / anyathà daivÃdÃdÃvalpaæ guruæ prÃptasya Ói«yasya praj¤otkar«avato jÃtayo÷ saæÓayaviparyÃsayoraj¤Ãnasya ca niv­ttirna syÃt / tadidamuktaæ Óubhamicchateti / evaæ tarhyanupadiÓata uttamasya tyÃgenopadiÓato 'dhamasya svÅkÃro 'pi kartavya÷ syÃt / satyam / prati«edhavacanena tatrÃpodito 'yaæ nyÃya÷ / tarhi sautrasya vikalpasya ko vi«aya ityata Ãha- sama iti // *10,359* %% NYùYASUDHù: pÆrvasvÅk­tena guruïà same gurau svayameva prÃpte sati svÅkÃrasya vikalpa eva syÃt / na tu niyama÷ / sama eveti và sambandha÷ / do«asm­tervi«ayÃntaraæ ca darÓayitumÃha- pÆrveti // %<... pÆrvÃnuj¤Ã ca sarvathà // MAnuv_3,3.189b //>% NYùYASUDHù: samagurvantarasvÅkÃre pÆrvasyÃnuj¤Ã ca sarvathà bhÃvyà / vinÃnuj¤ayà samÃnapÆrvaparityÃgavi«ayaæ do«asmaraïamiti bhÃva÷ / *10,360* pÆrvÃnuj¤Ã cetyetadgurvantaraprÃptimÃtravi«ayamiti mandapratÅtinirÃsÃyÃha- taduttameti // %% NYùYASUDHù: taditi pÆrvaprÃptasya parÃmarÓa÷ / tasmÃduttamasya guro÷ prÃptyai pÆrvasyÃnuj¤Ã na mÃrgaïÅyà / guruprasÃda÷ sarvathà bhÃvya iti sÆtrak­toktam / tadvidyÃdevatayorapi prasÃdasyopalak«aïamiti vivak«urguruvidyÃdevatÃsvarÆpaæ tÃvadÃha- gururiti // %% *10,361* NYùYASUDHù: ye«Ãæ te«Ãmiti viÓe«aæ vihÃya sarve«Ãmeva / tata÷ kimityata Ãha- taditi // %% NYùYASUDHù: na kevalaæ guruprasÃdena kintu vidyÃdevatayorapÅtyartha÷ / muktiriti j¤ÃnÃderupalak«aïam / sÃdhÃraïagurumuktvÃsÃdhÃraïÃnÃha- syottamÃstviti // %% *10,362* NYùYASUDHù: krameïaiveti sÃk«Ãduttamo garustato 'pyuttamo gurutara ityÃdi / evaæ vidyÃviÓe«e taddevatÃviÓe«o 'pi j¤Ãtavya÷ / nanvastu vidyÃtvaæ vidyÃbhimÃnitvÃtsarasvatyÃdÅnÃm / devatÃtvaæ ca vidyÃpratipÃdyatvÃdvi«ïo÷ / brahmaïo gurutvaæ tu kuta÷ / vidyopade«y­tvaæ hi gurutvam / naca sarvÃnprati brahmaïastadastÅtyata Ãha- upadeÓa iti // %% NYùYASUDHù: iha janmÃntare và hiraïyagarbhopadeÓena vinà na kasyÃpi muktirityatastasya gurutvamupapannam / taditare«ÃmapyuttamÃnÃæ vidyÃsampradÃyapravartakatvÃdgurutvamapravartakÃnÃæ tvanugrÃhakatvÃdineti / // iti pÆrvavikalpÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *10,364* [======= JNys_3,3.X: tÃdvidyÃdhikaraïa =======] // atha tÃdvidyÃdhikaraïam // // oæ pareïa ca Óabdasya tÃdvidhvaæ bhÆyastvÃttvanubandha÷ oæ // bhaktirevainaæ nayatÅtyÃdiÓruterbhaktireva mok«ÃdisÃdhanaæ na paramÃtmà / yathaikalavyasya gurubhaktireva vidyÃprÃptisÃdhanaæ na gururityevaæ prÃpte idamuktam / tatra bhëyam / pradhÃnasÃdhanatvÃdbhakti÷ karaïatvenocyata iti / tatraprak­tatvÃdbhagavadapek«ayaiva bhakte÷ prÃdhÃnyamiti pratÅti÷ sayÃttÃæ nivÃrayitumÃha- sÃdhanebhya iti // ## %% NYùYASUDHù: mok«asÃdhanebhyo j¤ÃnÃdibhya÷ / etadapi tÃd­geva bhagavato 'pi mok«asÃdhanatvÃdityata Ãha- naiveti // %<... naivÃnyat tÃd­Óaæ kvacit // MAnuv_3,3.192b //>% NYùYASUDHù: kvacinmuktau j¤ÃnÃdau và bhagavatonyatsÃdhanaæ bhaktisad­Óaæ naivÃstÅtyartha÷ / bhaktiriti sÃmÃnyenoktaæ na j¤Ãyate kiævi«ayà kathaæ ceti / ata Ãha- bhaktiÓceti // %% NYùYASUDHù: harÃveva mukhyà sarvÃdhikà na tathÃnyatra / anyatrÃpi yathÃkramameva na tu sÃmyenÃkrameïa vetyartha÷ / tadiyattÃmÃha- svÃdhiketi // *10,365* %% NYùYASUDHù: sÃk«Ãtsvottame svÃdhikaiva kartavyà / anyatra svottame«u taduttamatvakrameïetyartha÷ / yadyapye«o 'thar÷ prÃguktastathÃpi tÃtparyÃtiÓayadyotanÃya punarukta÷ / bhakti÷ sÃdhanaæ cenmuktiprÃptyanantaraæ nÃstÅti pratÅti÷ syÃt / phalaprÃptau sÃdhananiv­ttidarÓanÃt / tanniv­ttyarthamÃha- anuvartate ceti // *10,366* %% NYùYASUDHù: premaviÓe«o hi bhaktirnÃma / upakÃrakatvaj¤ÃnÃjjÃtà hi premà k­tamahopakÃre nitarÃæ vardhata ityeva khalu yuktaæ na tu hÅyata iti / tadetat astÅtyanuktvÃnuvartata iti vadatà sÆcitam / tarhi tasyÃ÷ phalamapi ki¤citsyÃdityata Ãha- ÃnandarÆpiïÅti // prÃkkartavyatayà prak­tà / ata÷ sÃdhanarÆpà / muktau tu svabhÃvabhÆtÃvirbhÆtÃphalarÆpaiva / pÃdÃrthamupasaæharati- taditi // %% NYùYASUDHù: bhaktipÆrvà / evamiti yogyatÃde÷ / guïairupetasya hare÷ / // iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasuk­teranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà k­tÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapadavÃkyÃrthaviv­tau t­tÅye 'tropÃsÃvi«ayacaraïa÷ paryavasita÷ // ************************************************************************************************* *11,1* [======= JNys_3,4.I: puru«ÃrthÃdhikaraïa =======] // atha puru«ÃrthÃdhikaraïam // j¤ÃnasÃmarthyamasminpÃda ucyata iti pÃdapratipÃdyaæ bhëye 'bhihitam / saÇgatistu prÃguktaiva / nanu ca j¤Ãnasya svÃtantryeïa mok«asÃdhanatvaæ sÃmarthyam / tacca vidyaivetyuktam / kimaparamavaÓi«yate / yadarthaæ pÃdÃrambha÷ / ucyate / siddhe(ddhaæ) svatantrasyaiva j¤Ãnasya mok«asÃdhanatve(tvam) / vi«ayÃntare tu samarthyate / yadyapi sÃdhakena mok«Ãrthamevedaæ sÃdhitaæ tathÃpi svabhÃvabalÃyataæ tatsÃmarthyamupapadyate / yathà dahanÃrthamutpÃdito 'pi dahana÷ svabhÃvavaÓÃtprakÃÓayatyapÅti / oæ puru«Ãrtho 'ta÷ ÓabdÃditi bÃdarÃyaïa÷ oæ // kiæ karmÃnupraveÓena j¤Ãnaæ mok«asÃdhanaæ kiæ và svatantrameveti saæÓaye svatantrasyaiva j¤Ãnasya mok«asÃdhanatvamanena samarthyata iti kecidvayÃcak«ate / tadasat / vidyaivetyatraivÃsyÃrthasya samarthitatvÃt / kintu j¤Ãnaæ kiæ mok«ameva sÃdhayatyutÃnyamapi puru«Ãrthamiti saæÓaye j¤ÃninÃæ puru«Ãntare rÃgÃbhÃvÃnmok«asyaiva sÃdhakaæ j¤Ãnamiti prÃpte satÅdamucyata ityÃÓayavÃnpuru«Ãrtho 'ta ityetÃvadvayÃca«Âe- evamiti // ## %% *11,2* NYùYASUDHù: ata iti j¤ÃnaparÃmarÓo nopapadyate / pÆrvatra prÃdhÃnyenopÃsanasyaiva prak­tatvÃdityata uktamevamutpanneti / na khalÆpÃsanaæ svÃtantryeïa prak­taæ kinnÃma bhagavaddaÓarnÃrthatvena / ata÷ sÃdhyatayà tadapi prak­tameveti bhÃva÷ / evamuktarÆpopÃsanotpannÃt / bhagavato nirde«atvasaÇkÅtarnaæ tadupapÃdanÃya pÃtanikÃrthaæ j¤Ãtavyam / yadvà bhagavaddarÓanÃdityevokte daityÃdÅnÃæ yadavatÃradarÓanaæ tasyÃpi puru«Ãtharhetutvaæ syÃt / evamutpannetyanenaiva tatparih­tamiti cenna / tasya prak­tatÃpradarÓana eva caritÃrthatvÃt / tanna te«Ãæ bimbadarÓanamiti cet / mà bhÆt / tasya mok«ÃrthatvÃt / atra tu puru«ÃrthÃntarasya prastutatvÃt / ato nirde«ÃdbhagavaddarÓanÃdityuktam / bhagavadgrahaïenÃdvaitaj¤Ãnamatra g­hyata iti nirÃca«Âe / sÃda j¤Ãnodayak«aïÃdÃrabhya svodayÃtphaladaæ j¤Ãnamiti vacanÃt / apek«itaphalaprÃptirbhavatÅti mok«amÃtraæ vyÃvataryati / *11,4* nanvetadasat / j¤ÃninÃmapyabhiprÃyasya kadÃcinmoghatvadarÓanÃdityata Ãha- Ãrabdhasyeti // %<... ÃrabdhasyÃnatikramÃt // MAnuv_3,4.1d //>% NYùYASUDHù: prÃrabdhakarmaïo 'tikramamavidhÃyeti pÆrveïaiva sambandha÷ / prÃrabdhapratibaddhaæ hi j¤Ãnaæ mok«amapi na karoti / atastatpratibandha(ka)vaÓÃjj¤ÃninÃmÃpyabhiprÃyà moghÃ÷ syu÷ / j¤Ãnasya puru«Ãrthahetutve 'pi viÓe«o 'stÅtyÃha- deveti // %% NYùYASUDHù: jÃtiÓabdenÃtra yogyocyate / apek«itaphalaprÃptirbhavatÅti sambandha÷ / etena nÃviÓe«ÃdityasyÃpi tÃtparyamukataæ bhavati / *11,5* atra na j¤Ãnaæ svatantrameva svargÃdisÃdhanaæ kintu karmaiva / j¤Ãnaæ tu karmaÓe«atvÃttatsÃdhanatvenocyate / Óe«atvaæ ca karmaïaiva siddhayati puru«Ãrthe 'tiÓayÃdhÃyakatvamiti Óe«atvÃtpuru«ÃrthavÃdo yathÃnye«viti jaiminirityÃdisÆtrai÷ pÆrvapak«ayitvÃdhikopadeÓÃttu bÃdarÃyaïasyaivaæ taddarÓanÃdityÃdinà svatantrasyaiva j¤Ãnasya svargÃdisÃdhanatvaæ puna÷ siddhÃntitam / tatra pÆrvapak«yupanyastapramÃïanirÃsa÷ sphuÂo bhëye / jaiminimatavirodhaparihÃrastu kathamityata Ãha- jaiminyuktamiti // %% NYùYASUDHù: j¤ÃnaÓe«asya karmaïa eva svargÃdisÃdhanatvaæ mÃnu«aj¤Ãnivi«ayam / na kevalaæ jaiminyuktaæ kintu svargÃdaya÷ karmaïaiva nÃnyenetyapare vidu÷ / "ad­«Âameva j¤Ãnena d­«Âaæ naivopalabhyate / iti kecidvida÷ prÃhu÷' ityÃdinoktÃstadviÓe«Ã jaiminimataikadeÓà ye kecana te 'pi mÃnu«ÃïÃm / kathamete«Ãæ jaiminimataikadeÓatvamiti cet / svatantrasya j¤Ãnasya ca svargÃdisÃdhanatvamityetÃvatyaæÓe sÃmyÃditi brÆma÷ / mÃnu«Ã apyuttamamadhyamÃdhamabhedabhinnà iti yathÃyogyaæ vicitramatavi«ayà bhavanyeva / *11,8* evaæ jaiminimatavi«ayamuktvà sÆtrakÃramatavi«ayaæ darÓayati- sÃmÃnyamiti // %% NYùYASUDHù: j¤Ãnaæ sakalapuru«ÃrthasÃdhanaæ bhavatÅti sÃmÃnyameva bhagavatà proktam / natu puru«aviÓe«ani«Âhaæ j¤Ãnamiti / ata÷ sÃmÃnyaviÓe«aniyatatvÃnnaitayormatayorvirodha÷ / nanu sÃmÃnyenÃpi kvacidviÓe«e 'vasthÃtavyam / tadidamapi kvÃvati«Âhata ityata Ãha- devÃdÅnÃmiti // %<... devÃdÅnÃæ viÓe«ata÷ // MAnuv_3,4.3b //>% NYùYASUDHù: bhagavanmataæ viÓe«ato 'pavÃdairapoditaæ devÃdivi«ayaæ vyavati«Âhate / yadyapyayamartho lokata eva siddha÷ / yadapavÃdavi«ayaæ parityajya sÃmÃnyaæ vyavati«Âhata iti / tathÃpi mandaprabodhanÃyÃcÃryairabhihita÷ / *11,9* prakÃrÃntareïa matayorvi«ayabhedaæ darÓayati- balavaditi // %% NYùYASUDHù: atrÃpi sÃmÃnyaæ bhagavatproktamiti vartate / bhagavatà j¤Ãnaæ sakalapuru«ÃrthasÃdhanamiti sÃmÃnyenoktam / jaiminyÃdayastu balavatpratibandhakakarmasadbhÃve j¤Ãnasya puru«ÃrthÃsÃdhanatvamabhipretya na svatantraj¤ÃnÃtsvargÃdiprÃptirbhavatÅtyuktavanta÷ / tataÓca sÃmÃnyaviÓe«avi«ayatvÃnna virodha÷ / tathà cÃpratibaddhaj¤Ãnavi«ayaæ bhagavanmataæ vyavati«Âhate / yathoktam / ÃrabdhasyÃnatikramÃditi / nanu nÃyaæ jaiminyÃdimatasya vi«ayo vaktuæ Óakyate / balavadvirodhasadbhÃve karmaïo 'pi svargÃdisÃdhanatvÃnupapatte÷ / maivam / nahi yajj¤Ãnasya pratibandhakaæ kamar tatkarmaïo 'pÅtyasti niyama÷ / loke 'nyathà darÓanÃt / phalapratibandhakakarmasadbhÃve kathamiti cet / tadà svargÃdisÃdhanaæ karmaiva notpadyate / utpannaæ và pratibaddhaæ ti«ÂhatÅti ko virodha÷ / nahi balavadvirodhisadbhÃve sarvatraiva jaiminyÃdyuktiri«yata ityuktam / iyaæ ca vyavasthà pÆrvavyavasthayopaskatarvyà / anyathà virodhÃpatteriti / // iti puru«ÃrthÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *11,12* [======= JNys_3,4.II: kÃmacÃrÃdhikaraïa =======] // atha kÃmacÃrÃdhikaraïam // // oæ stutaye 'numatirvà oæ // atrÃdhikaraïe j¤Ãnina÷ sadasatprav­ttibhyÃæ viÓe«asadbhÃva÷ samarthyate / tathà cÃj¤ÃnisÃmÃnyasamarthanÃrthasyÃsya na j¤ÃnasÃmarthyapratipÃdanÃrthe 'sminpÃde 'ntarbhÃva÷ sambhavatÅtyato 'dhikaraïasya tÃtparyamÃha- vikarmeti // ## %% NYùYASUDHù: yadyapyatra mukhato j¤ÃninÃæ sadasatprav­ttibhyÃæ viÓe«asadbhÃva÷ pratipÃdyate / tathÃpi samyagd­«ÂimatÃæ kvacidapi vikarmalepo vak«yamÃïarÆpo naivÃstÅtyasyÃrthasya phalato lÃbhÃdyukto 'syÃntarbhÃva÷ / na hyaj¤ÃninÃæ vikarmalepÃbhÃvo 'stÅti bhÃva÷ / yathoktam"kÃmacÃreïa caike' iti / vikarmalepÃbhÃve kathamasatprav­ttyà viÓe«asadbhÃvo 'ÇgÅkriyata iti cet / ÃnandÃdiguïahÃnovirkarmakarturviÓe«asya svÅkÃrÃt / alepasta tato 'nya iti vak«yate / *11,13* kiæ sarve«Ãmapi j¤ÃninÃæ vikarmasambhavo guïahÃniÓcÃstÅtyapek«ÃyÃmÃha- guïahÃniÓceti // %% *11,13f.* NYùYASUDHù: brahmaïastu sarvathà vikarma nÃsti / "na bhÃratÅ me 'Çga m­«opalak«yate' ityÃdivacanÃt / avikarmato guïahÃniÓca naivÃsti / hiraïyagarbhetaradevÃnÃmapi prÃyo vikarmaguïahÃnÅ na sta÷ / Å«advikamartannimittà guïahÃniÓcÃstÅtyartha÷ / *11,14* yadi devÃnÃæ vikarma sambhavati tena cÃnandÃdiguïahÃni÷ syÃttadÃyamasmÃdetÃvatà nyÆno 'smÃdetÃvatÃdhiko 'nena samÃna iti ÓÃstrÅyaniyamo bhajyeta / tathÃca ÓÃstrasyÃprÃmÃïyaæ syÃt / naca tadaiva pratiyogiparamparà vik­ti÷ pramÃïavatÅtyata Ãha- kÊptasyeti // %<... kÊptasya tu katha¤cana // MAnuv_3,4.5b //>% NYùYASUDHù: hÃnirneti vartate / yasyà devasya yÃvad guïatvaæ kÊptaæ tasya tu katha¤cana kenÃpi vikarmaïà hÃnirna bhavatÅtyartha÷ / *11,16* tarhi devanÃæ vikarmaïe«adguïahÃnirbhavatÅtyasya ko 'thar ityata Ãha- prÃpteti // %% NYùYASUDHù: prÃptaÓabdena prasaktamucyate / devÃnÃmalpena vikarmaïà na ki¤ciddhÅyate / kvÃpi prÃptena mahatà tu vikarmaïà prÃptasyaiva guïasya hrÃso bhavet / svayogyaparipÆrtaye yÃvatsÃdhanamanu«Âheyaæ tato 'tiriktena sÃdhanenÃnu«Âhitena yadÃnandÃdikaæ prasaktaæ tasyÃbhÃvo bhavet / yadi svayogyaparipÆrtyarthaæ sÃdhanÃtiriktamapi sÃdhanaæ devairanu«ÂhÅyate tadà tÃratamyaniyamo bhajyeta / yo hi devo 'ratiriktasÃdhanamanu«ÂhÃya na mahadvikarma karoti tasyotpattavyameva tena guïena / ÅÓvarÃrÃdhanasya vaiphalyÃnupapatte÷ / naca tadaivÃnye«Ãæ vikriyÃyÃæ pramÃïamasti / tataÓca ÓÃstrasyÃprÃmÃïyamityata Ãha- tathÃpÅti // %% NYùYASUDHù: yadyapi devai÷ svayogyaparipÆrtyarthaæ sÃdhanÃtiriktamapi sÃdhanamanu«ÂhÅyate / tathÃpi te«Ãæ tadvighÃtakaæ tadvikarma mahatkÊptaæ niyatameva / "svÃdhikÃrÃdhiko yatna÷ katha¤cinnopapadyate / katha¤cidadhike yatne do«a÷ kaÓcitsamÃpatet' iti vacanÃt / "kÊptasya tu katha¤cana'"tathÃpi tatkÊptameva' ityuktam / dvayasyÃpi sÃdhyamÃha- tasmÃditi // %<... tasmÃnna niyamojkhiti÷ // MAnuv_3,4.5f //>% NYùYASUDHù: kÊptahÃyabhÃvÃdadhikÃnu«ÂhÃne vikarmapattiniyamÃcca / ÓrautatÃratamyaniyamabhaÇgo nÃstÅtyartha÷ / uktÃrthamudÃharati- candreti // %% NYùYASUDHù: caÓabdo yathetyarthe / evaÓabdasya prÃptahÃnirevetyanvaya÷ / %% NYùYASUDHù: devÃnÃæ vikarmaïà prasaktahÃnireva bhavati na tu kÊptahÃnirityuktam / tadatiriktÃnÃæ tu kathamityapek«ÃyÃmÃha- hrÃso 'pÅti // kÊptasyÃpÅtyaperartha÷ / Ãnandasyetyupalak«aïam / hrÃsonÃmÃnabhivyakti÷ / sà ceÓvarecchÃdhÅnà / prak­tyÃdyÃvaraïÃnÃmapÃstatvÃt / vikarmasvapyadhikaæ nirdhÃrayannÃha- viÓe«eïeti // svottamavi«ayÃparÃdhÃdviÓe«eïÃnandahrÃso bhavati / // oæ kÃmacÃreïa caike oæ // syÃdetat / atrÃdhikaraïe kÃmacÃreïa caika iti sÆtreïa j¤ÃnottarakÃlaæ k­tena vikarmaïà j¤Ãnino lepÃbhÃvo 'bhidhÅyate / tathopamardaæ ceti sÆtreïa j¤ÃnÃtpÆrve«Ãæ karmaïÃæ j¤Ãnena vinÃÓa÷ / etadubhayaæ caturthe 'dhyÃye tadadhigama uttarapÆrvÃghayoraÓle«avinÃÓÃviti sÆtreïocyate / tatkathaæ ca punaruktido«a ityatastÃvatkÃmacÃreïa caika ityasya punaruktido«aæ pariharati- j¤Ãnottarasyeti // ## *11,20* %% NYùYASUDHù: caturthe 'dhyÃye uttarÃghasyÃÓle«a ityanena j¤Ãnottarasya pÃpasyÃlepastatphalanarÃkÃdiprÃptyabhÃva ucyate / vi«ayÃntaramÃha- aÓucitvÃdikaæ ceti // %% NYùYASUDHù: asya j¤Ãninarastatphalaæ j¤ÃnottarapÃpaphalamaÓucitvÃsambhëyatvÃdikaæ na bhavediti cottarÃghasyÃÓle«a ityanenocyate / tata÷ kimityata Ãha- atreti // %% NYùYASUDHù: atra t­tÅye 'dhyÃye kÃmacÃreïa caika ityanena j¤Ãnaphalasya mukterniyatatà / j¤Ãninà k­tÃni pÃpÃni j¤Ãnaphalaæ mok«aæ na vihantumalabhitye«o 'rtha ucyate / ato na punaruktido«a iti / // oæ upamardaæ ca oæ // dvitÅyÃæ punaruktiæ parihartumupamardaæ cetyasya pratipÃdyamÃha- prÃrabdheti // ## %% *11,20f.* NYùYASUDHù: caturthe 'dhyÃyo pÆrvÃrdhasya svarÆpavinÃÓa÷ kathyate / anÃrabdhakÃrye eveti vacanÃt / iha t­tÅye 'dhyÃye tÆpamardaæ ceti sÆtreïa prÃrabdhakarmajasya phalasyaiva saævidopamarda÷ prokta÷ / natu prÃrabdhasyÃprÃrabdhasya và karmaïo nÃÓa iti na punaruktido«a÷ / nanvatra prÃrabdhakarmaïa ityeva kasmÃnnoktaæ kiæ tajjanitaphalagrahaïena / naivaæya ÓaÇkayam / "bhogena tvitare' iti prÃrabdhasya karmaïo bhogavinÃÓyatvokte÷ / saævidvinÃÓyatvÃÇgÅkÃre tadvirodhÃt / Å«advinÃÓastu phaladvÃreïaiva / karmaïÃæ nirbhÃgatvÃt / nanu ca phalopamarde karmopamarda evokto 'rthata÷ syÃt / tathÃca bhogeneti sÆtravirodhastadavastha ityata uktaæ ki¤cid bhuktasyeti / na sarvasya prÃrabdhakarmaphalasyopamarda÷ saævidocyate / kinnÃma ki¤cidbhuktasyÃto na sÆtravirodha÷ / karmÃïi j¤Ãninaæ na tÃvatsvaphalaæ bhojayanti yÃvadaj¤Ãninamiti bhÃva÷ / yathoktam / "na vai jano jÃtu katha¤canÃvrajenmukundasevyanyavadaÇga saæs­tim' iti / nanu"avaÓyamanubhoktavyaæ k­taæ karma ÓubhÃÓubham' iti / prÃrabdhakarmaphalopabhogasyÃparihÃyartvasmaraïÃtkathametadityata uktam anivartyasya prÃptasyÃpÅti / aparihÃryatayà prasaktasyÃpÅtyartha÷ / anivartyatayà prasaktasyÃpÅtyartha÷ / anivartyasyÃpÅtyetÃvatyeva vaktavye prÃptasyetyanena virodhaparihÃraæ sÆcayati / atra d­«ÂÃntamÃha- vi«eti // *11,21* yathà vi«abhak«aïÃnm­ttiranivartyatayà prasaktaiva na punarativartyaiva / vi«aharamantrau«adhÃdinà niv­tterdarÓanÃt / tathà prÃrabdhakarmaphalabhogo 'pyanivartyatayà prasakta eva na tvanivartya eva / j¤ÃnÃdinà niv­tterupapÃdayi«yamÃïatvÃt / tathÃca vi«abhak«aïÃnmaraïamavaÓyaæ bhÃvÅti vacanavadavaÓyamanubhoktavyamiti vacanasyÃpyartho 'vagantavya÷ / utsargata÷ prÃrabdhakarmaphalÃni bhoktavyÃnyeva / apavÃdena tÆpam­dyanta iti / kiæ sarve«Ãæ j¤ÃninÃæ prÃrabdhakarmaphalopamarda ekavidha evota nÃnÃvidha ityapek«ÃyÃmÃha- devÃdÅnÃmiti // *11,22* kiæ sarve«Ãæ j¤ÃninÃæ prÃrabdhakarmaphalopamarda ekavidha evota nÃnÃvidha ityapek«ÃyÃmÃha devÃdÅnÃmiti / %<... devÃdÅnÃæ yathÃkramam // MAnuv_3,4.9 //>% NYùYASUDHù: ye«Ãmadhikaæ j¤Ãnaæ te«Ãmadhika ityÃdi / etena"nÃviÓe«Ãt' iti madhye paÂhitasya sÆtrasya pÆrvatrottaratra copayoga ityuktaæ bhavati / prÃrabdhakarmaïÃæ bhogena vinà na k«aya÷ / kintu brahmaj¤Ãnena phalahrÃso bhavatÅtyuktam / tatraike manyante / acintyo hi brahmaj¤Ãnasya mahimà / atastatsÃmarthyÃdaprÃrabdhÃnÅva prÃrabdhÃnyapi karmÃïyabhuktaphalÃni k«Åyante / nÃbhuktaæ k«Åyate karmetyÃdivÃkyÃni tvaj¤Ãnivi«ayÃïi / tataÓca j¤ÃnÃgni÷ sarvakarmÃïÅti sarvaÓabdo 'yapŬita÷ syÃditi / anye tu parameÓvarecchopodbalitÃni prÃrabdhÃni bhojayantyeva sarvaæ svaphalam / na kaÓcidapi phalahrÃso 'stÅti / tatrÃdyaæ mataæ tÃvadapÃkaroti- sarvÃtmaneti // %% *11,23* NYùYASUDHù: brahmadarÓino 'pi prÃrabdhasya karmaïa÷ sarvÃtmanà tvabhogo na syÃdeva / vinà bhogena brahmaj¤ÃnÃdeva prÃrabdhÃnyapi karmÃïi k«Åyanta iti matamanupapannamityartha÷ / tathà sati brahmavidÃæ saæsÃrÃvasthÃnaæ na syÃt / nirbÅjatvÃt / lokÃnugrahÃrthameva vigrahÃæste bibhratÅti cenna / ÓÃpÃdinimittÃnÃmÃpÃdÃmapÅtihÃsapurÃïe«u bahulamupalambhÃt / tasya tÃvadeva ciramityÃdiÓrutyà cÃvagamyate karmÃvasthÃnamiti hiÓabdÃrtha÷ / dvitÅyaæ matamapÃkartumÃha- phaleti // %<... phalahrÃsastu vidyate // MAnuv_3,4.10d //>% NYùYASUDHù: prÃrabdhasya kamarïa iti vartate / oæmityaccÃryÃntarimamÃtmÃnamabhipaÓyopam­dya puïyaæ ca pÃpaæ ca kÃmamÃcaranto brahmÃnuvrajanti' ityÃgamÃditi bhÃva÷ / yastvÃgamaprÃrabdhavi«ayaæ vyÃkhyÃya prÃrabdhakarmaphalasye«adapi hrÃso nÃstÅti brÆyÃntaæ pratyÃha- sarvÃtmaneti // %% NYùYASUDHù: Å«adapÅtyartha÷ / brahmahatyÃdikarmavipÃkak«ayarogÃdiniv­ttyarthÃ÷ prÃyaÓcittavidhayo 'tra kÃmyavidhayo vivak«itÃ÷ / *11,24* ayamatrottarakrama÷ / "brahmahà k«ayarogÅ syÃt' iti smaraïÃtk«ayÃdikaæ tÃvadbrahmahatyÃde÷ phalam / tata utpÃditak«ayÃdikaæ brahmahatyÃdiprÃrabdhameva / tasya ca prÃrabdhakarmaphalasya k«ayÃde÷ prÃyaÓcittakaraïe niv­ttird­Óyate / tatkathaæ prÃrabdhakarmakaphalasya sarvathÃpyanupamarda÷ / atha manyeta / prÃyaÓcittaæ na k«ayaniv­ttihetu÷ kintu bhoganimittakarmak«aya eveti / tadà prÃyaÓcittavi«ayo vyarthÃ÷ syu÷ / g­hadÃhe«yayÃdivatprÃyaÓcittÃnÃæ naimittikatvaæ bhavi«yatÅti cenna / k«ayÃdisaæyogena vidhÅyamÃnÃnÃme«Ãæ tadvighÃtaphalasambhave phalÃntarakalpanÃnupapatte÷ / ki¤cÃtra niyatapaÓcÃdbhÃvitvamasamÃhitameva / tadidamuktaæ kÃmyeti / tathÃpi brahmaj¤Ãnaæ na tadarthaæ vihitamiti cenna / phalaÓrayaïenaiva vidhikalpanÃt / anenaiva nyÃyena prÃyaÓcittÃnÃæ kamark«ayahetutvÃbhÃvo 'pi nirasta÷ / tathà sati prÃyaÓcittavidhÅnÃæ vaiyarthyÃpatte÷ / naimittikatvapak«asya ca d­«ÂÃd­«ÂahÃnopÃdÃnaprasaÇgena nirastatvÃt / atha karmaïo dvayÅ Óakti÷ / ekà tÃvatphalajananÅ aparà tvasaævyavahÃryatvahetu÷ / prÃyaÓcittairdvitÅyÃpÃkriyata iti cet / evaæ tarhi karmavipÃkaprÃyaÓcittÃnÃmapÅyameva gatiriti kathaæ nopamarda÷ / ki¤ca na sarvo roga÷ sarvaæ ca duritamasaævyavahÃryatÃheturiti tatra prÃyaÓcittavaiyarthyameva syÃt / api ca k«ayaku«ÂhÃdyupahato 'pi na prÃyaÓcittÃcaraïamÃtreïa saævyavahÃrya÷ / kintu k«ayÃdyapagama eveti tatkÃraïatvameva prÃyaÓcittÃnÃmaÇgÅkÃryam / maraïÃntikaprÃyaÓcittÃnÃmÃnarthakyaæ ca syÃt / ÓrÃddhÃdivyavahÃrasiddhayarthaæ taditi cenna / parivrÃjakÃnÃæ tadabhÃvÃpÃtÃdityalam / upasaæharati- ityukteti // %<... ityuktaniyamo bhavet // MAnuv_3,4.11d //>% *11,25* NYùYASUDHù: itiÓabdastasmÃdityarthe / prÃrabdhakarmaïÃæ bhogÃdeva k«ayastathÃpi phalahrÃso 'pi vidyata ityuktaniyamo bhavedupapanna iti Óe«a÷ / JOSHI-27 *11,30* evamutpannanirde«a÷' ityÃdinoktÃrthe sm­tisammatimÃha- evamÃdÅti // %% NYùYASUDHù: Ãdipadenaitadupayuktamanyat / bhëyÃdÃvudÃh­taivarcanairapÅtyaperartha÷ / yadvaivamÃdÅtyetadadhikaraïaprameyaæ tadupayuktaæ ca g­hyate / apipadena prathamÃdhikaraïaprameyasya samuccaya÷ / athavÃdhikaraïaprameyasya samuccaya÷ / athavÃdhikaraïadvayÃthar evamÃdÅtyanena g­hÅta÷ / dvitÅyÃdyadhikaraïÃrthagrahaïÃyÃpiÓabda÷ / puru«ÃrthÃdhikaraïe stutyadhikaraïe ca j¤Ãnaphalasya tÃratamyamabhihitam / tatsaæsÃrikaphalasya na vipratipannamiti muktigatasya sÃdhayitumuttaro grantha÷ / ye mok«e bhedameva nÃÇgÅkuvarte ye cÃÇgÅk­tyÃpi bhedamÃnandÃdikaæ nÃbhyupayanti na tÃnprati tÃratamyasÃdhanasyÃvakÃÓa÷ / kintu bhedÃdisÃdhanameva katarvyam / kari«yate ca caturthe 'dhyÃye / ye punarbhedamÃnandÃdikaæ cÃÇgÅk­tyÃpi tÃratamyaæ na manyante tÃnpratyaya prayatna÷ kriyate / yÃvadadhikÃramityadhikaraïÃrthasyaivÃyaæ prapa¤ca iti na do«a÷ / *11,31* tatra tÃvacchatyà muktÃvÃnandatÃratamyamupapÃdayati- tÃratamyamiti // %% *11,32* NYùYASUDHù: brahmÃdÅnÃæ j¤Ãnaphale muktigÃmityÃnande yadi yadi tÃratamya no bhavettarhi kathaæ"sa yo havai manu«yÃïÃæ rÃddha' ityÃdikà vÃjasaneyinÃæ sai«Ã'nandasya mÅmÃæsà bhavati' ityÃdikà taittirÅyÃïÃæ ca Órutiste«Ãæ brahmÃdÅnÃmÃnandasya tÃratamyaæ brÆyÃt / sarve 'pyuttarottaraæ Óataguïanandà ityanabhidhÃya p­thakp­thageva bravÅti / tena tatra tÃtparyasadbhÃvaÓcÃvagamyate / brahmÃdÅnÃmÃnandasya yaÓca ÓrutirbravÅti muktÃnÃæ tu tatsÃdhyata iti kiæ kena saÇgatamityata uktamav­jina iti / yaÓca Órotriyo 'v­jino 'kÃmahata ityÃdyà / Órotriyasya cÃkÃmahatasyeti dvitÅyà / yadyapi Órotriyatvamapi muktij¤Ãpakamityanyatroktam / tathÃpi bahusaævidhÃnasÃdhyaæ taditi na saÇkÅtirtam muktiæ ca nigadya te«Ãæ muktÃnÃmÃnandatÃratamyaæ ca bravÅti / caÓabdau mitha÷ samuccaye / taittirÅyaÓrutirapyatropalak«itetyuttaratra j¤Ãsyate / *11,33* ÓrutidvayoktamÃnandatÃratamyaæ saæsÃravi«ayameva na muktivi«ayamityÃÓaÇkaya pariharati- saæsÃra iti // %% NYùYASUDHù: etacchatyuktaæ tÃratamyaæ saæsÃra ityevokte siddhÃntino nÃni«yam / muktÃmuktavi«ayatÃyà vak«yamÃïatvÃt / ata evetyuktaæ tasyaiva vivaraïaæ na mukhyata iti / saptamyarthe tasi÷ / etattÃratamyaæ saæsÃra eva na tu mukhye puru«Ãrthe mok«e iti cedityartha÷ / tarhyakÃmahataÓabdÃrtho 'kÃmahatatvamav­jinatvaæ ca no bhavet / yuktamiti Óe«a÷ / tathÃhi / yaÓca Órotriyo 'v­jino 'kÃmahata iti Órotriyasya cÃkÃmahatasyeti coktÃkÃmahatatvÃdikaæ kiæ prak­tÃnÃæ saæsÃriïÃmeva viÓe«aïamuta saæsÃryantarasamuccayÃrtham / nÃdya÷ / yata÷ sambhave vyabhicÃre ca viÓe«aïamarthavat / naca brahmÃdaya÷ kecidaÓrotriyatvÃdiguïÃ÷ santi / yena vyabhicÃranivÃraïÃrthametatsyÃt / nÃpi saæsÃri«vakÃmahatatvÃdikaæ sambhavati / ata eva dvitÅyo 'pi parÃsta÷ / *11,34* nanu saæsÃri«vapyakÃmahatatvÃdikaæ katha¤citsambhavati / satyam / mukhyato na sambhavatÅti brÆma÷ / naca vinà bÃdhakenÃmukhyÃÇgÅkÃro yukta÷ / etenÃv­jino 'kÃmahata iti muktiæ nigadyetyetadviv­taæ bhavati / kathamakÃmahatatvÃde÷ saæsÃri«vasambhava ityato 'kÃmahatatvasya tÃvadupapÃdayati- kÃmasyeti // %% NYùYASUDHù: yatra loke kÃmasyecchÃyÃ÷ kÃmà vi«ayà ÃptÃ÷ paryÃptÃstatra mÃmam­taæ muktaæ api kurviti vÃyuæ prati prÃrthanam / yadyasmÃditi ÓrutirityÃptakÃmatvaæ mukterlak«aïatvenÃha / viÓe«aïasyetaravyÃv­ttyarthatvÃt / niravakÃÓatvÃdinà balÅyasÃ÷ ÓruteranyathayitumaÓakyatvÃt / tasmÃtkÃmÃhatirakÃmahatatvaæ muktÃdanyatra kuta÷ sambhavet / ÃptakÃmatvasya muktalak«aïatvena Órutyuktatve tadevaæ saæsÃri«vasambhavi syÃt / akÃmahatatvaæ tu kathamasambhavÅtyata Ãha- prÃpteti // %<... prÃptakÃmasya sà bhavet // MAnuv_3,4.15b //>% NYùYASUDHù: sà kÃmahati÷ / akÃmahatatvasyÃptakÃmatvaæ hetu÷ / naca nimittÃbhÃve naimittikasya sambhavo 'sti / tatra nimittaæ cÃptakÃmatvaæ saæsÃri«u na sambhavatÅtyuktam / tato naimittikamakÃmahatatvamapi tatrÃsambhavÅti / *11,36* ÃptakÃmatvasyÃkÃmahatatvaæ prati nimittatvaæ viv­ïoti- aprayatneneti // %% NYùYASUDHù: sÃkÃmahateti sambandha÷ / yÃkÃmahataÓabdÃtpratÅyate setyartha÷ / anyathÃprayatnena kÃmÃnÃmavÃptyabhÃve kuta eva kÃraïÃtsÃkÃÓamahatayà bhavenna kuto 'pÅtyanvayavyatirekÃvuktau / etaduktaæ bhavati / kÃmenopadravo hi kÃmahatatà tadabhÃvaÓcÃkÃmahatatà / kÃmanimittopadravÃbhÃvaÓcÃnÃyÃsena tattadvi«ayaprÃptÃveva bhavati nÃnyathetyanubhavasiddham / ata÷ prÃptakÃmatvÃkÃmahatatvayornimittanaimittikabhÃvo yukta eveti / nÃyamasti niyama÷, yadÃptakÃmasyaiva, kÃmanimittopadravÃbhÃvo nÃnyatheti / kÃmabhÃve 'pi tannimittopadravÃbhÃvasambhavÃditi cet / kimanenoktasya vyabhicÃramÃtraæ codyate kiæ và prak­te«u saæsÃri«vapyÃptakÃmatvÃbhÃve 'pyakÃmatvenÃkÃmahatatà sambhavatÅtyÃÓÃsyate / nÃdya÷ / vak«yamÃïanyÃyena viÓe«aïaprak«epÃt / na dvitÅya÷ / brahmÃdayo na kÃmarahità asuptÃmƬhacetanatvÃddevadattavadityanumÃnavirodhÃdityÃÓayavÃnanumÃnasya vyÃptimupapÃdayati- cetanasyeti // %% *11,36f.* NYùYASUDHù: ghaÂÃdau vyabhicÃraparihÃrÃya cetanasyetyuktam / suptamugdhayostatparihÃrÃyÃsuptasyeti / amugdhasyetyapi dra«Âavyam / nanu suptau mohe ca na cetayata eva / ataÓcetanasyetyanenaiva tadvayavacchedasiddhervyarthaæ viÓe«aïamiti / maivam / cetanaÓabdenÃtmatvamÃtrasya vivak«itatvÃt / caitanyayoge hi vivak«ite kÃmÃbhÃvÃÇgÅkÃrasÃhasÃdabibhyatparaÓcaitanyÃbhÃvamapi brahmÃdÅnÃmaÇgÅkuryÃdityasiddhi÷ syÃt / tadidamuktaæ tuÓabdena / kutretyÃk«epe / hiÓabdo yasmÃdvayÃpti siddheti Óe«a÷ / nopÃdeyameva và hetÃvasuptatvÃdiviÓe«aïam / naca tathà sati vyabhicÃrÃpÃta÷ / suptyÃdÃvapyÃtmana÷ kÃmasadbhÃvÃt / nacaivaæ sati yatra supto na ka¤cana kÃmaæ kÃmayata ityÃdiÓrutyÃnupalambhena ca virodha÷ / vidyamÃnÃnÃmapi kÃmÃnÃæ tadÃnÅmavyaktatvena ÓrautÃbhÃvavyavahÃrasyÃnupalambhasya copapatte÷ / *11,38* vyaktakÃmÃbhiprÃyeïa prÃgviÓe«aïamupÃttamityÃÓayavÃnÃha- avyaktireveti // %% NYùYASUDHù: nÃÓo 'bhÃva÷ / suptaæ supti÷ / napuæsake bhÃve kta÷ / *11,39* syÃdetat / suptyÃdau kÃmasadbhÃve siddhe yuktamavyaktikalpanam / sa eva tu kuta÷ siddha ityata Ãha- yatkÃma iti // %% NYùYASUDHù: moho 'trÃpi grÃhya÷ / vyÃharatÅtyata÷ paraæ yatastasmÃdityadhyÃhÃryam / yadbhojanÃdikaæ kÃmayamÃno devadatta÷ svÃpÃdikamÃpnotyutthÃpita÷ punastadeva kadÃcidvayÃharatÅti tÃvadanubhavasiddham / tasmÃdvayÃharaïaviÓe«Ãcca tasya tadà tatra kÃmo 'stÅtyanumÅyate / sa ca na tÃvadutthÃnÃnantaramutpanna÷ / tadà devadattasyÃvÃÓatvÃt / vastudarÓane 'numÃnÃdine«yasÃdhanatÃj¤Ãne ca sati khalu kÃmodaya÷ syÃt / nacÃvaÓasyai«Ã kÃmasÃmagrÅ kalpayituæ Óakyate tata÷ prÃktana eva kÃma÷ suptyÃdau sannataro(vyakto)'nuvartamÃna÷ puna÷ sahakÃrilÃbhakrameïa vyajyata ityevÃÇgÅkÃryam / tathÃcÃha pata¤jali÷ / avidyÃk«etratvamuttare«Ãæ prasuptatanuvicchinnodÃrÃïÃmiti / yata evaæ tasmÃtkuta÷ suptyÃdÃvÃtmano 'kÃmatà syÃt / *11,41* nanvayaæ kevalo viÓi«yo và cetanatvaheturmukte«vanaikÃntika÷ / te«Ãæ kÃmÃbhÃvÃdityata Ãha- sarveti // %% NYùYASUDHù: anena"so 'Ónute sarvÃnkÃmÃnsaha brahmaïà vipaÓcitÃ' iti ÓrutimupÃdatte / paryetÅtyanena"sa tatra paryeti jak«ankrŬanramamÃïa÷' iti / jak«anniti vaidikatvÃtsÃdhu÷ / kÃmÃnnÅtyanena"imÃællokÃnkÃmÃnnÅ kÃmarÆpyamanusa¤caran / etatsÃma gÃyannÃste' iti / Ãdipadena"sa ekadhà bhavatÅtyÃde÷ saÇgraha÷ / balÃtkÃmasadbhÃvÃvagateriti Óe«a÷ / yadyepyetÃ÷ Órutayo na sÃk«Ãnmuktasya kÃmasadbhÃvamÃcak«ate / tathÃpi sÃmarthyÃttaæ gamayantyeva / tadidamuktaæ ÓrutibalÃditi / tacca sÃmarthyamavyabhicaritameva na tu sambhÃvanÃmÃtramiti sacchabdenÃha / tathÃhi / kÃmakarmatvÃddhi vi«ayÃ÷ kÃmÃ÷ / karmaïi gha¤o vidhÃnÃt / tayà ca so 'Ónute sarvÃnkÃmÃnityatra sannidhestatkÃmakarmabhÆtÃnvi«ayÃnaÓnuta ityuktaæ syÃt / ni«kÃmasya ÓilÃsamasya kÃmÃvÃpti÷ kÅd­ÓÅ syÃt / paryaÂanÃdikaæ ca kÃmakÃryaæ na vinÃna kÃmena sambhavati / strÅbhirni«kÃmasya smaraïamatyantÃsambhÃvitam / annÃdÅnÃæ ca kÃmatvaæ kÃmyatayaiveti pÆrvavatkÃmÃvagati÷ / yadyapi sa yadi pit­lokakÃmo bhavatÅtyÃdyà vispa«ÂÃ÷ Órutayo 'tra santi tathÃpi Ói«yairnyÃyamanusandadhÃnairbhÃvyamityetÃsÃmudÃharaïam / muktasyÃkÃmatvÃbhÃvÃnnÃnaikÃntyaæ hetoriti / *11,43* nanu muktÃnÃæ kÃmÃbhÃve 'pi"yadà sarve pramucyante kÃmà ye 'sya h­di ÓritÃ÷ / atha martyo 'm­to bhavatyatra brahma samaÓnute' ityÃdyà Órutirasti / tatkathaæ kÃmavattvaniÓcaya ityata Ãha- kÃmà ye 'syeti // %<... kÃmà ye 'sya h­di ÓritÃ÷ / ityanta÷karaïasthÃnÃæ kÃmÃnÃæ mok«ameva hi / Ãha Órutir ... // MAnuv_3,4.20b-e //>% NYùYASUDHù: iti Órutirityanvaya÷ / anta÷karaïasthÃnÃmeveti ca / natu sarvathÃpÅtyevÃrtha÷ / hiÓabdo yasmÃdityarthe / tasmÃdakÃma÷ syÃtkathaæ mukta iti sambandha÷ / kuta÷ ÓruterarthasaÇkoca÷ kriyata ityata Ãha- h­dÅtyeveti // %<... h­dÅtyeva na ced vyarthaæ viÓe«aïam // MAnuv_3,4.20ef //>% NYùYASUDHù: nacede«Ã ÓrutiruktarÅtyà vyÃkhyÃyeta / sarvathÃpi kÃmÃbhÃvapareti vyÃkhyÃyeteti yÃvat / tadà h­di Órità iti kÃmÃnÃæ viÓe«aïaæ vyarthameva syÃt / vyÃvartyÃbhÃvÃt / ato viÓe«aïaæ prayu¤jÃnà Órutiranta÷karaïapariïatÅnÃæ kÃmÃnÃmeva muktÃvabhÃvo 'nta÷karaïasyaivÃbhÃvÃnna tu sarve«Ãæ svarÆpabhÆtÃnÃæ kÃmÃnÃmavasthÃnÃdityetamarthaæ gamayatÅti / *11,44* bhavedetat / yadÅdaæ viÓe«aïaæ syÃt / nacaivam / vyÃvartyÃbhÃvÃt / etatsarvaæ mana eveti Órutyà sarve«Ãmapi kÃmÃnÃæ mana÷pariïÃma(va)tvameva na tvÃtmadharma÷ kÃmo 'stÅtyavagamÃt / ato h­di Órità ityetatsvarÆpakathanamÃtramityÃÓayenÃÓaÇkaya ni«edhati- h­dyeveti // %% NYùYASUDHù: anta÷karaïa eva / te«Ãæ kÃmÃnÃm / bhÃsate Óobhate / kuto na bhÃsata ityata Ãha- muktanÃmiti // %% NYùYASUDHù: anta÷karaïavidhurÃïÃmapÅtyartha÷ / yadyasmÃttasmÃnna Óobhata iti sambandha÷ / Óruti÷ pÆrvodÃh­tà / nanvetadayuktam / prÃgudÃh­taÓrute÷ pratipak«atayodbhÃvitÃyà asyÃ÷ Órutestathaiva bÃdhasyocyamÃnatvÃt / maivam / prÃgudÃh­taÓrute÷ prabalatvena bÃdhakatvopapatte÷ / tathÃhi / kÃmaÓrutistÃvanniravakÃÓà / tadabhÃvaÓrutistÆktarÅtyà sÃvakÃÓà / viÓe«aïasvarÆpakathanatvasandehe 'pi na niravakÃÓatvam / etatsarvaæ mana evetyapi sÃvakÃÓaÓrutiriti sÃÇkhayÃdhikaraïe 'bhihitam / ki¤ca kÃmaÓruti÷ sarvÃsvapi ÓÃkhÃsvasti / tathaivodÃh­tatvÃt / tadabhÃvaÓrutistu kvacideveti kathaæ na bÃdhyabÃdhakabhÃva÷ / tadidamuktaæ p­thakÓÃkhÃsviti / *11,45* kÃmasya yatretyÃdinoktamarthamupasaæharati- ata iti // %% *11,45f.* NYùYASUDHù: kÃmanimittopadravÃbhÃvasyÃkÃmahatatvasyÃkÃmatvÃptakÃmatvÃbhyÃmevopapatterakÃmatvasya cetanamÃtre 'sambhavÃdÃptakÃmatvasya ca muktalak«aïatvena tatraiva sambhavÃdamukte«vasambhavÃdityartha÷ / muktÃnÃmeva dharma iti siddhamiti Óe«a÷ / *11,46* satyam / mukhyayà v­ttyÃkÃmahatatvaæ mukte«veva sambhavati / tathÃpi kÃmanimittabahutaropadravÃbhÃvÃdbrahmÃdi«vapyamukhyaæ yujyata eva / ata÷ saæsÃriïa eva ÓrutipratipÃdyÃ÷ kinna bhavantÅti cet / kiæ mukhyÃrthaparigrahe bÃdhakasadbhÃvÃttatparityÃga÷ kriyate kiævà v­thaiva / nÃdya÷ / tadabhÃvÃt / bÃdhakÃbhÃsÃnÃæ ca nirÃkari«yamÃïatvÃt / dvitÅyaæ dÆ«ayati- mukhyÃrthasyeti // %% NYùYASUDHù: aparÅk«akà eva mÃyÃvÃdiprabh­tayo vinà bÃdhakena mukhyÃrthaæ tyajanti / vÃcyÃrthaparameÓvaraparityÃgena nirguïalak«aïÃÇgÅkÃrÃt / natu nyÃyavida iti / %% NYùYASUDHù: evamakÃmahatatvasyÃmukte«vasambhavamabhidhÃyÃv­jinatvasyÃpyabhidhÃsyannav­jinatvaæ tÃvadvayÃkhyÃti- apÃpatvamiti // ihoditamav­jinatvaæ tÃvadapÃpatvamadu÷khatvaæ ceti yojanà / kuta etadityata Ãha- apriyamiti // %% NYùYASUDHù: du÷khamapriyamityÃdiÓabdairÅryata iti sambandha÷ / tatkÃraïatvÃd du÷khakÃraïatvÃt / dadhitrapusaæ pratyak«o jvara iti yathà / etena v­jinaÓabdo du÷khe mukhya÷ / pÃpe tÃdarthyÃttÃcchabdyamityuktaæ bhavati / ata eva vÃÓabda÷ / nÃmÃrtho v­jinanÃmÃrtha÷ / v­jinaÓabdasya du÷khÃdyarthatve 'v­jinaÓabdasyÃdu÷khÃdyarthatvaæ siddhameveti bhÃva÷ / *11,49* tata÷ kiæ yadyapÃpatvÃdikamav­jinaÓabdÃrtha ityata Ãha- apÃpatvaæ ceti // %% NYùYASUDHù: caÓabdo vak«yamÃïasamuccayÃrtha÷ / asya jÅvasya / hiÓabda÷ saæsÃritvÃditi hetusÆcanÃrtha÷ / tadyathà i«ÅkÃtÆlamityÃdiÓrauterj¤Ãnina÷ pÃpÃbhÃvÃtkathametadityata uktamÃrabdheti / anÃrabdhavi«ayà Órutiriti bhÃva÷ / j¤Ãnino 'pyÃrabdhapÃpamastyeveti sambandha÷ / du÷khaæ cÃstyeva pÃpasadbhÃvÃditi hiÓabdÃrtha÷ / tasmÃdav­jinatvamapi muktebhyo 'nyatrÃsambhavÅti siddham / *11,50* kecidetÃæ Órutiæ anyathà vyÃcak«ate / yaÓca Órotriyo 'v­jino 'kÃmahata iti Órotriyasya cÃkÃmahatasyeti ca vÃkyaæ na muktasaÇgrahÃrtham / kinnÃma prak­tamanu«yagandharvÃdivi«ayameva / naca tatrÃsambhava÷ / Órotriya¤chandodhÅta iti smaraïÃcchrotriyaÓabdasya chando 'dhigatinimittatvÃt / manu«yagandharvÃdÅnÃæ ca sarvaj¤akalpatvÃtprÃrabdhapÃpasadbhÃve 'pi na te tadà pÃpamÃcarantÅtyav­jinà evocyante / vi«ayavairÃgyopetatvÃdakÃmahatÃÓca bhavantÅti / naca vyÃvartyÃbhÃvena vaiyarthyamiti yuktam / nahi vayaæ ÓrotriyatvÃdikaæ viÓe«aïatvena brÆma÷ / kintu manu«yebhyo manu«yagandharvÃïÃæ ÓataguïÃnandatve 'bhihite tatra hetvÃkÃÇk«ÃyÃmidamucyate / evaæ manu«yagandharvebhyo devagandharvÃïÃæ ÓataguïÃnandÃbhidhÃne kuta ityÃkÃÇk«ÃyÃæ ÓrotriyatvÃdiheturucyate / evamuttaratrÃpi / naca vÃcyaæ sarve«vapi vidyamÃnaæ ÓrotriyatvÃdikamÃnandÃtiÓaye kathaæ hetu÷ syÃditi / manu«yÃdapyatiÓayena manu«yagandharva÷ Órotriyo 'v­jino 'kÃmahataÓca yata÷ / evaæ pÆrvapÆrvanirdi«yÃdapyatiÓayenottarottara÷ ÓrotriyatvÃdimÃn yasmÃditi vyÃkhyÃnÃditi / tadetannnirÃca«Âe tasmÃditi / %% NYùYASUDHù: castvartha÷ / tasmÃttasmÃtpÆrvapÆrvanirdi«yÃdatiÓayenottarottarasyÃkÃmatvam / upalak«aïametat / ÓrotriyÃdikaæ ceti vyÃkhyÃne tvaÓrutakalpanaæ syÃt / tasmÃdityatiÓayeneti cÃÓrutasya kalpanÅyatvÃt / anyathà vivak«itÃrthasyÃlÃbhÃt / do«ÃntaramÃha- akÃmeti // %% NYùYASUDHù: ÓrutÃvakÃmahata ityukte÷ pareïa cÃkÃma iti vyÃkhyÃtatvÃcchatasya hataÓabdasya hÃnirapi sphuÂÃ'padyate / nahi hataÓabdasya ki¤citprayojanamasti / ata÷ ÓrutÃÓrutatyÃgopÃdÃnaprasaÇgÃdayuktamidaæ vyÃkhyÃnamiti / *11,52* apare tu vyÃcak«ate / yaÓco Órotriya iti Órotriyasya ceti ca na muktavi«ayaæ nÃpi prak­tamanu«yagandharvÃdivi«ayaæ kintu puru«Ãntaravi«ayam / tathÃhi / manu«yebhyo manu«yagandharvÃïÃæ ÓataguïastÃvadÃnanda÷ / yaÓcÃpara÷ Órotriyo 'v­jino manu«yagandharvapade kÃmarahitaÓca / tasyÃpi manu«yebhya÷ Óataguïo manu«yagandharvasamÃna evÃnando bhavatÅtyevaæ te«u te«u pade«vakÃmasya tattatsamÃnÃnandatvamatrocyate / naca vÃcyaæ viraktÃnÃæ sarvatra kÃmÃbhÃvÃtkathamiyaæ tÃratamyoktiriti / tadatiriktapade«u kÃmasadbhÃvasya vivak«itatvÃt / yo yo yÃvadÃyÃsÃnmukto 'sÃvasau tÃvadÃnandavÃnityartho hyatra pratipipÃdayi«ita iti / etadapi ÓrutahÃnÃÓrutakalpanÃprasaÇgÃdeva nirastam / atrÃpi hataÓabdasya prayojanÃbhÃvena hyÃtavyatvÃt / tasminpada ityasyÃnyatra sakÃma ityasya ca kalpanÅyatvÃt / adhikaæ do«amÃha- kutraciditi // %% *11,53* NYùYASUDHù: kutracidindrÃdipadavyatirikte kÃmina÷ puæsa÷ kvacitkvacidindrÃdipade kÃmÃbhÃvÃdindrÃdisamÃnasukhÃnubhavo 'stÅti vyÃkhyÃne 'nubhavavirodha÷ syÃt / rÃjyamakÃmayamÃnasya rÃjasamÃnasukhÃnubhÆteranubhavabÃdhitatvasya spa«ÂatvÃt / vairÃgyapraÓaæsÃto na tattvaæ mÃrgaïÅyamiti cenna / niravadhikÃnandasvarÆpo 'yamÃtmà kÃmÃdyupadravÃvaraïÃttu tathà na bhÃsate / ato yÃvadyÃvatkÃmak«ayastÃvattÃvadÃnandotkar«o d­Óyata ityasyÃrthasya pradarÓanÃrthamasya prakaraïasyÃvatÃritatvÃt / Ãnandotkar«e('tra)tu tÃtparyaæ Óataguïatve tu na nirbhara÷ kÃrya iti cenna / devapadÃkÃmÃdindrapadÃkÃmasyÃnandaviÓe«ÃdarÓanÃditi / *11,56* tarhi ka÷ Órutyartha ityata Ãha- tasmÃditi // %% NYùYASUDHù: arthÃntarapratÅternirastatvÃt / amuktamanu«yÃdisukhasambandhitÃratamyaæ te ye ÓatamityÃdivÃkyai÷ p­thak p­thaguktvà yaÓceti Órotriyasya ceti ca vÃkyena muktÃnÃæ manu«yagandharvÃdÅnÃæ sukhe tÃratamyaæ ÓrutiratideÓenÃheti vyÃkhyÃnameva peÓalam / nanvevaæ sati vÃkyabhedo do«a÷ syÃt / maivam / j¤ÃpakasadbhÃvÃdityÃha- tacceti // %<... tacca caÓabdÃdeva gamyate // MAnuv_3,4.28ef //>% *11,56f.* NYùYASUDHù: yaÓceti vÃkyasya prak­tÃdanyo vi«aya ityetacca caÓabdenaiva gamyate / kimutaikavÃkyagatÃyÃmuktÃnupapattyetyevÃrtha÷ / caÓabdo hyayaæ samuccayasya dyotaka÷ pratÅyate / devadatto dhaniko yaj¤adattaÓceti tathà / nacaikavi«ayatÃyÃmevaæ yujyate / nahi bhavati vasi«Âho brahmi«Âho 'rundhatÅpatiÓca tatheti prayoga÷ / viÓe«aïasamuccaye caÓabda÷ kinna syÃditi cenna / mukhyÃrthe bÃdhakÃbhÃvena tyÃgÃyogÃt / vacanavyatyayaÓcaikavÃkyatÃyÃæ sphuÂa eva / tathÃtve khalu te ye Óataæ karmadevÃnÃmÃnandÃ÷ / sa eka ÃjÃna(ja)devÃnÃmÃnando ye Órotriyà av­jinà akÃmahatÃÓceti syÃt / tathà teta ye Óataæ mÃnu«Ã ÃnandÃ÷ sa eko manu«yagandharvÃïÃmÃnanda÷ ÓrotriyÃïÃmakÃmahatÃnÃmiti bhavet / *11,57* nanvevaæ tarhi kathaæ b­hadÃraïyakavÃkyaæ bhëye muktamÃtravi«ayaæ vyÃkhyÃtam / yaÓceti viÓe«aïasamuccayaparamuktam / ayamabhiprÃyo bhëyakÃrasya / sarvathà vÃkyadvayamevedaæ bhinnavi«ayam / ekavÃkyatÃÓraddhÃyÃmapi muktamÃtravi«ayamastu / tatrÃnupapattÅnÃmalpatvÃt / nÃmuktamÃtravi«ayam anupapattibÃhulyÃditi / *11,58* mÃnu«ÃdihiraïyagarmÃntÃnÃmamuktÃnÃæ muktÃnÃæ cottarottaraæ ÓataguïÃnandatvaæ ÓrutidvayamÃhetyayuktam / mÃnu«ÃnandanirdeÓo muktaj¤ÃpakÃbhÃvÃt / nahi tatrÃkÃmahatatvÃdikamanyadvà kimapi ÓrÆyate ityÃÓaÇkÃæ nirÃkurvan Órutyarthaæ viv­ïoti / rÃddha itayÃdinÃbhivÅk«ata ityantena / tatra tÃvat b­hadÃraïyake manu«yamuktasya j¤Ãpakaæ darÓayati- rÃddha iti // %% *11,59* NYùYASUDHù: sa yo manu«yÃïÃæ rÃddha÷ sam­ddho bhavatÅtyupakramavÃkye rÃddha iti padena mukta eva g­hyate nÃmukta÷ / kayà v­ttyÃbhidhayaiva na tÆpacaryate / yena mukhyÃrthÃnupapattyÃdikaæ vyutpÃdanÅyaæ syÃt / katham? saæsiddha iti / etaduktaæ bhavati / rÃdha sÃdha saæsiddhÃviti paÂhyate / rÃdhadhÃtoÓca"gatyarthÃkarmakaÓli«aÓÅÇsthÃ'savasajanaruhajÅryatibhyaÓca' ityakarmakatvÃtkartari kta÷ / tato rÃddha÷ saæsiddha ityuktaæ bhavati / saæsiddhiÓca muktireva nityatvena du÷khÃsambhinnatvena ca samÅcÅnasiddhitvÃt / netarÃ, anityatvena du÷khasambhinnatvena cÃsamÅcÅnatvÃt / naca mukhye sambhavatyamukhyÃrtho 'ÇgÅkartuæ Óakyata iti / evaæ sam­ddhaÓabdo 'pi muktasyaiva vÃcaka÷ / muktiæ vinà samyag­ddherabhÃvÃt / anye«ÃmadhipatirityÃdikaæ tu muktÃmuktasÃdhÃraïam / yathà ca mukte sambhavati tathoktaæ bhëye / *11,60* idÃnÅæ taittirÅyaÓrutau muktamanu«yaj¤Ãpakaæ darÓayanyuvà syÃdityÃdÅni padÃni vyÃca«Âe- sÃdhuneti // %% *11,60f.* NYùYASUDHù: nirde«o hi sÃdhurityucyate / naca vi«ïoritaro nirde«o 'sti / ata÷ sÃdhunà vi«ïunetyuktam / t­tÅyÃnte sÃdhuÓabda upapade yu miÓraïa ityasamÃt"anyebhyo 'pi d­Óyante' iti kvanippratyaye k­te sÃdhuyuveti bhavati / yadvà yujir / yoga ityasyedaæ rÆpam / d­ÓigrahaïasÃmarthyÃddhÃtorantalopa÷ / tathÃca bhagavatsÃmÅpyalak«aïamok«avÃnityuktaæ bhavati / yuvaÓabdÃdapyatiÓayena sÃdhuyuvaÓabdo muktasya j¤Ãpaka iti kramamatilaÇghayÃdau vyÃkhyÃta÷ / yadyapi yuvaÓabdo yauvananimittastathÃpi mukhyÃmukhyayormukhye sampratyaya iti nityayauvanamaÇgÅkÃryam / taccaitasya manu«yasya muktasyaiva yujyate na saæsÃriïa iti hetoryuvà ca sa mukta eva / adhyÃyakaÓabdo yadyapyÃÇadhipÆrvÃdiÇadhyayana ityasmÃt ïvuli pratyaye sati ni«panna÷ samyagadhyayanasya kartÃramÃha / tathÃpyatra puru«ÃrthaprasaÇgÃdadhyayanasyÃpuru«ÃrthatvÃdadhyayanaphalaprÃpterlak«ako varïanÅya÷ / adhyayanasya phalaæ ca tena muktenaivÃptam / muktereva tatphalatvÃt / tena kÃraïena mukta evÃdhyÃpaka Årita÷ / à samyak samantÃcca ÓamasyetyÃÓa÷ / atiÓayenÃÓa ÃÓi«Âha÷ / samyaktvÃdi ca hrÃsÃbhÃvÃdikameva / tato nirhrÃsasya yogyatÃnusÃreïa pÆrïasyÃnandasya samprÃptyà kÃraïena mukta evÃÓi«Âha iti ca gÅyate / avikÃro hi d­¬ho nÃma / atiÓayena d­¬ho d­¬hi«Âha÷ / chÃndasatvÃt"ra ­to halÃderlagho÷' ityetanna bhavati / mukta eva sthitasyÃnanyathÃprÃpte÷ atiÓayena nirvikÃratvÃt d­¬hi«Âha iti codita÷ / balamasyÃstÅti balÅ / atiÓayena balÅ bali«Âha÷ / atiÓayaÓca svÃbhÃvikatvam / svabhÃvena bali«ÂhaÓca kevalaæ mukto bhavati / nÃmukta÷ / ato bali«Âha iti sa evocyata iti / *11,65* nanu muktasya"tasyeyaæ p­thivÅ sarvà vittasya pÆrïà syÃt' iti vittaparipÆrïap­thivÅpatitvamucyamÃnaæ kathaæ yujyata ityata Ãha- tasyeti // %% NYùYASUDHù: pÆrvabhÃvo 'muktatvaæ muktÃmuktamanu«yayorvivak«ayà hi yuvà syÃdityÃdikamÃrabdham / tatra yuvà syÃdityÃdikà muktaæ pratipÃdyÃmuktavivak«ayà tasyetyÃdivÃkyaæ prav­ttamityartha÷ / anenaiva nyÃyenÃnye«ÃmadhipatirityÃdikamamuktavi«ayaæ pratipattavyam / nanvevaæ yuvà syÃdityÃdermuktÃmuktavi«ayatÃÇgÅk­tÃvekavi«ayatÃpratÅtivirodha ityÃÓaÇkÃnirÃsÃyÃmukteti vaktavye pÆrvabhÃvetyuktam / eka eva cetano yuvÃdiÓabdai÷ pratipÃdyate / tasya cÃvasthÃbhedena viÓe«aïÃni vyavasthÃpyate / eka eva cetano yuvÃdiÓabdai÷ pratipÃdyate / tasya cÃvasthÃbhedena viÓe«aïÃni vyavasthÃpyante / tasmÃdekavi«ayatÃpratibhÃso nÃnupapanna iti / *11,66* evaæ vÃjasaneyaÓrutau"sa yo ha vai manu«yÃïÃmityÃde÷ sampannatama ityantasya, taittirÅyaÓrutau ca yuvà syÃdityÃde÷ pÆrïà syÃdityantasya' muktÃmuktaparatvavarïanena sa manu«yÃïÃæ parama Ãnando 'tha(te)ye Óataæ manu«yÃïÃmÃnandà ityetatsa eko mÃnu«a Ãnandaste ye Óataæ mÃnu«Ã Ãnandà ityetacca muktÃmuktavi«ayamiti siddhe taittirÅyaÓrutigataæ sa eko manu«yagandharvÃïÃmÃnanda÷ Órotriyasya cÃkÃmahatasyetyetÃvadvayÃca«Âe- sa eka itÅti // %% NYùYASUDHù: saæsÃragataæ sukhamuktveti saæsÃrimanu«yasukhÃcchataguïaæ saæsÃriïo manu«yagandharvasya sukhamuktvetyartha÷ / muktÃcchataguïÃtmatÃmiti muktamanu«yasya sukhÃnmuktamanu«yagandharvasya ÓataguïasukhÃtmatÃæ vadatÅtyartha÷ / Órutiriti Óe«a÷ / sa eka iti vÃkyena Órotriyasyeti vÃkyena / *11,67* anenaiva nyÃyena te ye Óataæ manu«yagandharvÃïÃmÃnandà ityÃdikaæ vyÃkhyeyamityÃÓayavÃnÃha- saæsÃragÃditi // %% NYùYASUDHù: saæsÃrimanu«yagandharvÃdisukhÃdityartha÷ / saæsÃragatasya devagandharvÃde÷ ÓatÃdhikaæ ÓataguïÃdhikaæ sukhamuktveti vartate / muktÃnmuktasyeti muktamanu«yagandharvÃdisukhÃcchataguïaæ muktadevagandharvÃde÷ sukhaæ vadatÅtyartha÷ / anena te ye Óatamityubhayamekoktyà parÃm­Óya sa eka iti Órotriyasyeti ca yathÃyogyaæ p­thak ÓataguïÃnandatvamucyata ityuktaæ bhavati / anayaiva rÅtyà sa eka÷ pitÌïÃmityÃdi vÃjasaneyaÓrutivÃkyamapi vyÃkhyeyam / upakrame muktaÓravaïÃdÃjÃna(ja)devÃdau yaÓca Órotriya ityÃdinà tacchravaïÃnmadhye 'pi yaÓca Órotriya ityanuvartanÅyam / ÓrutidvayavisaævÃdastu bhagavatpÃdairanyatra parih­ta iti / *11,70* ÓrutidvayavyÃkhyÃnamupasaæharati- yuktaæ syÃditi // %<... yuktaæ syÃcchrutyuktamabhivÅk«ita÷ // MAnuv_3,4.34cd //>% NYùYASUDHù: ÓrutyuktamabhivÅk«ato 'bhivÅk«amÃïasya samyagvicÃrayato matenaitadeva vyÃkhyÃnaæ yuktaæ syÃt / athavÃbhivÅk«o 'bhivÅk«aïaæ samyagvicÃrastasmÃdidameva Órutyuktaæ yuktaæ syÃditi / *11,71* evaæ Órutyà muktau tÃratamyamupapÃdya yuktyÃpyupapÃdayati- yuktaæ ceti // %% NYùYASUDHù: surÃdi«u mÃnu«Ãdibhya÷ sÃdhyÃdhikyaæ muktigataphalÃdhikyaæ sÃdhanÃdhikyÃddhetoryuktamanumitaæ cetyartha÷ / devÃdayo mÃnu«Ãdibhyo 'dhikamauktaphalabhÃjastadapek«ayÃdhikatatsÃdhanavattvÃdityuktaæ bhavati / vipak«e bÃdhakÃbhÃvaædaprayojako 'yaæ heturityata Ãha- nÃdhikyamiti // %% NYùYASUDHù: surÃdi«viti vartate / mÃnu«Ãdibhya iti ca / sÃdhane sÃdhanÃdhikye / yadi devÃdayo mÃnu«Ãdibhyo 'dhikamauktaphalabhÃjo na syustadà tadadhikatatsÃdhanÃrthaprayatnavanto na syu÷ / anadhikaphalÃya cÃdhikaæ prayatnamÃti«ÂhamÃnà na prek«Ãvanto bhaveyuriti vipak«e bÃdhakÃnnÃprayojako hetu÷ / *11,73* pramÃïÃbhÃvÃtsvarÆpÃsiddho 'stvityata Ãha- yatnaÓceti // %% NYùYASUDHù: mahÃtmanÃæ mahÃphalabhÃktvenÃnumeyÃnÃæ te«Ãæ devÃdÅnÃæ mÃnu«Ãdibhyo mahÃnyatno 'dhikaæ mok«asÃdhanÃnu«ÂhÃnaæ ca d­Óyata eva pramÃïai÷ / tÃnyapi vak«yÃma iti bhÃva÷ / vyÃptimupapÃdayati- yatreti // *11,74* %% NYùYASUDHù: yatra puru«e yadapek«ayà sÃdhanÃdhikyamastyatra tadapek«ayà sÃdhyÃdhikyaæ ca niyamena d­«Âam / kar«akavÃïigrÃjapuru«Ãdi«u loke, vede cÃgnyÃhitÃdi«u, yo yadadhikasÃdhanavÃnasau tadadhikasÃdhyavÃniti niyamena tattatpramÃïairupalabdhamevetyartha÷ / yastvagnyÃdhÃnÃdiphalÃnÃæ tÃratamyamajÃnÃna÷ k­«ÂÃdisthale ca dhÃnyÃdau tÃratamyaæ kÃraïÃntarÃyattaæ na k­«ÂÃdisÃdhanatÃratamyÃdhÅnamiti manyamÃno d­«ÂÃnte«vapi vipratipadyate taæ pratyÃha- no cediti // %<... no cenna yatnaæ kuryara¤jasà // MAnuv_3,4.36ef //>% NYùYASUDHù: yadi loke vede ca sÃdhanÃdhikyÃtsÃdhyÃdhikyaæ no bhavet / tadà ke 'pya¤jasà yatnaæ sÃdhanÃtiÓayÃnu«ÂhÃnaæ na kuryu÷ kintu samameva kuryu÷ / itarathà prek«Ãvanto na bhaveyu÷ / na hyagnyÃdhÃnena yÃvÃnsvargo 'ÓvamedhenÃpi tÃvata eva lÃbhe 'Óvamedhe kaÓcitpravarteta / pravartamÃno vÃbuddhimÃnbhavet / dro(ïÃvÃ)ïavÃpamÃtrakar«aïena yÃvÃndhÃnyalÃbhastÃvata eva svÃr(yÃvÃ)rÅvÃpakar«aïena bhÃve na kaÓcittatra pravarteta / tathÃtve ca manda÷ syÃt / d­«Âaæ v­«ÂayÃdikamad­«Âaæ dharmÃdikaæ ca sÃdhanÃntarbhÆtameveti na vyabhicÃra÷ ÓaÇkanÅya÷ / evaæ mÃnu«Ãdayo devÃdibhyo 'lpamuktiphalabhÃjastadapek«ayÃlpasÃdhanavattvÃdyo yadapek«ayÃlpasÃdhanavÃnsa tato 'lpaphalavÃnd­«Âa÷ yathà sammata÷ / devÃdayo mÃnu«Ãntà muktau phalatÃratamyavanta÷ sÃdhanatÃratamyopetatvÃdye yatsÃdhanatÃratamyavantaste tatsÃdhyatÃratamyavanto yathà sammatÃ÷ / brahmÃdÅnÃæ mÃnu«ÃntÃnÃæ mok«aphalÃni tÃratamyavanti tÃratamyavatsÃdhanasÃdhyatvÃtsammatavadityanumÃnÃnyapyatra dra«ÂavyÃni / anukÆlatarkÃdikaæ ca pÆrvavadÆhanÅyamiti / JOSHI-28 *11,76* syÃdetat / muktà apyupÃsanaæ karma cÃnuti«ÂhantÅti guïopasaæhÃrapÃde samarthitam / na caikaprakÃrameva te«Ãmanu«ÂhÃnamiti niyÃmakamasti / tathÃca te«ÃmupÃsanÃditÃratamye satyapi tatprayuktaphalatÃratamyÃbhÃvÃdayuktÃnyeva satarkÃïyanumÃnÃni / muktairanu«Âhitaæ sÃdhanameva na bhavati sÃdhyÃbhÃvÃditi cet / amuktai(mumuk«ubhi)ranu«ÂhitasyÃpyadhikasya tathÃtvopapatte÷ / anu«ÂhÃnaæ ca muktavallÅlÃtmakaæ bhavi«yatÅtyata Ãha- k­cchreïeti // *11,77* %% NYùYASUDHù: mumuk«ubhi÷ k­cchreïaiva sÃdhanÃnÃæ sÃdhanÃdanu«ÂhÃnÃtkÃraïÃnmuktavanmuktÃnÃmivalÅlayÃnu«ÂhÃnaæ na bhavati / anena viÓe«aïaprak«epÃdanaikÃntyÃdi parih­tam / muktÃnÃæ k­cchrÃbhÃvÃllÅlÃvailak«aïyadarÓanÃdanyathÃsiddhirapyapÃstà / nahi k­cchravatÅ lÅlà bhavatÅtyuktaæ bhavati / k­cchreïa mumuk«ÆïÃæ sÃdhanÃnu«ÂhÃne kiæ pramÃïamityata Ãha- udÅryata iti // etadÃgamenodÅryata ityartha÷ / tadÃgamaæ paÂhati- daÓakalpamiti // *11,78* %% NYùYASUDHù: kalpo brahmaïo divasa÷ / pÃtrÃditvÃnnapuæsakam / kÃlÃdhvanoratyantasaæyoga iti dvitÅyà / yadvà daÓakalpamiti bahuvrÅhi÷ / tapaso viÓe«aïam / sahasraæ parimÃïamasyeti sÃhasra÷ saÇgha÷ / tadasya parimÃïamityarthe ÓatamÃnaviæÓatikasahasravasanÃdaïityaïo vidhÃnÃt / anye 'pyatik­cchreïa yatnaæ kuvarnti kimaihikaphalÃrthaæ netyucyate brahmavido 'pÅti / vi«ayavairÃgyamanenopalak«yate / brahmaj¤Ãnotta(ra)raæ sÃdhanÃnu«ÂhÃnena mok«atÃratamyasyopari sÃdhayi«yamÃïatvÃdatra sÃmÃnyamÃtraæ vivak«itam / itiÓabdo vÃkyasamÃptau / *11,86* anumÃnamupasaæharati- etaditi // %<... etadakhilaæ mok«aviÓe«ÃbhÃvata÷ katham // MAnuv_3,4.40cd //>% NYùYASUDHù: etadakhilaæ k­cchreïa sÃdhanÃnu«ÂhÃnam / viÓe«o vaicitryam / saptamyarthe tasi÷ / kathaæ yujyate / tato 'nena mok«aviÓe«a÷ siddha iti Óe«a÷ / syÃdetat / muktau tÃratamyÃnumÃnaæ kÃlÃtyayÃpadi«yam / paramaæ sÃmyamupaitÅtyÃdiÓrutiviruddhatvÃditi / maivam / Órute÷ Órutism­tibÃdhitatvena bÃdhakatvÃsambhavÃdityÃÓayavÃnmok«atÃratamyavÃdinÅ÷ Órutism­tÅstÃvatpaÂhati- daivÅti // %% *11,87* NYùYASUDHù: %% NYùYASUDHù: sampadyogyatà / vimok«o viÓi«yamok«a÷ / nibandho nÅcasthÃne 'ndhe tamasi bandha÷ / tÃdarthye caturthÅ / caÓabda evÃrthe / bhagavatà svayamevokta iti sampadyate / anyathà vÅtyupasargasya vaiyarthyÃpatte÷ / tameveti munÅnprati p­thorvÃkyam / taæ vi«ïumeva / Ãtmav­ttibhirityasyaiva vivaraïaæ manovaca÷kÃyakÃryai÷ svakarmabhiriti / amÃyinaÓchadmarahità ni«kÃmÃ÷ / yathÃdhikÃraæ yogyatÃnusÃreïÃvasitasya niÓcitÃrthasya mok«asya siddhaya iti mok«atÃratamyokti÷ / amÃyina ityuktatvÃdarthaÓabdena mok«asyaivokte÷ / ak«aïvanto 'k«imanta÷ / ano nu¬iti nu / karïavanta÷ prÃptasamastendriyaphalÃ÷ / parasparaæ sakhÃyo muktà / manojave«u manojava÷ praj¤ÃtiÓayo bahuvacanamÃdyarthe j¤ÃnÃdiguïe«u asamÃstÃratamyopetà babhÆvu÷ / bhagavatsÃmÅpye ca tÃratamyamucyate / te«u kecidÃdadhnÃsa ÃsyaÓabdasyÃ'bhÃva÷ / Ãsyaæ parimÃïasyetyÃdadhnamam­taæ tadete«Ãmasti sthÃnamityarÓaÃdibhyo 'c / ÃsyaparimÃïe sudhÃnidhau viharanta iti dÆratvamucyate / yadvà taratamaÓabda iva dadhnaÓabdo 'pratyayo 'pyasti / tataÓca samyagdadhnà magnà ityartha÷ / tve kecidupagatÃ÷ kak«aæ vanamupakak«Ã÷ / uÓabda evÃrtha÷ / ÓvetadvÅpagatavanakrŬÃratà eveti madhyatvamucyate / äjaserasugityasuk / tve(eva)eke snÃtvÃ÷ snÃtavyÃ÷ / k­tyarthe"tavaiken kenyatvana' iti tvan / h­dà iva gambhÅrÃ÷ parameÓvaraæ dad­Óre dad­Óu÷ / harayore / anenÃtisÃmÅpyamucyate / "Órutvà vi«ïuæ karïaphalam' ityÃdism­tyÃsya mantrasyaiva vyÃkhyÃtatvÃnnÃrthÃntaraæ kalpanÅyam / ityÃdÅni ceti caÓabdena prÃgudÃh­takÃïvataittirÅyaÓrutÅ samuccinoti / vyaktaæ niravakÃÓam / tata÷ kimityata Ãha- tatkeneti // *11,88* %<... tat kena sÃmyaæ mukte«u gamyate // MAnuv_3,4.44cd //>% NYùYASUDHù: tattasmÃnniravakÃÓaÓrutism­tibÃdhitatvÃtkena na kenÃpi / yadudÃh­taæ vÃkyaæ tanna tatparamiti bhÃva÷ / *11,97* tarhi kastasyÃrtha ityata Ãha- du÷khÃdÅti // %% NYùYASUDHù: caÓabdo 'vadhÃraïe paramÃnandasÃmyasamuccaye và / yathoktam / "du÷khÃbhÃva÷ parÃnando liÇgabheda÷ samà matÃ' iti / ki¤canedamanumÃnamutprek«itam / kintvÃgamasiddham / tatra kathaæ kÃlÃtÅtÃÓaÇketyÃÓayenÃha- bhaktyÃdÅti // %% *11,97f.* NYùYASUDHù: tÃratamyena bhaktyÃdiguïasadbhÃve sati bhaktyÃdisÃdhanaguïÃnÃæ tÃratamyena hetuneti yÃvat / atulyatvaæ mok«aphalasya / na kevalamasmÃbhi÷ kintu bhÃrate coktam / hÅti tadvÃkyasya prasiddhÃnÃæ sÆcayati / yathà sati hi guïe pravadantyatulyatÃmiti / sati sÃdhau guïa«a bhaktyÃdÃvatulye sati phalasyÃpyatulyatÃæ vadanti hÅtyartha÷ / sÃdhanatÃratamyaæ pramÃïaird­Óyata ityuktam / kÃni tÃnÅtyata÷ k­cchreïÃnu«ÂhÃnaæ pradarÓayitumudÃh­taæ tÃvadekaæ vÃkyam / anyÃnyapi santÅtyÃha- sÃdhaneti // %<... sÃdhanavaiÓe«yamapi sarvatra kathyate // MAnuv_3,4.45ef //>% NYùYASUDHù: sÃdhakÃnÃæ sÃdhanavaicitryaæ sarvatrÃpi granthe«u / *11,99* tÃni vÃkyÃni paÂhati- durj¤eyamiti // %% NYùYASUDHù: prabhorn­siæhasya dhyÃnacakraæ devatÃdibhirdurj¤eyam / kuto ghoraæ bhayaÇkaraæ rÆpamasyeti tathokta÷ / trailokyaæ dhvaæsituæ ÓÅlamasyeti / evaÓabdena na saæj¤ÃmÃtreïa mahÃyogina÷ kintvarthata evetyÃha- tadevoktaæ nityamuktairityÃdinà // %% NYùYASUDHù: sarvadà dhyÃnÃdyudyogavadbhi÷ / bhÃgo bhÃgyamindriyajayÃdi / moho mithyÃj¤Ãnam / kleÓà avidyÃyÃ÷ / sÃdhvasaæ vighnÃdibhayam / na kevalaæ sadodyuktÃ÷ kintu sa codyogo mahÃnityucyate mahotsÃhairiti / sattvasyai÷ sadà sattvaguïapracurai÷ / vyavasÃyo niÓcaya÷ / j¤ÃnaÓabdena j¤eyamupalak«yate / atÅtÃnÃgatÃni j¤ÃnÃni prabhÃvÃpyayau s­«ÂisaæhÃrau ca vettuæ ÓÅlame«Ãmiti tathoktÃ÷ / prabhÃvÃpyayaj¤Ãnasya mahÃphalatvÃtp­thagukti÷ / martyairdurj¤eyamiti kimu vaktavyam / dhvaæso manoviÓaraïam / moho 'j¤Ãnam / Óruti÷ Óravaïam / atra vaihÃyasasaæhitÃvÃkye devÃdibhyo manu«yÃïÃmalpaæ sÃdhanamiti sphuÂaæ pratÅyate / mÃnu«atvÃpagamÃnantaramÃdhikaæ bhavi«yatÅti cenna / mÃnu«atvÃderanapagamasyÃnantarameva vak«yamÃïatvÃt / *11,101* %% NYùYASUDHù: kastÃmiti ÓrutiryamavÃkyam / surÃsurÃïÃæ sukhadu÷khahetutvÃnmadÃmada÷ / anena yamasyÃnyebhyo j¤ÃnÃdhikyamucyate / brahmaivetyanena brahmaïa÷ / ata eva madanya iti brahmÃdÅnvineti vyÃkhyeyam / %% NYùYASUDHù: muktÃnÃmiti bhÃgavatavÃkye muktÃnÃæ ÓarÅrÃdyabhimÃnarahitÃnÃæ siddhÃnÃæ j¤ÃninÃæ koÂi«vapi nÃrÃyaïaparÃyaïa÷ praÓÃntÃtmà sudurlabha÷ kaÓcideva / "nÃrÃyaïÃyanÃ÷ ÓÃntÃtmÃnastu sarve 'pÅti' sphuÂaæ sÃdhanatÃratamyaæ pratÅyate / atra viÓe«aïadvayena vairÃgyabhaktÅ kathyete / %% *11,102* NYùYASUDHù: iyaæ vis­«Âiriti mantrasyÃyamartha÷ / iyaæ pratyak«Ãdisiddhà vividhà s­«Âiryato hiraïyagarbhÃdà samantÃdbabhÆva / yaÓcÃsya prapa¤casyÃdhyak«o 'dhipati÷ so 'pi paramÃtmÃnaæ parame vyoman vyÃmni h­dayÃkÃÓe yadi và dadhe yadi và na tathà veda yadi và na / aÇgeti kasyacitsambuddhi÷ / itarÃpek«ayÃ'dhikyena dhyÃyati jÃnÃti ca kÃrtsyena tu na dhyÃyati na jÃnÃti ceti / vyomanniti saptamyà luk yo asya so aÇgeti prak­tyÃnta÷pÃdamavyapara iti prak­tibhÃva÷ / %% NYùYASUDHù: ya÷ svÃtmamÃyetyÃdi«u bhÃgavatavacane«u kaimutyoktyà j¤ÃnatÃratamyamavagamyate / yo bhagavÃnsvÃtmamÃyÃyà vibhavaæ svarÆpamahimno vistaraæ svayameva gato j¤ÃnavÃn / brahmavÃkyamidam / yaæ harimiha jÅve«u / %% NYùYASUDHù: tattvaæ svarÆpam / sÆti÷ kÃraïam / yasya satkëÂhÃæ samyagdiÇmÃtram / brahmavÃkyamidam / %% NYùYASUDHù: nÃhaæ parÃyuriti Óivavacanam / yadviracitaæ yasya caritram / ÅÓeti bhagavatsambuddhi÷ / *11,102f.* %% *11,103* NYùYASUDHù: ahamiti yamavacanam / Åhitaæ ce«yitam / sarvasya prapa¤casyÃdau sm­ta÷ / Ãdyatayà pramita÷ / ato j¤ÃnivargÃt / bhÆyo 'dhikamatiÓayenÃdhikam / %% NYùYASUDHù: na tvÃmiti brahmÃïaæ prati bhagavadvÃkyam / atra saæsÃre / liÇgabhedane liÇgaÓarÅrabhaÇge jÃte sati / siddhaye j¤Ãnasya / yatatÃmapi madhye kecitsiddhà bhavanti / siddhÃnÃæ madhya iti yojyam / tattvata÷ prÃcuryeïa / ekaæ ca tattvato j¤Ãtumiti yathà / *11,103f.* %% *11,104* NYùYASUDHù: (ya)imamiti vyÃkhyÃturadhyetu÷ ÓrotuÓca tÃratamyamucyate / vyÃkhyÃnÃdiprÃcuryaæ ca pratyekaæ mok«asÃdhanamityanyatroktam / %% NYùYASUDHù: dhyÃnenetyasya bhagavatpÃdak­taæ gÅtÃtÃtparyagataæ vyÃkhyÃnaæ dra«Âavyam / %% *11,104f.* NYùYASUDHù: susÆk«mairityÃdinà sarve«Ãæ j¤ÃnatÃratamyamucyate / svato 'nyadviÓvamapyevaæ paÓyati / api tu kintu / tarhi bhagavatsamÃnà kimiti praÓnÃrtha÷ / anyato j¤ÃnavargÃdadhikaæ paÓyantyapi sarvairviÓe«airyuktaæ taæ naiva paÓyati vi«ïo÷ svasmÃccÃnyadaÓe«am / anyata÷ sarasvatyÃderadhikaæ paÓyet / brahmaïo 'pyavasthÃbhedena viÓe«a ucyate natu sarve«viti / tathà sarvagatatvena sarasvatyÃdid­«ÂÃdhikaguïatvena savargatatvena ceti / caÓabdenoktaguïavattvaæ samuccinoti / tarhi muktasya brahmaïo ramÃsÃmyaæ kimiti praÓna÷- api tviti // darÓanaæ kartum / anyat bhagavata÷ / yatha brahma ramÃd­«ÂÃnna paÓyati tathà / yÃvanto brahmad­«ÂÃstÃvata÷ / *11,105* %% NYùYASUDHù: tamoguïamÃtragatameveti sambandha÷ / paÓyedityÃde÷ pratyekaæ sambandha÷ / anyarÆpaæ svÃdhamarÆpam / bahusÃhasravar«eïeti / bahusahasravar«Ãnu«ÂhitasÃdhanena / kvacitkvaciditi mahattattvapravibhÃgÃnabhipraiti / yathÃyogameva kecana (tu) ÓvetadvÅpapatimeva / tatrÃpa h­dyapi / *11,116* parimÃïadarÓanavadviÓe«adarÓane tÃratamyaæ na vispa«Âamuktamata Ãha- umeti // %% NYùYASUDHù: umÃparyantaæ tu paÓcÃtpaÓcÃduktÃ÷ pÆrvapÆrvaird­«Âebhyo d­«ÂÃnÃmanantÃæÓÃneva vÃsudevasya viÓe«aÓanvicak«ate / ÓakrakÃmÃdayaÓceti castvartha÷ / evaÓabdasyomÃdibhirevetyanvaya÷ / prabuddhebhya iti pÆrvavat «a«Âhayarthe / cak«ate paÓyanti / *11,121* udÃh­tÃnÃæ vacanÃnÃæ prayojanamÃha- ityÃdÅti // %% NYùYASUDHù: yathÃrthata iti // na paramatÃnuvÃdarÆpeïetyartha÷ / muktÃnÃæ ca sÃdhanÃnÃæ ceti yojanà / sÃdhanatÃratamyapratipÃdanÃyodÃh­te«veve ke«ucidvÃkye«u muktÃnÃæ tÃratamyaæ pratÅyate / tadapi prak­tatvÃd grÃhyamityartha÷ / *11,122* astu mumuk«ÆïÃæ sÃdhane«u tÃratamyaæ mà ca bhÆmnok«e tÃratamyamityÃÓaÇkÃyÃæ prÃgbÃdhakamuktam / idÃnÅæ ÓaÇkaivai«Ã nopapadyate dÆre dÆ«aïÃbhidhÃnamityÃha- sÃdhyeti // %% NYùYASUDHù: sÃdhyamavicitraæ sÃdhanaæ vicitramiti sÃdhyasÃdhanayorvairÆpyaæ kena bÅjena kalpyate ÓaÇkayate na kenÃpi / ayamabhisandhi÷ / pak«e vipak«atvaÓaÇkà khalu kenacidbÅjena syÃt / nirbÅjaæ ÓaÇkamÃno na laukiko nÃpi parÅk«aka ityunmatta ivopek«aïÅya÷ / bÅjaæ ca vyabhicÃradarÓanaæ vopÃdhidaÓarnaæ và tayoranyataraÓaÇkà và / tatrÃdyaæ tÃvadiha nÃsti / tadidamÃha- ad­«Âamiti // %<... ad­«Âaæ kena kalpyate // MAnuv_3,4.84b //>% NYùYASUDHù: nÃpi dvitÅyam / pak«e sÃdhyasadbhÃvasya ÓrutyÃdisiddhatvena yasya kasyacidÃÓaÇkayamÃnasyÃvaÓyaæ sÃdhyavyÃpakatvÃbhÃvenopÃdhitvÃsambhavÃt / pak«e 'pi tadv­ttau sÃdhanavyÃpakatvÃt / ata evopÃdhiÓaÇkÃpi nirastà / tato vyabhicÃraÓaÇkÃpi / udÃh­tavÃkyairvyÃpteruktatvÃt / ato bÅjÃbhÃvÃcchaÇkaivai«Ãnupapanneti / *11,123* ÅÓvaro mumuk«ubhyo vicitraæ phalaæ dadÃti vicitrasÃdhanairÃrÃdhitatvÃt / vicitrasÃdhanÃnyapek«ya phaladÃt­tvÃdityanumÃnÃntaraæ h­di nidhÃyÃnyathÃsisiddhinirÃsÃrthaæ vipak«e bÃdhakamÃha- vai«amyamiti // %% NYùYASUDHù: tena sÃdhyasÃdhanavairÆpyeïa / dvitÅyaÓcaÓabda÷ pramÃïÃntarasÆcanÃrtha÷ / yadÅÓvaro 'nu«ÂhitÃlpasÃdhanÃyÃnu«ÂhitamahÃsÃdhanasamÃnaphalaæ dadyÃt / tadÃsau vi«ama÷ prasajyeta / yadi vÃnu«ÂhitamahÃsÃdhanÃyÃnu«ÂhitÃlpasÃdhanasamÃnaphalaæ dadyÃt / tadà nirgh­ïa÷ syÃdityartha÷ / ÅÓvarasya vai«amyÃdyÃpattirnÃni«yà / du÷khÃdyahetutvÃdityata Ãha- sÃpek«atvÃditi // *11,124* %% NYùYASUDHù: anena"vai«amyanairghaïye và sÃpek«atvÃt' iti sÆtramupÃdatte / tau ceti sambandha÷ / tau vai«amyanairghaïyalak«aïau do«au / yaddhi pramÃïaviruddhamaprÃmÃïikaæ và taducyate 'ni«yamiti / vai«amyaæ(myÃdikaæ)ce(mÅ)Óvarasya sÆtrakÃreïa vÃritatvÃtpramÃïaviruddhamiti kathaæ nÃni«yam / aÇgÅk­tasÆtraprÃmÃïyÃnpratyayaæ yatna iti nÃsaÇgati÷ / ye tu sÆtraprÃmÃïyamanaÇgÅk­tyeÓvarasya vai«amyÃdyÃpatteri«Âatvaæ manyante / tÃnprati vedÃprÃmÃïyahetutvena vai«amyÃderde«atvaæ sÆcayituæ pulliÇganirdeÓa÷ / anyathà prakaraïÃtte vÃrite ityavak«yat / napuæsakaprayoge 'pi dÆ«aïe iti Óakyate j¤Ãtumiti cenna / te vai«amyanairgh­ïye iti nirÃkÃÇk«atvÃt / *11,127* prasaÇgasya viparyaye payarvasÃnamupapÃdayati- tÃratamyÃditi // %% NYùYASUDHù: sÃdhanÃnÃæ tÃratamyÃtsadaiva niyameneÓato bhavata÷ sÃdhyasya tÃratamyaæ parameÓvare 'vai«amyÃdihetu÷ syÃt / ÃpÃdakaviparyayasya khalvÃpÃdyavipayaryaæ prati nirvÃhakatve bhavetprasaÇgasya viparyayaparyavasÃnam / niragnikatvaviparyayo hi nirdhÆmatvaviparyayaæ ghaÂayati / asti caitatprak­ta iti / yadvà kathaæ vai«amyÃdi sÆtrakÃreïa vÃritamityata÷ sÃpek«atvasya vai«amyÃdyabhÃvena saha hetuhetumadbhÃvaæ vyutpÃdayati- tÃratamyÃditi // pÆrvaiva yojanà / *11,128* vyarthamidaæ sÆtrakÃrasya sÃdhanasaæskÃrapÆrvakarmÃpek«ÃÇgÅkÃreïa vai«amyÃdinivÃraïam / phale tatparihÃre 'pi sÃdhanÃdau parihartumaÓakyatvÃt / tathÃhi / sÃdhanÃdau parameÓvarasya prayojakatvamasti na và / neti pak«e parameÓvaratvahÃni÷ / Ãdye nirnimittaæ vicitrÃïi sÃdhanÃni prayojayata÷ kathaæ na vai«amyÃdÅtyato 'nupapannasya sÆtrasya kathaæ bÃdhakatvamiti / maivam / asyÃk«epasya sÆtrak­taiva nirastatvÃdityÃha- svÃtantrya iti // %% NYùYASUDHù: svÃtantryaæ prayojakakart­tvÃt / vaicitryaæ sÃdhanÃde÷ / apek«ya preraïÃditi Óe«a÷ / do«o vai«amyÃdi÷ / tadvaca÷ sÆtrak­to vaco 'sti / *11,129* nanvevaæ savartra sÃpek«asya hare÷ svÃtantryahÃnirde«a÷ syÃdityata Ãha- svatantrya iti // ayamapi do«o nÃsti / katham / pareÓitu÷ sÃdhanÃdau svÃtantrye vidyamÃne 'pi svecchayÃnÃdivaicitryamapek«ya prerakatvamityetadarthapratipÃdakaæ tadvaco 'sti yata iti / kiæ tadvaca ityata÷ krameïa sÆtradvayaæ paÂhati- nÃnÃditvÃditi // %% NYùYASUDHù: tatrÃdyado«aparihÃrÃya"na karmÃvibhÃgÃditi cennÃnÃditvÃt' itrata sÆtraæ(maneno)upÃdatte / dvitÅyaparihÃrÃya"upapadyate ca' iti / evamanumÃnasyÃnyathÃsiddhiæ nirasya bÃdhakapratirodhau nirÃkaroti- apek«yeti // %% *11,129f.* NYùYASUDHù: tathÃsthitirvi«amateÓvareïa kriyata iti sÃdhyamÃneti Óe«a÷ / mayà pramÃïena / kayà na kayÃpi / paramaæ sÃmyamityÃderanyathÃvyÃkhyÃtatvaditi bhÃva÷ / anumÃnÃdervyÃptipratipattaye d­«ÂÃntamÃha- rÃjÃdÃviti // *11,130* %<... rÃjÃdÃvapi d­Óyate // MAnuv_3,4.87d //>% NYùYASUDHù: prek«Ãvati rÃjÃdau sevÃnurÆpaphaladÃnaæ vaiparÅtyakartaryaprek«Ãvati vai«amyÃdikaæ ca d­Óyata ityartha÷ / sÃdhyasÃdhanavairÆpyakalpane bÃdhakÃntaramÃha- tyÃga iti // %% NYùYASUDHù: sarvatra sÃdhyasÃdhanaikarÆpyasya d­«ÂatvÃttadvairÆpyasya kvÃpyad­«ÂatvÃtprak­tavairÆpyaæ ÓaÇkamÃnasya d­«ÂatyÃgo 'd­«Âakalpanà ceti do«au prasajyete / naca syÃtÃæ tÃviti Óakyate vaktum / prek«Ãvatà kenÃpyanaÇgÅk­tatvÃdityÃha- sudu«karamiti // mÃyÃvÃdino d­«Âaæ prapa¤casya satyatvÃdikaæ tyajanti / ad­«ÂamanirvÃcyÃdikaæ kalpayanti / ato mÃyibhyo 'nyenetyuktam / asya cottaratropayoga÷ / anyairak­tamapi d­«ÂatyÃgÃdikaæ kurvatÃæ ko do«a ityata Ãha- tatkimiti // %<... tat kimanyaiÓca vÃdibhi÷ // MAnuv_3,4.88d // mÃyino 'trÃnugamyante ... // MAnuv_3,4.89a //>% NYùYASUDHù: tat tarhi / kimiti gƬhÃbhiprÃya÷ praÓna÷ / atra d­«ÂatyÃgÃdyanu«ÂhÃnavi«aye / anugamyante anusriyante / etaduktaæ bhavati / d­«ÂatyÃgÃdiprasaÇgena mÃyÃvÃdino dÆ«ayatÃæ punaratra d­«ÂatyÃgÃdikaæ svayaæ kurvatÃæ vyÃhati÷ syÃditi / *11,132* sÃdhyasÃdhanayorvairÆpyaæ ÓaÇkamÃnasyÃni«yÃntaramÃha- Óruteti // uktavidhayà sÃdhyasÃdhanasÃrÆpyasya ÓrutatvÃdanyathà cÃÓrutatvÃdatra vairÆpyÃÇgÅkÃre ÓrutahÃnyaÓrutagrahÃvapi syÃtÃm / mÃyinÃæ liÇge iti tayorviÓe«aïaæ prayu¤jÃnasyokta evÃbhisandhi÷ / mÃyÃvÃdino hi Órutaæ sÃrvaj¤Ãdyupetaæ brahma parityajyÃÓrutaæ nirguïamupayanti / d­«ÂatyÃgÃdicatu«yayaæ kurvatÃæ bÃdhakÃntaramÃha- taditi // %<... ÓrutahÃnyaÓrutagrahau / apyatra mÃyinÃæ liÇge tat ke do«Ãstato 'dhikÃ÷ // MAnuv_3,4.89b-d //>% NYùYASUDHù: tat tatra prak­tado«e«u / tato d­«ÂatyÃgÃde«a÷ / adhikà bahirbhÆtÃ÷ / d­«ÂatyÃgÃdikaæ kurvÃïenÃnyadapi pramitaæ tyÃjyaæ syÃt / ad­«ÂakalpanÃdikaæ ca kurvatÃprÃmÃïikamanyadapi kalpanÅyaæ bhavediti(tyartha÷) bhÃva÷ / *11,133* syÃdetat / yadi muktÃstÃratamyopetÃ÷ syustadà parasparaæ dve«avanta÷ syuriti pratikÆlatarkaparÃhataæ muktatÃratamyÃnumÃnamityata Ãha- niÓÓe«eti // %% *11,133f.* NYùYASUDHù: niÓÓe«eïa gatà apagatà do«Ã yebhyÃste tathoktÃ÷ / puna÷ ÓravaïÃdimatÃmiti Óe«a÷ / te«Ãæ harerÃparok«yamiti tÃnprati harerÃparok«ya(raparok«atva)mityartha÷ / anubandhÃdibhya ityatra pratipÃdito 'yamartha iti hiÓabda÷ / yasmÃdityarthe và / dve«er«yÃdido«astatastasmÃtkuto muktÃnÃæ nÃpÃdayituæ Óakyata ityartha÷ / *11,134* etaduktaæ bhavati / ye tÃratamyopetÃste dve«Ãdimanto d­«Âà yathà laukikÃ÷ puru«Ã iti khalvatra vyÃptirabhidhÃtavyà / nacaivam / laukikÃnÃæ dve«Ãdimattve do«itvasyaiva prayojakatvÃt / yatra dve«Ãdimattvaæ tatra do«itvamita vyÃpterdarÓanam / naca do«itvaæ mukte«u sambhavati / aupÃdhikà hi te«u do«Ã vaktavyÃ÷ / svÃbhÃvikÃnÃæ ÓaÇkitumaÓakyatvÃt / te ca bhagavatsÃk«ÃtkÃrodayÃtprÃgeva prÃcuryeïa gatÃ÷ / sÃk«ÃtkÃreïa ca samÆlaghÃtaæ hatÃ÷ / muktau copÃdherevÃpagatatvÃnne«adapi sthÃtumarhati / ato vyÃpakÃbhÃvÃdvayÃpyasyÃpyabhÃva iti / nanu pareïÃpi na mukte«u dve«Ãdimattvaæ sÃdhyate kintvÃpÃdyata iti / tatasstebhyastadvayÃv­ttisÃdhanamasaÇgatam / maivam / tarkamÆlabhÆtavyÃptÃvupÃdhi÷ khalvatra kathita÷ / tasya ca pak«ÃdvayÃv­tti÷ svavyÃv­ttyà vivak«itadharmavyÃvartanaÓaktiÓcÃvaÓyaketi tadvyutpÃdanasya kriyamÃïatvÃt / atra dve«er«yÃsantÃpapare«yapratighÃtaprayatnecchà vyÃpyÃ÷ / avidyÃhaÇkÃrÃdyà vyÃpakà iti viveka÷ / *11,136* do«ÃïÃmeva dve«Ãdau prayojakatvamityetamarthaæ pareïÃpi svÅkÃrayituæ pratibandÅ g­hïÃti- bhaveyuriti // %% NYùYASUDHù: tÃratamye 'ÇgÅk­te muktÃnÃmÅr«yÃdayo yadi bhaveyuryadyÃpÃdyante / tadà mukte«u same«vaÇgÅk­te«vapi kuto na bhaveyu÷ / yadi muktÃstÃratamyopetÃstadà dve«Ãdimanta÷ syuriti vadatà na dve«ÃdimantastasmÃtsamà eveti vÃcyam / naca sÃmyamapyaÇgÅkartuæ Óakyate / yadi muktÃ÷ samÃ÷ syustadà dve«Ãdimanta÷ syuriti tatrÃpyani«yaprasaÇgÃdityartha÷ / sÃmye kathaæ dve«ÃdiprasaÇga ityata paraprasaÇgavatsÃmyasyÃpi dve«ÃdisÃhacaryaæ d­«ÂamityÃha- tapyamÃnà iti // %% NYùYASUDHù: samasattÃmÃtraæ nÃpÃdakatvena vivak«itam / atiprasaÇgÃt / kintu samadarÓanamevetyÃÓayenoktam- samÃnd­«Âveti // pratibandÅgrahaïasya prayojanamÃha- do«Ã iti // do«ÃïÃæ samuditÃnÃmeva kÃraïatvamityekavacanam / evamasmÃbhi÷ sÃmyavÃdinaæ pratyatiprasaÇge 'bhihite tenaitadeva vaktavyam / atra loke do«Ã eva dve«Ãde÷ kÃraïam / anvayavyatirekÃbhyÃæ tanniÓcayÃt / natu sÃmyam / satyapi sÃmye sakhi«vabhÃvÃt / asatyapi kvacidbhÃvÃt / naca mukte«u do«Ãssanti / ata÷ sÃmye 'pi na (dvai)do«ÃdiprasaÇga iti / *11,137* ata÷ kimityata Ãha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: yadyevaæ do«ÃïÃmeva dve«ÃdikÃraïatvam / tatra mukte«u / nirde«atà cÃÇgÅk­tà / tadà Ãdhikyena hÅnÃdhikabhÃvenÃÇgÅk­tena / kiæ dÆ«yate na kimapi / sÃmyamaÇgÅkurvÃïenÃpi nirde«atayaiva dve«ÃdiprasaÇgo vÃraïÅya÷ / tÃratamyamaÇgÅkurvÃïairasmÃbhirapi tathaiva nirÃkari«yate / iyÃæstu viÓe«a÷ / yattÃratamyaæ pramitaæ na sÃmyamiti samudÃyÃrtha÷ / ÓaÇkate- yadÅti // %% *11,138* NYùYASUDHù: bhavedetadyadi sÃmyena prasaktaæ dve«Ãdikaæ nirde«atayà nivÃrayÃma÷ / nacaivam / kinnÃma samasattÃmÃtraæ hi na dve«ÃdikÃraïamatiprasaÇgÃt / api tarhi samadarÓanam / naca mukta÷ samaæ muktÃntaraæ paÓyatyato na dve«ÃdÅti / evaæ tarhi na tÃratamyasattÃmÃtraæ dve«ÃdikÃraïaæ kintu svato 'dhikadarÓanameva / naca mukta÷ svato 'dhikaæ muktÃntaraæ paÓyati / tasmÃtsatyapi tÃratamye na dve«ÃdiprasaÇga iti kuto na santo«yavyamiti parihÃro 'tra Óakyate vaktum / tathÃpi nÃsau tÃttvika ityanyadarÓanÃbhÃvameva dÆ«ayati- adarÓanÃditi // %% NYùYASUDHù: evamanyadarÓanÃbhÃvena dve«Ãdikaæ nivÃrayatà tenÃdarÓanÃtprasaktamaratyÃdikaæ kathaæ nivÃryate / arati÷ sukhÃbhÃva÷ / Ãdipadena tandrÅ bhayaæ ca g­hyate / etaduktaæ bhavati / syÃdayaæ parihÃro yadi muktasyÃnyadarÓanÃbhÃva÷ sambhavet / nacaivam / mukto hi na tÃvadacetana÷ / apasiddhÃntaprasaÇgÃt / tataÓcetanasya sato 'nyadarÓanÃbhÃve 'ratyÃdikaæ prasajyata iti / nanu bahirmukhà evÃnyadarÓanÃbhÃve 'ratyÃdikaæ prÃpnuvanti naca muktÃstathÃto nÃratyÃdiprasaÇga ityata Ãha- brahmaïo 'pÅti // %% NYùYASUDHù: "j¤Ãnamapratighaæ yasya vairÃgyaæ ca jagatpate÷ / aiÓvaryaæ caiva dharmaÓca sahasiddhaæ catu«yayam' ityevaæ pramitasyÃpÅtyartha÷ / pÆrvam ÃdikÃle / ÓrutÃviti jÃtÃvekavacanam / tÃ÷ ÓrutÅrarthata÷ paÂhati- naiveti // *11,139* %% NYùYASUDHù: anena sa vai naiva reme tasmÃdekÃkÅ na ramate sa dvitÅyamaicchaditi vÃkyamupÃdatte / syÃdetat / yadyanyadarÓanÃbhÃvamÃtramaratyÃde÷ kÃraïaæ syÃt / nacaivam / kintvanyadarÓanecchÃyÃæ tadabhÃva÷ / muktasya tvicchaiva nÃstyato 'nyadarÓanÃbhÃve 'pi nÃratyÃdikaæ prasajyata ityÃÓaÇkayÃha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: tat tatra muktau / tatra anyadarÓanavi«aye / icchà naivÃstÅti m­«aiva kalpya teyadÅti yojanà / bhidyate h­dayagranthirityÃdiÓrutyuktà / svayaæ sÃk«Ãcchatyukteti sambandha÷ / tarhÅti Óe«a÷ / tacchabdo và tarhyartha÷ / idamuktaæ bhavati / muktÃnÃæ sÃmyamaÇgÅk­tyÃnyadarÓanÃbhÃvena dve«Ãdiparih­tyÃnyadarÓanecchÃbhÃvena cÃratyÃdikaæ pariharato 'prÃmÃïikÃnekakalpanaæ prÃmÃïikaparityÃgaÓca syÃtÃm / *11,140* sÃmÃnyadarÓanÃbhÃvenÃbhÃvavatadicchÃbhÃvÃnÃmaprÃmÃïikatvÃt / tÃratamyÃde÷ prÃmÃïikatvÃt / tato varaæ tÃratamyamaÇgÅk­tya dve«ÃdinirÃsÃya Órautanirde«atÃsvÅkÃra iti / etena tÃratamyaæ sÃmyaæ vÃÇgÅk­tya nirde«atvena dve«ÃdisamÃdhÃnaæ vidhÃtavyamiti sandeho 'pi nirasto veditavya÷ / uktameva spa«ÂamÃha- tÃratamyaæ ceti // %% *11,141* NYùYASUDHù: anyadarÓanaæ cetyapi grÃhyam / "sa yo manu«yÃïÃæ rÃddha÷ / kÃmasya yatrÃptÃ÷ kÃmÃ÷ / ak«aïvanta÷ karïavanta÷ sakhÃya÷' ityÃdyau Órutam / na hyanyadarÓanÃbhÃve sakhyaæ sambhavati / samatetyanyadarÓanÃbhÃvecchÃbhÃvayorapyupalak«aïam / yuktiæ manyata iti yuktamÃnÅ / yuktau bahumÃnavatà kenÃpyevaæ na kalpyata ityartha÷ / prÃmÃïikaparityÃgÃprÃmÃïikasvÅkÃraprasaÇgo hi tarkÃparanÃmikà yukti÷ / nanu samatÃyà aÓrutatve 'pi nÃprÃmÃïikatvam / nahi Órutireva pramÃïamityata Ãha- kiæ taditi // %% NYùYASUDHù: na ki¤cittacchateranyat / ata÷ pramÃïÃntarÃbhÃve 'ÓrutatvenÃprÃmÃïikatvameva siddhayati / yadyanyadarÓanÃbhÃvÃdityÃdinoktamupasaæharati- v­theti // %% NYùYASUDHù: kena na kenÃpi kÃraïena / ÓrutahÃnyaÓrutagraha iti dvandvaikavadbhÃva÷ / ÓrutahÃnisahito 'Órutagraha iti và / vi«ayasaptamÅyam / tato na kÃrya iti bhÃva÷ / muktÃnÃæ tÃratamye 'numÃnÃntaramÃha- mok«e 'pÅti // *11,142* %% NYùYASUDHù: tÃratamyeneta÷ prÃptastÃratamyavÃniti yÃvat / purà saæsÃre / nanvatra saæsÃre vartamÃnaæ kamapi pak«Åk­tyÃyaæ tÃratamyeta iti sÃdhyate tatra ca mok«e 'pÅti siddhasÃdhanatÃparihÃrÃya viÓe«aïamupÃdÅyata iti và / mok«e 'pÅtyanena muktaæ pak«Åk­tya tÃratamyeta iti và / muktaæ pak«Åk­tya tÃratamyeta iti sÃdhyate / tatra prÃcÅnena tÃratamyena siddhasÃdhanatÃparihÃrÃya mok«e 'pÅti viÓe«aïamupÃdÅyata iti và / nÃdya÷ / tasya nityasaæsÃritvasyÃpi sambhavena bÃdhÃpatte÷ / niÓcitamok«apuru«aviÓe«apak«ÅkÃre 'pi d­«ÂÃntasya sÃdhyavikalatvÃt / nahi saæsÃrÅ muktigatatÃratamyopeta÷ / dvitÅye apipadavaiyarthyam / prÃktanatÃratamyopetatvena siddhasÃdhanatà ca / t­tÅye 'pi d­«ÂÃntasya sÃdhyavikalataiva / tÃratamyopetatvaæ ca hÅnÃdhikasadbhÃvo vÃnyatarasadbhÃvo và / *11,143* Ãdye parameÓvare 'naikÃntyam / dvitÅye siddhasÃdhanatà / muktÃnÃmapyamuktebhyo 'dhikatvasya pareïÃÇgÅk­tatvÃt / muktÃdhikatvasÃdhane devadatte vyabhicÃrastatkathametat / ucyate / muktÃstadÃnÅntanena parasparaæ tÃratamyenopetÃÓcetanatvÃtsaæsÃriïo yathetyayamartho 'tra vivak«ita÷ / tÃratamyaæ ca kutaÓciddhÅnatvaæ kutaÓcidadhikatvamityetayoranyataraditi noktado«a÷ / sÃmÃnyasya ca viÓe«anirÃsenÃpÃkaraïe cÃtiprasaÇga÷ / yadvà maktyuttarak«aïavartÅ mukta÷ prÃg yato 'dhikatvahÅnatvÃbhyÃmupetasvarÆpo 'bhÆdidÃnÅmapi tÃbhyÃmupeta iti pratij¤Ãrtho vaïarnÅya÷ / sÃmÃnyata eva vyÃptirabhidhÃtavyeti / *11,147* ÃbhÃsÃnuddharati- ityukta iti // %% NYùYASUDHù: ukte pratyukte / vyÃptipak«adharmatvayo÷ pramitatvÃnna kimapyuttaramastÅti bhÃva÷ / bÃdhitavi«ayamanumÃnamityata Ãha- kalpaneti // %<... kalpanÃmÃtravÃdina÷ // MAnuv_3,4.97d //>% NYùYASUDHù: kalpanÃmÃtreïa vadatÅti tathokta÷ / pÆrveïaiva sambandha÷ / ÓrutÅnÃmanyÃrthatvÃtpramÃïÃntarasya cÃbhÃvÃtsvotprek«ayaiva muktÃnÃæ tÃratamyÃbhÃvaæ vadatastavottaraæ kimiti / yadyevamanumÅyeta tadà muktà du÷khÃdyupetÃÓcetanatvÃtsaæsÃrivadityapyanumÅyetetyatiprasaÇgaparÃhatamanumÃnamityata Ãha- naceti // %% NYùYASUDHù: kalpyaæ anumeyaæ muktasya / ÃdipadenÃparipÆrïÃnandatvÃde÷ saÇgraha÷ / kuta ityata Ãha- nirdu÷khatveti // %<... nirdu÷khatvaÓruterbalÃt // MAnuv_3,4.98b //>% NYùYASUDHù: atrÃpyÃdipadaæ grÃhyam / ayamabhisandhi÷ / samÃnayogak«ematvÃbhiprÃyeïa khalvayamatiprasaÇgo vÃcyo nÃnyathà vyÃptyabhÃvÃt / naca prak­te tadasti / du÷khÃdisÃdhakasya nirdu÷khatvÃdikaæ pratipÃdayantyà Órutyà bÃdhitatvÃt / Óruterapauru«eyatvena dharmigrÃhakatvena cÃnumÃnato balavattvÃt / tÃratamyÃnumÃnasya cÃbÃdhitatvÃditi / *11,148* etadeva viv­ïvanmuktasya nirdu÷khatvÃdi pratipÃdayantÅ÷ ÓrutÅstÃvatpaÂhitvà tÃsÃæ tÃtparyamÃha- Óokamiti / *11,149* %<Óokaæ taratyÃtmavettà tÅrïa÷ sarvÃnadu÷khabhÃk // MAnuv_3,4.98cd // yenÃnandyeva bhavati na Óocati kadÃcana / kilbi«asp­t pitu«aïiraraæ hita iheÓvara÷ // MAnuv_3,4.99 // yaæ yamantamabhiprepsu÷ sa saÇkalpÃd bhavediha / ityÃdiÓrutayo mÃnaæ nirdu÷khatvÃdisampadi // MAnuv_3,4.100 //>% NYùYASUDHù: anena tarati ÓokamÃtmaviditi ÓrutimupÃdatte / vettà vedità / vicÃraïÃrthasya vindatervà rÆpametat / tÅrïa÷ sarvÃnityanena tÅrïo hi tadà sarvächokÃniti / adu÷khabhÃgityanena nÃnÃnandaæ ka¤cidupasp­ÓatÅti / yenetyanena tadvai jaivaæ mano yenÃnandyeva bhavatÅtyatho na ÓocatÅti / evaÓabdena ÓokÃbhÃve labdhe 'pi yatpuna÷"na Óocati' ityuktaæ tasyÃbhiprÃya÷ kadÃcaneti / kilpi«asp­dityanena sarve nandanti yaÓasÃ'gatena sabhÃsÃhena sakhyà sakhÃya÷ / kilbi«a'sp­tpitu'«aïirhye«Ãmaraæ hito bhavati vÃjinÃyeti mantram(­ 10-71010) parasparaæ sakhÃya÷ sarve muktà Ãgatena svÃgatena yaÓasà (yaÓasvatÃ)(ÓasvinÃ) yaÓovatà sabhÃæ sahata iti sabhÃsaha÷ karmaïyaï / tena sakhyà parameÓvareïa nimittena nandanti / katham / hi yasmÃdÅÓvara e«Ãæ muktÃnÃæ kilbi«asp­d / du÷khaæ na sahate / spardhaterarthe spardheti dhÃtvantaraæ tata÷ kvip / pitu«aïi÷ annasya dÃtà / annaæ vai pituriti Órute÷ / «aïu dÃne / asmÃdikÃrapratyaya÷ / ara(malaæ) matyartham / vÃjinÃyendriyÃya hito bhavati / indriyaæ vai vÃjinamiti Órute÷ / iha muktavi«aye / yaæ yamityanena yaæ yamantamabhikÃmo bhavati so 'sya saÇkalpÃdeva bhavatÅti / antaæ sthÃnam / iha muktau / nirdu÷khatvÃdisampadi muktÃnÃm / JOSHI-29 *11,154* tata÷ kimityata Ãha- ata iti // %% NYùYASUDHù: ÓrutibÃdhitatvÃdityartha÷ / atra mukte«u / muktà du÷khÃdyupetà iti pratij¤ÃyÃ÷ svavyÃhatatvÃccetyapi dra«Âavyam / tato 'pi kimityata Ãha- tÃratamyeti // %% NYùYASUDHù: tasmÃt bÃdhÃbhÃvena samÃnayogak«ematvÃbhÃvÃt / *11,155* muktatÃratamyasÃdhanamupasaæharati- ÓrutÅti // %<ÓrutiyuktibalÃdevaæ tÃratamyaæ vibhÃvyate / muktÃvapi tata÷ ke 'tra virodhaæ kartumÅÓate // MAnuv_3,4.102 //>% NYùYASUDHù: vibhÃvyate samyaganubhÆyate / ke vÃdino na ke'pi / atra muktatÃratamyavi«aye / // iti kÃmacÃrÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ [======= JNys_3,4.III: ubhayaliÇgÃdhikÃrikÃdhikaraïe =======] // atha ubhayaliÇgÃdhikÃrikÃdhikaraïe // // oæ sarvathÃpi tu ta evobhayaliÇgÃt oæ // oæ na cÃdhikÃrikamapi patanÃnumÃnÃttadayogÃt oæ // atra prathamÃdhikaraïe 'nÃdij¤ÃnayogyatÃvatÃmevaj¤ÃnaprÃptirnÃnye«Ãmityuktam / dvitÅye ca devatÃdipadaprÃptiranÃditadyogyatopetÃnÃmeva netare«Ãmityabhihitam / seyaæ jÅvÃnÃæ nÃnÃvidhÃnÃdiyogyatà prasiddhaistaistai÷ kÃraïairutkar«ÃparkaprÃptirbhavatÅti vadadbhirvÃdibhirnÃbhyupagamyate 'tastÃæ sÃdhayitumÃha- anÃdÅti // ## ## %% *11,156* NYùYASUDHù: na kevalaæ muktÃnÃæ tÃratamyamiti cÃrtha÷ / anena muktatÃratamyasyÃpÅdaæ sÃdhakamityuktaæ bhavati / anÃdernityatvÃt / evaÓabdasya ka eveti sambandha÷ / kalivÃïÅÓvarÃvadhÅ yasyÃ÷ sà tathoktà / yogyatÃpakar«aparamparÃyÃ÷ kaliravadhistadutkar«aparamparÃyà vÃïÅÓvara÷ / uddhatÃæ apratihatÃm / kathaæ yuktyÃgamasiddhetyata ÃgamÃnÃæ sÃvakÃÓatvÃbhimÃnena yuktÃveva bahumÃnavantaæ pratyÃdau tÃmÃha- brahmaïa iti // %% NYùYASUDHù: vartamÃnakÃle brahmà sarvÃdhika iti sampratipannam / ato vivÃdavÃnvivÃdavi«aya÷ kÃla ityuktam / vartamÃnamahÃkalpavyatirikto 'tÅto 'nÃgataÓca kÃla etasya brahmaïo yadanyata Ãdhikyaæ tena yukta÷ / kÃlo hÅti kÃlatvÃdityartha÷ / ayaæ vartamÃna÷ kÃlo yathà / ÃdipadenÃyaæ brahmÃtÅtÃdikÃle 'pyanyato 'dhiko brahmatvÃttatkÃlavartibrahmavadityÃde÷ saÇgraha÷ / anumÃmÃnino 'numÃyÃæ bahumÃnavato bodhÃya prayoktavyà bhavet / anumÃmÃnina÷ pratÅtiæ và / brahmagatenÃdhikyena kÃlasya sambandhÃbhÃvÃtkathamanumÃnamiti cenna / paramparÃsambandhenÃnumÃnaprÃmÃïyavÃdibhirayaæ kÃlo vedavyatiriktedÃnÅntanatvarahitapauru«eyavÃnityÃdyanumÃnÃprav­tte÷ aÇgÅk­tatvÃt / tadidamuktamanumÃmÃnina iti / brahmaïa padÃdyabhÃvakÃle 'pi sarvotkar«asiddhau yogyataiva sarvotk­«ÂÃnÃdinityà siddhà bhavati / *11,159* syÃdetat / pramÃïabÃdhiteyaæ pratij¤Ã / d­«ÂÃntaÓca sÃdhyavikala÷ / anyaÓabdo hyayaæ prakaraïÃdbrahmavyatiriktaæ sarvamÃha / tatra harermahÃlak«myà ­jubhyaÓcÃdhikyaæ brahmaïa÷ kÃlatraye 'pi nÃsti / hare÷ÓriyaÓcÃdhikatvena ­jÆnÃæ samatvena pramitatvÃdityata Ãha- anyaÓabda iti // %% NYùYASUDHù: svaÓabdena brahmocyate / sa cÃvartanÅya÷ / svaÓca svasamÃÓceti / yadà vaktà svavivak«Ãæ svayameva vyÃkhyÃti kÃtra prakaraïÃdyapek«Ã / tadabhÃve tasyopayogÃt / kathÃyÃæ tu vyaktameva vaktavyam / anyathà pratij¤ÃntarÃdÅnÃmapyevaæ parihÃraprasaÇgÃt / naiva do«Ãya bÃdhÃdiheturnaiva bhavati / *11,161* uktanyÃyamanyatrÃpyatidiÓati- rudrÃdi«u ceti // %<... rudrÃdi«u ca yuktita÷ // MAnuv_3,4.105 //>% NYùYASUDHù: anayaiva rÅtyà rudrÃdi«vapi sÃnÃdiyogyatà yuktyà sÃdhanÅyetyartha÷ / vimata÷ kÃlo 'sya rudrasyeÓvarÃdivyatiriktÃdyadÃdhikyaæ tena yukta÷ kÃlatvÃdetatkÃlavadityÃdi / (nanu) muktÃstÃvatsarve 'pi brahmaïo 'dhikÃste«Ãæ muktatvÃdasya saæsÃritvÃt / ato 'nyaÓabdavyÃkhyÃne te 'pi kuto na g­hyanta ityata Ãha- uttamatvaæ tviti // %% NYùYASUDHù: atastadagrahe na do«a iti Óe«a÷ / tatkathamityata Ãha- vyaktiriti // %% NYùYASUDHù: ÃdyastuÓabdo 'vadhÃraïÃthar÷ / vyaktireveti sambaddhayate / caÓabdo guïÃntarasamuccayÃthar ubhayatrÃnveti / prÃgvidyamÃnasyaiva svarÆpasukhÃdermuktÃvavidyÃdyÃvaraïÃpÃyena vyaktiranubhavalak«aïà bhavenna tu kimapyadhikamutpadyate / tathà satyanityatvaprasaÇgÃt / naca brahmaïa÷ svarÆpÃditare«Ãæ svarÆpamadhikam / naca nirïiktaæ kÃæsyamanirïiktÃtsuvarïÃdadhikaæ bhavati / etena muktatvaheturapi pratyukta÷ / *11,162* na kevalaæ muktÃnÃæ brahmaïo 'dhikatvaæ nÃsti kiæ tarhÅtyata Ãha- baleti // %% NYùYASUDHù: guïÃntaropalak«aïametat / sadà saæsÃre muktau ca / etena samaÓabdenÃpi tatparigraho nirasta÷ / *11,163* nanvevamanumÃne vimata÷ kÃlo 'sya rÃj¤a÷ sampratipannÃdhikyena yukta÷ kÃlatvÃtsampratipannakÃlavadityapyanumÃnaprasaÇga ityata Ãha- Ãdhikyasyeti // %<Ãdhikyasya tvanityatve na ki¤cinmÃnamÅyate // MAnuv_3,4.107cd //>% NYùYASUDHù: brahmaïa iti Óe«a÷ / anityatva iti sÃditvasyÃpyupalak«aïam / tuÓabdo rÃjÃdyÃdhikyasya vyÃvartaka÷ / bÃdhakabhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ viÓe«ÃnnÃtiprasaÇga iti bhÃva÷ / *11,164* evaæ brahmÃdijÅve«vanÃdinityaæ nÃnÃvidhÃæ yogyatÃæ prasÃdhyedÃnÅmÃgamenÃpi sÃdhayannÃdau tÃvat ÓrutÅ÷ paÂhati- Ó­ïve vÅra iti // %<Ó­ïve vÅra ugramugraæ damÃyannanyamanyamatinenÅyamÃna÷ / edhamÃnadviÊubhayasya rÃjà co«kÆyate viÓa indro manu«yÃn // MAnuv_3,4.108 //>% NYùYASUDHù: vÅro 'dhyavasitÃntagÃmÅ / indra÷ parameÓvara÷ / ugramugraæ sarvÃndu«yaprak­tÅndamayannityanarakaæ prÃpayannanyamanyaæ sarvÃnsatsvabhÃvÃnatinenÅyamÃna÷ saæsÃraæ bh­ÓamatikrÃmayan svayogyatÃtirekeïaidhamÃnaæ dve«yÅtyedhamÃnadvi / Ó­ïve ÓrÆyate / kuta ubhayasya devatÃsuravargasya rÃjà yata÷ / ki¤ca manu«yÃnviÓa÷ prajÃÓco«kÆyate nityaæ parivartayati / %% NYùYASUDHù: parà pÆrve«Ãm / atÅtamantre pÆrve«Ãæ pÆrvanirdi«yÃnÃmugrÃïÃæ sakhyà sakhyÃni parÃv­ïakti parityajati / aparebhiraparai÷ sÃdhubhi÷ saha sakhyÃni vitarturÃïo 'tiÓayena tvaramÃïa etyÃnÃnubhÆtÅ÷ samyaganubhavarahitÃnavadhÆnvÃno 'vame saæsÃre vartayannindra÷ pÆrvÅ÷ Óarado 'tÅtÃnsaævatsarÃæstÅrïo vartamÃnÃæÓca tartarÅti / ÃgÃminaÓca tari«yatÅti / atra mantradvaye 'surÃïÃmanÃdito bhagavadbhajanÃbhÃvo nityanarakÃvÃptiÓca ÓrÆyate / devÃnÃæ sadà bhagavadbhajanaæ mok«ÃvÃptiÓca / manu«yÃïÃæ sarvadà saæsÃra iti / %% NYùYASUDHù: dive dive var«aïÃdv­«abha÷ parameÓvaro dive dive sarvadà sad­ÓÅÓcetanatvamÃtreïa k­«ïÃstamomayÅrjÃ÷ prajÃ÷ kÃstà devebhyo 'nyamardhaæ svÅyÃtsadmanopÃsedhat / nivartayati / ki¤ca dÃsau dasyÆ vasnayantà jagacchÃyadantau varcinaæ Óambaraæ codavraje jalarÃÓau samudratÅre 'hanhiæsitavÃniti / atra daityÃnÃæ kadÃpi na mok«a iti pratÅyate / *11,164f.* %% *11,165* NYùYASUDHù: taæ bhÆtiriti / taæ parameÓvaram / bhÆtiraiÓvaryarÆpa÷ / babhÆvurmuktà iti Óe«a÷ / etarhÅdÃnÅæ supta÷ suptastho vÃyu÷ / parÃbabhÆvurnityanirayaæ prÃptÃ÷ / atra devÃsurÃïÃæ samyagviparÅtopÃsanÃbhyÃæ mok«atamaso÷ prÃpti÷ ÓrÆyate / tena devatvamasuratvaæ ca sahajamiti j¤Ãyate / tadyathà tadvak«yamÃïaæ nidarÓanaæ yathà / peÓaskÃrÅ suvarïakÃra÷ peÓasa÷ suvarïasya mÃtrÃmaæÓam / anyadiva navataraæ prÃgananubhavÃt / kalyÃïataraæ malÃpakar«Ãt / rÆpaæ rucakÃdikam / Ãtmà paramÃtmà / anye«Ãæ bhÆtÃnÃæ manu«yottamÃnÃm / atra suvarïasyaiva yathà rucikÃdibhÃva÷ suvarïakÃreïa kriyate na yasya kasyaciddravyasya tathà muktiyogyÃnÃmeveÓvareïa muktatvaæ kriyate nÃnye«Ãmiti pratÅyate / *11,170* adhunÃtraiva sm­tÅ÷ paÂhati- prayÃntÅti // %% NYùYASUDHù: purà satye yuga iti prak­tÃnÃæ devatÃsvabhÃvÃnÃæ prayÃntÅtyanena mok«ÃdiphalaprÃptimuktvà yà na prÃpyetyasurÃïÃæ na tÃæ gatimiti manu«yÃïÃæ ca kadÃcittatprÃptirnÃstÅtyucyate / %% *11,171* NYùYASUDHù: avajÃnantÅtyanena bhagavadavaj¤Ãdilak«aïarÃk«asÃdisvabhÃvavatÃæ kadÃpi puru«ÃrthÃvÃptirnÃstÅvati kathyate / prak­ti÷ svabhÃva÷ / %% NYùYASUDHù: mahÃtmana ityatra bhagavadbhajanÃdilak«aïadevatvaæ svabhÃva iti pratÅyate / %% NYùYASUDHù: abhayamityanenÃbhayÃdilak«aïaæ devatvaæ dambhÃdilak«aïaæ cÃsuratvaæ svabhÃva eveti j¤Ãyate / %% NYùYASUDHù: mÃmÃtmetyanenÃsurasvabhÃvÃnÃmandhatamasÃvÃptiparyavasÃnamabhidhÅyate / %% *11,172* NYùYASUDHù: %% NYùYASUDHù: dvividha iti spa«Âaæ devÃsuratvayo÷ svabhÃvatvamÃkhyÃyate / sargaÓabdasya svabhÃvavÃcitvÃt / dvividha eveti sambandha÷ / sargÃïÃæ subahutve 'pi"ÓubhÃÓubhaphalÃdhikau / devÃsurÃkhyau dvÃveva gandhavadyÃstadantarà iti vacanÃdavadhÃraïopapatti÷ / svabhÃva ityetaddevÃnÃæ daityÃnÃmityatrÃpi sambaddhayate / paramo dharma iti yaj¤ÃdikÃnÃæ kriyÃïÃæ viÓe«aïam / bhagavadarpaïÃdinà paramadharmarÆpayaj¤ÃdikÃ÷ kriyà iti / rati÷ sm­tiÓca vi«ïo÷ Óivasya ceti Óe«a÷ / bahuÓÃlitvamityasthÃne bÃhubalaprayogo 'bhipreyate / yuddhasatkriyà yuddhakauÓalam / varïÃÓrameti tadanu«ÂhÃnamÃtraparyavasÃyitvamÃca«Âe / acyutÃdau sÃmyena bhaktirityartha÷ / anÃdÅti spa«Âam / anÃditvÃdeva svabhÃvato 'nÃdikÃlata ityetanmÃnu«Ã ityanena sambaddhayate / miÓramataya÷ samyagasamyagj¤ÃnÃ÷ / vimiÓragataya÷ sukhadu÷khÃtmakasaæsÃraphalÃ÷ / devÃdÅnÃmapyevaæ phalaæ j¤Ãtavyam / Órutism­tyudÃharaïaphalaæ darÓayati- ityÃdÅti // %% NYùYASUDHù: sandarbhairityatibahÆni vÃkyÃnyatrÃrthe 'nyatrodÃh­tÃni dra«ÂavyÃnÅti sÆcayati / *11,176* uktÃnÃmanumÃnÃnÃæ vyÃptyavadhÃraïÃdyarthamÃgamÃnÃæ cÃnyÃrthavyÃkhyÃnanirÃsÃrthamanugrÃhakaæ tarkamÃha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: viÓe«a÷ svarÆpagato yogyatÃlak«aïo 'tiÓaya÷ / sa viÓe«a÷ parid­ÓyamÃno 'tiÓaya÷ / etaduktaæ bhavati / yadi hiraïyagarbhasyÃnÃdi÷ sarvotk­«Âo yogyatÃlak«aïo viÓe«o na syÃttadà sÃmprataæ d­ÓyamÃnaæ sarvotk­«Âatvaæ na syÃt / tasyaitadbÅjatvÃt / kÃraïÃbhÃve ca kÃryÃbhÃvasya niyamatvÃt / anyathà sarve«Ãmapi sarvotk­«ÂatvÃpatte÷ / evamanyatrÃpi vaktavyamiti / *11,177* nanu brahmÃdÅnÃæ yogyatÃlak«aïÃnÃdiviÓe«ÃbhÃve 'pi sÃdino viÓi«yÃd­«ÂÃdeva sarvotk­«ÂatvÃdikaæ bhavi«yati / tathÃca sm­ti÷"svadharmani«Âha÷ Óatajanmabhi÷ pumÃnviri¤catÃmeti' ityÃdiketi cet / atra vaktavyam / kiæ tadviri¤casya sarvotkar«abÅjaæ viÓi«yamad­«Âaæ tata÷ prÃktanatathÃvidhamad­«Âamanapek«yaiva jÃyate / utÃpek«yeti / Ãdyaæ dÆ«ayati- ad­«ÂÃdeva ceti // %% NYùYASUDHù: tÃni tÃni dravyÃdÅni khalvad­«ÂotpattaunimittÃni Órutism­tibhyÃmupalabhyante / tatsampattiÓcÃd­«Âanimittaiva / tasmÃnna kevalaæ phalaæ kinnÃmottarottaramad­«Âaæ ca pÆrvapÆrvÃd­«ÂÃdbhavatÅti cÃrvÃkavyatiriktasarvavÃdibhi÷ svÅk­tam / ata÷ sarvotkar«ahetorviÓi«yÃd­«Âasya tathÃvidhaprÃktanÃd­«ÂÃnapek«otpattikatvÃbhyupagame 'pasiddhÃnta÷ syÃt / bhavatvanye«Ãæ vÃdinÃmitthaæ siddhÃnto mama tu sarvotkar«ÃdiphalotpattÃveva viÓi«yÃd­«ÂÃpek«Ã natu tadutpattÃvapÅti / yadvà yadviri¤casya sarvotkar«animittaæ viÓi«yamad­«Âaæ tasya tathÃvidhÃd­«ÂakÃryatve 'pi tasya nÃd­«ÂakÃryatvamiti / *11,178* sarvasyÃpi pravÃhasya tathÃtve hi bhavatÃmi«yasiddhiriti vadantaæ pratyatiprasaÇgamÃha- Ãkasmika iti // %<Ãkasmiko viÓe«aÓcedad­«Âe kvacidi«yate / sarvatrÃkasmikatvaæ syÃnnÃd­«ÂÃpek«atà bhavet // MAnuv_3,4.130a-d //>% NYùYASUDHù: kvacidviri¤cotkar«ahetau taddhetau vÃd­«Âe viÓe«o 'tiÓayo yadyÃkasmiko 'd­«Âanirapek«a eve«yate, yadi kimapi viÓi«yamad­«Âaæ tathÃvidhÃd­«Âanirapek«amevotpadyate ityaÇgÅkriyata iti yÃvat / tarhi sarvatra phalÃdÃvapyÃkasmikatvamaÇgÅkÃryaæ syÃdaviÓe«Ãt / ÃpÃdyaæ viv­ïoti- neti // sarvatretyanuvartate / yadyevaæ na vivrÅyeta tarhi pareïÃd­«Âasya ni«kÃraïatÃyà anaÇgÅk­tatvÃdasaÇgato 'yaæ prasaÇga÷ syÃt / evamevÃpadÃkamapi vyÃkhyeyamiti bhÃva÷ / *11,178f.* astu viri¤cotkar«asyÃpyad­«ÂÃnapek«ateti cenna / prÃgbhavÅyasya d­«ÂakÃraïakalÃpasya na«Âatvena ni«kÃraïatÃpÃtÃt / ki¤ca viÓi«yo d­«ÂakÃraïakalÃpo 'pi tasya kuta iti vÃcyam / nirnimittaÓcedatiprasaÇga÷ / svabhÃvanimittaÓcetsiddhaæ na÷ samÅhitam / etena d­«ÂavyÃpÃraparitu«yÃdÅÓvarÃdviri¤casya sarvotkar«asampattirityapi nirastam / anÃdiyogyatÃparihÃrÃditi / *11,181* astu tarhi dvitÅya÷ pak«a iti tatrÃha- ad­«ÂÃccediti // %% NYùYASUDHù: bhavatÅti Óe«a÷ / viÓi«yata iti viÓe«o viÓi«yamad­«Âamityartha÷ / ayamiti viri¤casya sarvotka«arhetu÷ / anÃditvaæ tathÃvidhÃd­«ÂaparamparÃyÃ÷ / anÃdiyogyatÃvattvamiti ca / tattarhi / idamuktaæ bhavati / yathà viri¤casya sarvotkar«e kÃraïaæ viÓi«yamad­«Âaæ tathÃ(vidhÃd­«ÂapÆrvakaæ)vidhapÆrvÃd­«Âahetukam / tathà tadapi tadapÅti svÅkÃryam / samÃnanyÃyatvÃt / tathà cÃnÃdiviÓi«yÃd­«ÂapravÃhÃÓrayatvaæ tasyaiva kuta ityanuyogasya nÃnyaduttaramanÃderviÓi«yasvabhÃvÃt / tattatphalaprÃptyupÃyayo÷ prayatnÃd­«ÂayorÃgantukayorbÅjabhÆto 'nÃgantukasvabhÃvaviÓe«a evÃnÃdiyogyatocyate / yathoktam / *11,182* "svabhÃvÃkhyà yogyatà yà haÂhÃkhyÃ' ityÃdi / ata÷ siddhà brahmÃdikaliparyante«u jÅve«vanÃdiyogyateti / *11,182f.* bhagavÃnnirde«a iti yatprÃguktaæ tatsamarthanÃrthamuttaro grantha÷ / nanu"na sthÃnato 'pi' ityÃdinaiva samarthitametat / satyam / yuktyÃdinà prÃptaæ sado«atvaæ tatrÃpÃk­tam / atra tu pratyak«aprÃptamiti bhedÃt / etadapi tatraiva kuto na dÆ«itamiti cet / viÓvÃdi«u pratyak«asyÃprav­tte÷ / prÃsaÇgikaæ tu nirÃkaraïaæ tatra vÃtra và na kaÓcidviÓe«a÷ / prÃguktÃrthaprapa¤caÓcÃtrÃnubhëyak­tà kriyate / muktatÃratamyÃde÷ prapa¤canÃde÷ / ato 'traiva nirde«atÃprapa¤canaæ yuktam / ki¤cÃtra j¤ÃnasvarÆpanirÆpaïaæ bhavi«yati tatprasaÇgaÓca j¤ÃnapÃde samucita÷ / api ca na bhagavatsÃk«ÃtkÃramÃtreïÃÓe«apuru«ÃrthaprÃpti÷ kintu nirde«ÃdbhagavaddarÓanÃdityuktam / taccÃnena nirde«abhagavaddarÓanamupadarÓitaæ bhavati / tarhi tatraivÃyaæ granthasandarbha÷ kuto na niveÓita iti cet / devadÃnavamÃnavasvabhÃvaprapa¤canasyÃtropayuktatvena tadÃnantaryopapatte÷ / tathÃca vak«yÃma÷ / *11,184* idamatra ÓaÇkayate / rÃmak­«ïÃdayo bhagavadavatÃrà bhagavatÃtyantÃbhinnà iti tÃvatsamarthitam / te«Ãæ ca parasparaæ bhedastakÃlavartinÃæ puru«ÃïÃæ pratyak«eïa d­Óyate / naca te dehavanta iti coktam / tato dehagata eva bheda ityanavakÃÓÃt / tataÓca sarve«Ãæ svÃtantryÃnupapatte÷ / ke«Ã¤citpÃratantryam / evamanye 'pi bhedÃnu«aÇgiïo do«Ã dra«ÂavyÃ÷ / samÃnanyÃyatvÃt / vedÃdhido«ÃÓca pratyak«eïek«yanta iti na bhagavato nirde«atvamiti / tatra tÃvadbhedasya pratyak«asiddhatÃæ nirÃkartumÃgamavÃkyaæ paÂhati- naceti // %% *11,185* NYùYASUDHù: co 'vadhÃraïe / anyabhedavaditi vyatirekad­«ÂÃnta÷ / anye«Ãæ ghaÂÃdÅnÃæ yathÃnekatvÃtirikto 'nyonyÃbhÃvalak«aïo bhedo d­Óyate na tatheti / vi«ïau bhedo na d­Óyata ityevokte 'nekatvasyÃpyadarÓanaæ pratÅyeta tadarthamidaæ vacanam / yadvà yathà vi«ïÃvanyapratiyogiko bhedo d­Óyate na tathà svapratiyogika iti yojanà / anyathà ghaÂÃdipratiyogiko 'pi bhedo na d­Óyata ityapi pratÅyeta / athavÃnyapratiyÃgikabhedavati vi«ïÃvityaikapadyena vyÃkhyeyam / prayojanaæ tÆktameva / vi«ïau rÃmak­«ïÃdirÆpe / adhunÃtanairbhedo na d­Óyata iti parasyÃpi sammatam / atastaddarÓinÃmapÅtyuktam / t­tÅyÃrthe «a«ÂhÅ / avatÃradarÓibhirapÅtyartha÷ / taddarÓinÃæ pratyak«eïÃpÅti và / svabhÃvata eva jÅvÃstrividhÃ÷ / devadÃnavamÃnavabhedÃt / tatra daivaæ pratyak«aæ tÃvadavatÃrÃïÃæ parasparaæ na bhedaæ gocarayatÅti bhÃva÷ / *11,186* na kevalametÃvatkiæ tarhÅtyata Ãha- pratyabhij¤aiveti // %<... pratyabhij¤aiva bahurÆpe«u d­Óyate // MAnuv_3,4.130cd //>% NYùYASUDHù: uttamÃnÃæ puru«ÃïÃæ bhagavato bahurÆpe«u tadevedamityabhedavi«ayà pratyabhij¤aiva purÃïÃdau d­Óyate / yathà jÃmbavata÷ sa rÃma evÃyaæ k­«ïa iti pratyabhij¤Ã / tathÃca kuto bhedaj¤ÃnasyÃvakÃÓa iti bhÃva÷ / nanu bahutvaæ bhedena vinÃ'nupapadyamÃnaæ tamÃk«ipati / tathà ca bahurÆpe«u pratyabhij¤Ã na sambhavatyeva / sambhavantÅ và bhrÃnti÷ syÃdityata Ãha- bahutvaæ ceti // %% NYùYASUDHù: bhagavadrÆpÃïÃmiti Óe«a÷ / anyathopapattikuïÂhitÃrthÃpattirna bhedaæ pramÃpayatÅtyartha÷ / anyathÃpyupapattipak«e bhedasandeha÷ syÃtso 'pyani«ya ityanyathaivopapattiæ sÆcayati- na bhedeneti // %<... na bhedena katha¤cana // MAnuv_3,4.132b //>% NYùYASUDHù: upapadyata ityubhayatra Óe«a÷ / kuta÷ / bhagavadrÆpÃïÃæ bhede niravakÃÓapramÃïÃbhÃvÃttadvirodhÃcca / tadidamÃha- katha¤caneti // *11,187* evamuttamÃnÃæ puæsÃæ bhagavadekarÆpadarÓanasamaye rÆpÃntarapratÅtÃvasatyÃæ tato bhedaj¤ÃnamasambhÃvitam / pratiyogij¤ÃnÃbhÃve bhedaj¤ÃnÃbhÃvasya niyatatvÃt / satyÃmapi tathà virodhinyÃ÷ pratyabhij¤Ãyà bhÃvÃdityuktam / tathÃpi madhyamÃdijanÃnÃæ pratyak«aæ bhagavadrÆpabhede pramÃïaæ bhavi«yati / ekarÆpadarÓanasamaye rÆpÃntarapratÅtyabhÃve bhedadarÓanÃnupapattÃvapi tadbhÃve sambhavatyeva / naca te«Ãmapi pratyabhij¤Ã bhavadbhirabhyupetuæ Óakyate / uttamatvaprasaÇgÃdityato madhyamÃnapek«ya tÃvadÃha- pratyabhij¤Ã ceti // %% NYùYASUDHù: castvartha÷ / ye«Ãæ tu madhyamÃnÃæ janÃnÃæ pratyabhij¤Ã bhagavadrÆpe«u nÃsti te 'pi tatra bhedaæ naiva paÓyantÅti yojanà / pratyabhij¤ÃbhÃve kÃraïaæ tena bhagavatà mu«yÃpahatà d­«Âire«Ãmiti / tena bahutveneti và / bhagavadicchÃyà te«Ãæ yogyatayà copodbalitaæ bahutvamupalabhyamÃnaæ pratÅyamÃne('pi) vastuni vidyamÃnasyÃpyabhedasya j¤Ãnaæ pratibadhnÃti / atra tanmu«yad­«Âayaste 'pÅtyanuvÃdÃttanmu«yad­«ÂitvÃtpratyabhij¤ai«Ãæ nÃstÅti labhyate / *11,188* bhagavadrÆpe bhedaæ naiva paÓyantÅtyukte ghaÂÃdibhyo 'pi bhedaæ na paÓyantÅti mandasya pratÅti÷ syÃttÃæ nivÃrayitumÃha- bhedamiti // %% NYùYASUDHù: anyebhyo bhedaæ paÓyantyeva ceti yojanà / nanu pratÅyamÃnaæ vastudvayaæ bhedena và pratÅyate 'bhedena và / bhedÃbhedodÃsÅnatayà tu pratÅti÷ kathamityata Ãha- evamiti // %% *11,188f.* NYùYASUDHù: te«Ãæ yogyateti Óe«a÷ / anyathà gatibuddhÅtyÃdinà karmasaæj¤ÃyÃæ dvitÅyà syÃt / vibhaktivyatyayo và chÃndasa÷ / anyathà bhedenÃbhedena ca darÓayati / yathà khalvakhyÃtavÃdinÃæ sahakÃrisÃmarthyÃdbhedÃbhedaudÃsÅnyena vastupratÅti÷ / yathà vÃnye«Ãæ ÓuktikÃÓakaladarÓanÃnantaraæ vyÃsaktau / tathà parameÓvaraÓaktyÃtrÃpi tathà pratÅtau ko virodha÷ / adhamajÅvapratyak«asya tvanyà gatirbhavi«yati / evamÅÓvararÆpabhede pratyak«aæ nirÃkurvatÃnumÃnamapi nirÃk­tam / bahutvasyÃnyathÃsiddheruktatvÃt / tannyÃyena cÃkÃraviÓe«ÃdÅnÃmanyathÃsiddhatvÃditi / vacanam astÅti Óe«a÷ / *11,191* mà bhÆdbhagavadrÆpabheda÷ pratyak«ÃnumÃnasiddha÷ / Ãgamasiddhastu bhavi«yati / purÃïe«u tatra tatrÃnyÃdiÓabdaÓravaïÃditi cenna / neha nÃnÃsti ki¤canetyÃdivedavÃkyavirodhÃt / purÃïameva vedasya kinna bÃdhakaæ bhavatÅtyata Ãha- neti // %<... na purÃïagam / lokadarÓanavÃdyeva vedarodhÃya ÓaknuyÃt // MAnuv_3,4.134b-d //>% NYùYASUDHù: vacanamiti vartate / purÃïavacanaæ khalu lokÃnÃæ yadbhagavadrÆpe«u bhedadarÓanaæ tadanuvÃdaparameva / na vastuni«Âham / upakramÃdinà tathÃvagamÃt / vedastu vastutathÃtve tÃtparyavÃn / liÇgai÷ tathÃdhyavasÃyÃt / ato na tat tadbÃdhanÃya Óaknoti / nanvetadvayÃhatam / yatprÃgbhagavadrÆpabhedavi«ayaæ pratyak«aæ nÃstÅtyuktam / idÃnÅntu tadastÅti / tasyaivÃbhÃve purÃïavacanasya tadanuvÃditvÃnupapatte÷ / maivam / bahutvÃdyanumÃnÃbhÃsajanitabhedadaÓarnÃnuvÃditvopapatte÷ / ki¤cottamamadhyamÃnÃæ bhedavi«ayaæ pratyak«aæ nÃstÅtyabhihitam / adhamÃnÃæ tu tadastÅtyadhunà aÇgÅkriyate / tarhi tadeva bhagavadrÆpabhede pramÃïaæ bhavi«yatÅtyapi na vÃcyam / uttamÃnÃmabhedavi«ayeïa pratyak«eïa bÃdhitatvÃt / naca tadeva nÃsti / pratyabhij¤aiva bahurÆpe«u d­Óyata ityÃgamoktatvÃt / tathÃca bhÅ«mavÃkyam / "tamimamahamajaæ ÓarÅrabhÃjÃæ h­di h­di vi«ÂhitamÃtmakalpitÃnÃm / pratid­Óamiva naikadhÃrkamekaæ samadhigato 'smi vidhÆtabhedamoha÷ // ' iti / *11,193* atha bhedadarÓanamevÃbhedadarÓanasya bÃdhakaæ kuto na bhavatÅtyata Ãha- aparÅk«iteti // %% NYùYASUDHù: aparÅk«ità parÅk«ayà pramÃïatvenÃniÓcità / netyasyÃnukar«aïÃrthaÓcaÓabda÷ / parÅk«ÃpÆrva÷ prÃmÃïyaniÓcayo yasya darÓanasya tatparÅk«ÃpÆrvadarÓanam / parÅk«ÃpÆrvaæ darÓanaæ prÃmÃïyaniÓcayo yasya pratyak«asyeti và / kvÃpÅtyanena niyamamÃha / tadanena yatparÅk«ayà na niÓcitaprÃmÃïyaæ j¤Ãnaæ na tannimittaprÃmÃïyaæ j¤ÃnÃntaraæ bÃdhata iti vyÃptiruktà / parÅk«Ãgrahaïaæ prÃmÃïyaniÓcayopalak«aïameva, natu niyamÃrthamityuttaratra sphuÂÅbhavi«yati / *11,194* atra d­«ÂÃntamÃha- devadatteti // %<... vedadattÃdid­«Âivat // MAnuv_3,4.135cd //>% NYùYASUDHù: yathà yaj¤adattÃdÃvaniÓciprÃmÃïyà devadattÃdid­«Âirna niÓcitaprÃmÃïyÃæ yaj¤adattÃdid­«Âiæ bÃdhate tathetyartha÷ / tata÷ kiæ yadyevaæ vyÃptiriti cet / bhedadarÓanamaniÓcitaprÃmÃïyamabhedadaÓarnaæ tu niÓcitaprÃmÃïyam / ato na tattasya bÃdhakaæ kintu vaiparÅtyameveti vadÃma÷ / kuto bhedadarÓanamaniÓcitaprÃmÃïyamityata Ãha- na ceti // %% NYùYASUDHù: co 'vadhÃraïe / kvacitpradeÓe / hiÓabdo hetau / parameÓvararÆpabhedavi«ayaæ pratyak«aæ tÃvadasmÃkaæ purÃïavÃkyÃdeva siddham / purÃïavÃkyaæ ca kecidbhedaæ paÓyantÅti và pratipÃdayatu / anuvÃdakatayà liÇgatvena và / atastatprÃmÃïyaniÓcayastata evÃnve«yavya÷ / naca bhedadarÓanasya prÃmÃïyaæ niÓcÃyayatpurÃïavÃkyamasti / ata÷ pramÃïÃbhÃvÃnna bhedadaÓarnasya prÃmÃïyaniÓcaya iti bhÃva÷ / *11,195* prÃmÃïyaniÓcayo dvÃbhyÃæ prakÃrÃbhyÃæ bhavati / arthatathÃtvaniÓcayena và j¤ÃnaparÅk«ayà và / ÃdyÃbhiprÃyeïoktaæ satyatayà niÓcitabhedasyeti / dvitÅyÃbhiprÃyeïa tu bhedasya darÓana iti samÃsa÷ / «a«Âhayà ÃkroÓa ityaluk / niÓcitaæ parÅk«itaæ ca tadbhedasyadarÓanaæ ceti tathoktam / tatra svÃbhiprÃyeïÃkroÓa÷ parÃbhiprÃyeïa niÓcitatvamityavirodha÷ / *11,196* yadi purÃïavÃkyÃ(deva)nniÓcitaprÃmÃïyaæ bhedadarÓanaæ na pratÅyeta tarhi kÅd­Óaæ tatpratÅyata ityata Ãha- sammugdhamiti // %<... sammugdhadarÓanaæ tatra gamyate // MAnuv_3,4.136cd //>% NYùYASUDHù: pramÃïatvÃpramÃïatvÃbhyÃæ sandigdham / daÓarnaæ bhedasya / tatra purÃïavÃkye / etaduktaæ bhavati / purÃïavÃkyaæ bhedadarÓanamÃtraæ gamayati / na tu tasya prÃmÃïyamaprÃmÃïyaæ và / tata÷ prÃgabhedadarÓanÃvagamÃttatra prÃmÃïyÃprÃmÃïyasandeha eva yukta÷ / avagate tvabhedadarÓane tasyÃprÃmÃïyameva niÓcÅyate / purÃïavÃkyÃdeva tatprÃmÃïyasya niÓcitatvÃt / samadhigatosmÅti saæÓabdaÓravaïÃt / h­di h­di naikadhà sthitamapÅtyanumÃnÃnÃmÃbhÃsatvasyoktatvÃt / vidhÆtabhedamoha iti bhedaj¤Ãnasya mohatvÃbhidhÃnÃcceti / evaæ bhagavadrÆpe«u bhedÃbhÃva÷ siddha÷ / tathà vedhÃdido«ÃbhÃvaÓca / pramÃïÃbhÃvÃt / *11,197* nanvasti taddarÓità pratyak«amatra pramÃïam / maivam / mahatÃæ pratyak«eïa vedhÃdyabhÃvagrÃhiïà bÃdhitatvÃt / idameva tasya bÃdhakaæ kinna syÃdityata Ãha- aparÅk«itameveti // %% NYùYASUDHù: atra vedhÃdi(do«a)tadabhÃvayormadhye / adhÅÓituratrÃvatÃre«viti và / d­Óyata iti sambandha÷ / yadvà vedhÃdikamiti taddarÓanamupalak«yate / parÅk«ayà yuktaæ darÓanaæ parÅk«ÃdarÓanam / yadvà parÅk«yata iti parÅk«Ã / guroÓca hala ityakÃrapratyaya÷ / parÅk«Ã ca taddaÓarnaæ ca tasmin / d­Óyate vedhÃdikaæ kvacit / do«adarÓanamaparÅk«itaæ nirde«atvadarÓanaæ tu parÅk«itamiti bhÃva÷ / *11,198* nanu do«ÃbhÃvavi«ayaæ mahatÃæ pratyak«aæ tÃvatkuta÷ siddhamityata Ãha- nirde«ameveti // %% NYùYASUDHù: adrÃk adrÃk«Åt / anityamÃgamaÓÃsanamiti vacanÃt / purandaro 'drÃk«Åt / anyairapi surottamai÷ / sado«Ã d­«ÂÃ÷ / tasmÃnnirde«o harireka eva / caÓabda÷ ÓrutyantarasamuccayÃrtha÷ / asya parameÓvarasya vi«aye mahatÃæ darÓanaæ sado«aæ do«agrÃhi naiva, kintu nirde«ameva g­hïÃtÅti / *11,200* do«adaÓarnamaparÅk«itaæ tadabhÃvadarÓanaæ tu parÅk«itametatkuta ityata Ãha- aviddha iti // %% *11,201* NYùYASUDHù: aviddhamiva viddhavat / chÃndaso dvitÅyÃntÃdvati÷ / evaÓabdasyÃviddha ityÃdinà sambandha÷ / darÓayatyÃtmÃnam / pÆrvaÓrutyÃpyayamartho 'rthÃtsiddhayatÅti paiÇgiÓrutiÓcetyuktam / nirde«atÃmiti phaloktyà vivak«itamarthamupalak«ayati / atraiva spa«ÂÃæ ÓrutimudÃharati- aparÅk«iteti // %% NYùYASUDHù: Ãha do«adarÓanasyÃparÅk«itatvaæ nirde«atÃdarÓanasya parÅk«itatvaæ ca / tata÷ kimityata Ãha- pramÃïaæ hÅti // %<... pramÃïaæ hi parÅk«itam // MAnuv_3,4.141d //>% NYùYASUDHù: yatparÅk«itaæ parÅk«ayà pramÃïatvenÃvadh­taæ tadeva pramÃïam / aparÅk«itaæ tvÃpÃtata÷ sandigdham / niÓcitavirodhyupanipÃte tvapramÃïameva / ata÷ parÅk«itena nirde«atÃdarÓanenÃparÅk«itaæ do«adarÓanameva bÃdhyate / natu viparyaya÷ / prÃmÃïyaniÓcaye parÅk«opayoga÷ pramÃïasiddha iti hiÓabda÷ / tathÃca vak«yate / *11,205* atra kecidÃhu÷ / svata eva j¤ÃnÃnÃæ prÃmÃïyaæ (g­hyate) natu parÅk«ÃdhÅnam / sakalamapi j¤Ãnaæ svaprakÃÓaæ yathÃrthaæ ca / ata÷ svenaiva svayaæ svaprÃmÃïyaæ ca siddhayati kà tatra parÅk«Ãpek«eti / anye tu bruvate / j¤Ãnaæ tatprÃmÃïyaæ cÃnumÃnenaiva g­hyata iti / apare tu vadanti / j¤Ãnaæ tatprÃmÃïyaæ ca sÃk«iïaiva j¤Ãyata iti / yadi ca svata÷prÃmÃïyagraho na syÃttarhi na syÃdeva / tasya parÅk«ÃdhÅnatve 'navasthÃprasaÇgÃt / anumÃnaviÓe«a÷ khalu parÅk«Ã nÃma / tatprÃmÃïyÃvadhÃraïaæ ca parÅk«Ãntareïeti kathaæ nÃnavasthà syÃditi / tatra pÃmÃïyagrahasya parÅk«ÃdhÅnatve 'navasthÃprasaÇgaæ tÃvatpariharati- neti // %% NYùYASUDHù: prÃmÃïyagrahaïasya parÅk«ÃdhÅnatvÃÇgÅkÃre 'pÅti Óe«a÷ / tatra hetumÃha- sÃk«Åti // %<... sÃk«isiddhe tvasaæÓayÃt // MAnuv_3,4.142a //>% NYùYASUDHù: dvividhaæ khalu j¤Ãnamanta÷karaïapariïÃmarÆpaæ sÃk«irÆpaæ ceti / tatrÃdyÃdviÓe«yuæ tuÓabda÷ / etaduktaæ bhavati / syÃdiyamanavasthà yadi savartra parÅk«Ãpek«Ã syÃt / na caivam / sandigdhe khalvarthe parÅk«Ãpek«yate na tvasandigdhe / saæÓayaÓca manov­ttivi«aye pÃnÅyÃdau bhavati na puna÷ sÃk«isiddhe sukhÃdau / atastÃvadeva parÅk«Ã yÃvatsÃk«ig­hÅte«u sukhÃdi«vavatÃra iti kuto 'navastheti / prapa¤citaÓcÃyamartho 'smÃbhi÷ prak­tyadhikaraïe / *11,207* manov­ttivi«aya eva saæÓayo na sÃk«isiddha ityatra kiæ kÃraïamityata Ãha- mÃnasa iti // %% *11,207f.* NYùYASUDHù: mana÷pariïatirÆpe do«Ã÷ kÃraïatayà sambhÃvitÃ÷ syu÷ / vaiÓabdastuÓabdÃrthe / ayamartha÷ / dvividho hi saæÓayo bhavati / ekastÃvadÃdita eva / yathà sthÃïurvÃ'yaæ puru«o veti / aparastu niÓcayap­«ÂhabhÃvÅ / yathà sthÃïutayÃ(vadayaæ) pratÅyate sthÃïurbhavati na veti / tatrÃdyo viÓe«ÃdarÓanÃdido«amÆla÷ / dvitÅyo 'pi prathamaj¤Ãnasya do«ajanyatvaÓaÇkÃmÆla÷ / do«ÃÓca mÃnasa eva darÓane sambhavanti / atastatsaæÓayÃtmakaæ và jÃyate niÓcayatayà jÃtasya vi«aye và ÃhÃyar÷ saæÓayo bhavati / natu sÃk«i(siddhe)darÓane do«asambhava÷ / ato na tatsaæÓayÃtmakaæ nÃpi (sÃk«isiddhe)tatsiddhe 'rthe saæÓaya iti / *11,208* mÃnase darÓane do«Ã÷ sambhavantÅti sphuÂam / sÃk«idarÓane na sambhavantÅtyetatkuta ityata Ãha- sud­¬ha iti // %% NYùYASUDHù: sud­¬ha÷ kadÃpi bÃdharahita÷ / nirïayo 'vadhÃraïÃtmaka÷ pratyaya÷ / yatreti nipÃto ya ityarthe / idamuktaæ bhavati / do«ÃstÃvajj¤Ãnasya ¬olÃyamÃnatÃdarÓanena balavadbÃdhakopanipÃtena và kalpyÃ÷ / yathoktam / "balavatpramÃïataÓca'(Ócaiva j¤eyà do«Ã na cÃnyatÃ') iti / sÃk«idarÓanaæ ca nirïayÃtmakameva bhavati na ca bÃdhyata ityupapÃditaæ p­thagadhikaraïe / ata÷ pramÃïÃbhÃvÃnna tatra do«a÷ sambhavati / *11,209* sÃk«isiddhe 'rthe saæÓayo nÃstÅtyuktaæ tadanubhavÃrƬhaæ kartuæ sÃk«isiddhamarthaæ tÃvadÃha- iccheti // %% NYùYASUDHù: Ãdipadena prayatnadve«ÃvetadabhÃvÃÓca g­hyante / tata÷ kimityata Ãha- neti // %<... na kaÓciddhi tatra saæÓayavÃn kvacit // MAnuv_3,4.143cd //>% NYùYASUDHù: tatra kvaciditi sambandha÷ / na jÃtu mama sukhamasti na veti saæÓayo nÃpi pratÅyamÃnamidaæ sukhaæ sadasadveti saæÓaya iti hiÓabdenÃha / sÃk«idarÓanamabÃdhitameveti na yujyate ÓuktirajatÃdau bÃdhadarÓanÃt / nahi pratÅtisamayamÃtravartini tatrÃnyaj¤Ãnaæ sambhavatÅtyata Ãha- yadÅti // *11,210* %% NYùYASUDHù: yaddarÓanaæ kvacicchuktirajatÃdau vi«aye vyabhicÃri bÃdhitaæ syÃttaccak«urÃdikaraïakaæ mana÷pariïatirÆpameva na sÃk«irÆpam / kuta etat / mÃnasadarÓanasya bÃdhyatvÃÇgÅkÃre 'ni«yÃbhÃvÃt / sÃk«iïastu tathÃtve sarvavyavahÃravilopaprasaÇgasyoktatvÃt / tadidamuktaæ hiÓabdena / sambhavati cÃsya mÃnasatvamanyathÃkhyÃtisamarthanÃditi / *11,211* mÃnasasya darÓanasya do«abÃdhasambhavo 'bhihita÷ / kÅd­Óasya tarhi prÃmÃïyamityata Ãha- mana iti // %% NYùYASUDHù: manaÓcak«uÓÓabdau ÓrotrÃderupalak«akau / darÓanaæ sÃk«ÃtkÃra÷ / Ãdipadena laiÇgikaÓabdaj¤ÃnasaÇgraha÷ / indriyaliÇgaÓabdakaraïakasya manov­tterj¤Ãnasyetyathar÷ / nirdhÃraïe «a«ÂhÅ / sambhÃvitado«abÃdhasyÃpÅtyaperartha÷ / yatra j¤Ãne sug­hÅtaæ parÅk«ayà niÓcitaæ tatparÅk«itadarÓanaæ pramÃïamiti Óe«a÷ / pratyak«Ãgamaj¤ÃnaprÃmÃïyagrahaïa eva parÅk«opayoga÷, dharmij¤ÃnÃnumÃnopamÃnÃnuvyavasÃyÃnÃæ tu prÃmÃïyagrahaïaæ na parÅk«Ãpek«amiti kecinmanyante / tannirÃsÃya sarvamÃnasasaÇgrahÃrthaæ manaÓcak«urdarÓanÃdermadhya ityuktam / anyathà yatra j¤Ãna ityÃdikamevÃvak«yat / tadeve pramÃïamityetÃvatà pÆrïe parÅk«itadarÓanamityanuvÃdena sug­hÅtamityetadviv­ïoti / *11,212* evaæ mÃnasapratyak«Ãdij¤ÃnaprÃmÃïyagrahasya parÅk«ÃdhÅnatve 'pi sÃk«iprÃmÃïyagrahasya tadanapek«atvÃnna parÅk«Ãnavasthetyuktam / tatra kimanayà dvividhakalpanayà / sÃk«ivatpratyak«Ãdij¤ÃnasyÃpi prÃmÃïyagraha÷ parÅk«Ãnapek«a evoktavidhayà svata÷ kinna syÃdityÃÓaÇkÃæ pariharati- neti // %% NYùYASUDHù: j¤Ãnasya d­«Âirj¤Ãnad­«Âi÷ / tasya j¤Ãnasya / *11,213* etaduktaæ bhavati / v­ttij¤ÃnÃnÃæ svaprakÃÓatvameva tÃvadasat / pramÃïÃbhÃvÃt / j¤ÃnavyavahÃrasya sÃk«ivedyatvenaivopapatte÷ / idamahaæ jÃnÃmÅtyanubhavasya sÃk«irÆpatvÃt / vimataæ j¤Ãnaæ na svaprakÃÓamanÃtmatvÃtkÃryatvÃdanityatvÃnmanorÆpatvÃtsukhÃdivadityÃdipramÃïavirodhÃcca / bhavatu và j¤Ãnaæ svaprakÃÓaæ tathÃpi svarÆpamÃtra eva na tu svadharme prÃmÃïye 'pi / tathà hi / vedavÃkyaÓravaïe sati bÃhyasya vÃkyÃrthaj¤Ãnamutpadyate na và / na dvitÅya÷ / satyÃæ sÃmag«Ãæ kÃryÃnudayÃnupapatte÷ / anyathà mÅmÃæsakasyÃpi tadanudayaprasaÇgÃt / Ãdye 'pi tatprakÃÓate na và / neti pak«e 'pasiddhÃnta÷ / prathame tatprÃmÃïyaæ prakÃÓate na và / nÃdya÷ / tannirÃ(sasyÃnu)sÃnupapatte÷ / tato j¤Ãnad­«ÂimÃtreïa na j¤ÃnaprÃmÃïyaæ d­Óyata iti dvitÅya evÃÇgÅkÃrya÷ / tathÃca svaprakÃÓaj¤Ãnenaiva prÃmÃïyagraha iti kathaæ syÃt / apauru«eyatvÃdiyuktibhi÷ prabodhito bÃhya÷ pratipadyate ca tatprÃmÃïyamiti kathaæ na parÅk«Ãpek«atvam / anyathà vaidikaj¤ÃnaprÃmÃïye vipratipattireva na syÃt j¤ÃnasvarÆpavat / ki¤caivaævÃdino mate ÓuktirajatÃdivibhramo na syÃt / idamanubhavasya rajatasmaraïasya ca bhedÃgraho hi vibhrama÷ / tatra prÃmÃïyavadbhedasyÃnubhavatvasmaraïatvayoÓca prakÃÓo 'vaÓyambhÃvÅti kathaæ vibhramÃvakÃÓa÷ / nahi prÃmÃïyasya bhedÃdeÓca kaÓcidviÓe«o 'stÅti / JOSHI-30 *11,215* j¤ÃnaprÃmÃïye sahaivÃnumeye ityapyasat / j¤ÃnasyÃ(pya)numeyatve pramÃïÃbhÃvÃt / tadvayavahÃrasyÃnyathaivopapatte÷ / ÃÓutaravinÃÓino j¤Ãnasya jÃnÃmÅti vartamÃnatayà pratibhÃ(sÃ)'nupapatteÓca / aparok«ÃvabhÃsavirodhÃcca / anumeyatve 'pi j¤Ãnasya na j¤ÃnÃnumitimÃtreïa prÃmÃïyaæ tasya d­Óyate / taddhi j¤Ãtatayà vyavahÃreïa kÃryeïa vÃnumÃtavyam / naca tÃvatà prÃmÃïyamanumÃtuæ Óakyate / vyabhicÃrÃt / tato j¤ÃtatÃdimÃtreïa pratÅte j¤Ãne bÃdhÃbhÃvÃdinà prÃmÃïyamanumeyam / anyathà bÃhyÃnÃmapi vaidikaj¤ÃnaprÃmÃïyÃnumÃnaprasakte÷ / prasaktamapyapodyata iti cet / tarhyapavÃdanirÃsÃya parÅk«Ãpek«ÃvaÓyambhÃvinÅtyÃgatam / idameva cÃsmÃbhirabhidhÃsyate, sarvathà parÅk«Ãnapek«eti tu na k«amyate / *11,216* etena sÃk«ivedyatÃpak«o 'pi pratik«ipta÷ / aupani«adaj¤Ãnad­«ÂimÃtreïa bÃhyaistatprÃmÃïyasyÃdarÓanÃt / *11,217* caturthapak«astvatimanda÷ / anumÃnÃdij¤Ãnad­«ÂimÃtreïa tatprÃmÃïyasya cÃrvÃkÃdibhirad­«ÂatvÃt / vibhÃge mÃnÃbhÃvÃcca / dharmij¤ÃnÃdiprÃmÃïye vigÃnÃbhÃvÃditi ce(t)nna / nirÃlambanÃdimatadarÓanÃt / upapattibÃdhitaæ taditi cet / tarhi svÅk­tÃ'pyu«mataiva parÅk«Ãpek«etyalaæ pallaveneti / *11,218* evaæ tarhi pratyak«ÃdivatsÃk«iïo 'pi prÃmÃïyaæ parÅk«Ãpek«agrahaïamevÃÇgÅkriyatÃm / dvidhà kalpanasyÃnyÃyyatvÃdityata Ãha- niyameneti // %% *11,219* NYùYASUDHù: d­Óyata iti vartate / sÃk«Å gocaro yasya tattathoktam / gocaratvaæ cÃÓrayatayà vivak«itam / sukhÃdivi«aye yatsÃk«igataæ prÃmÃïyaæ tanniyamena d­Óyate / etaduktaæ bhavati / yadi v­ttij¤ÃnÃnÃmiva sÃk«ij¤ÃnasyÃpi prÃmÃïyaæ taddarÓanamÃtreïa na d­Óyate tadÃdhikamapi kÃraïaæ kalpayÃma÷ / nacaivam / sukhaj¤Ãne d­«Âe tatprÃmÃïyÃj¤ÃnasaæÓayaviparyayÃïÃæ kadÃpyadarÓanÃd / kalpakasadbhÃve dvidhà kalpanasyÃdÆ«aïatvÃditi / *11,220* ki¤ca sÃk«iprÃmÃïyasyÃpi parÅk«Ãpek«agrahaïatve 'navasthà ca syÃt / nanu prÃmÃïyagrahaïamabhila«atà nÃnavasthÃto bhettuæ yuktam / parÅk«ÃnavasthÃbhÃve 'pi grÃhakÃnavasthÃyà du«pariharatvÃdityata Ãha- svaprÃmÃïyamiti // %% NYùYASUDHù: sÃk«yeveti sambandha÷ / sadà suniÓcayÃditi / parÅk«Ãnapek«ameveti yÃvat / etaccÃnubhavÃnyathÃnupapattibhyÃæ kalpyate / *11,221* nanvevaæ sati v­ttij¤ÃnÃnÃæ parata÷prÃmÃïyamuktaæ syÃt / j¤ÃnasvarÆpasya sÃk«ivedyatvÃt / prÃmÃïyasya parÅk«ÃgamyatvÃt / tathÃca na vilak«aïatvÃditi yatsvata÷ prÃmÃïyami«yaæ tattyaktaæ syÃdityata Ãha- j¤Ãnasyeti // %% NYùYASUDHù: j¤Ãnasya grÃhakeïa sÃk«iïaiva j¤Ãnasya mÃnatÃyà mite÷ kÃraïÃtsvata÷prÃmÃïyami«yata eveti sambandha÷ / bhavetsvata÷prÃmÃïyatyÃgo yadi j¤Ãnameva sÃk«ivedyaæ na prÃmÃïyamiti brÆma÷ / na caivam / j¤ÃnavattatprÃmÃïyasyÃpi sÃk«ivedyatvÃbhyupagamÃditi / kimarthaæ tarhi parÅk«ÃvaÓyambhÃvo 'bhyupagamyata ityata Ãha- do«eti // %% NYùYASUDHù: sÃk«iïà niÓcitatvamiti vak«yamÃïamihÃpi yojyam / iti prÃmÃïyasyeti padadvayamadhyÃhÃryam / j¤Ãnaæ g­hïansÃk«Å karaïado«ÃbhÃve 'sya prÃmÃïyamityeva prÃmÃïyaæ niÓcinoti / natu pramÃïamevedamiti / tata÷ kimityata Ãha- do«ÃbhÃvasyeti // %<... do«ÃbhÃvasya sÃk«iïà / niÓcitatvaæ kvaciccaiva svata÷ prÃmÃïyami«yate // MAnuv_3,4.147b-d //>% NYùYASUDHù: parÅk«ayeti Óe«a÷ / co 'vadhÃraïe / kvacideva prayojanavaÓÃjjij¤ÃsÃyÃæ jÃtÃyÃæ parÅk«ÃlÃbhe cetyartha÷ / do«ÃbhÃvaniÓcayÃrthà parÅk«Ã na tu prÃmÃïyagrahaïÃrthà / tatpunarj¤Ãnamiva sÃk«ivedyameva / ato na svata÷prÃmÃïyaparityÃga iti bhÃva÷ / *11,222* syÃdetadyadÅyaæ prakriyà pramÃïavatÅ syÃnna ca tadastÅtyata Ãha- ata iti // %% *11,223* NYùYASUDHù: ata eva hi sarve«Ãæ j¤ÃnÃnÃæ prÃmÃïyaæ prathamato na niÓcitaæ bhavet / kinnÃma yatra yadà parÅk«Ãsahak­tena sÃk«iïà prÃmÃïyaæ niÓcitaæ bhavati tattadaiva prÃmÃïyaæ svalak«aïaæ prÃmÃïyasvarÆpamaprÃmÃïyaviviktaæ prÃmÃïyaæ siddhayati / idamuktaæ bhavati / yadi sÃk«Å do«ÃbhÃve pramÃïametaditi prathamaæ sammugdhaæ prÃmÃïyaæ g­hÅtvà paÓcÃjjij¤ÃsÃyÃæ satyÃæ parÅk«ayà pramÃïamevetyavadhÃrayatÅtye«Ã prakriyà nÃÇgÅkriyeta tadÃnabhyastavi«ayÃïÃæ ÓabdÃdinà jÃtÃnÃæ sarve«Ãmapi j¤ÃnÃnÃæ prathamameva prÃmÃïyamavadhÃryeta / nacaitadasti / tena jÃnÅmo 'stÅyaæ prakriyeti / uktamarthaæ buddhayÃrohÃya saÇk«ipyÃha- nahÅti // %% NYùYASUDHù: yasmÃtsukhÃdye«u kaÓcitsaæÓayaæ na karoti yasmÃccÃkhilÃni v­ttij¤ÃnÃni darÓana eva pramÃïatayÃkhilo jano na niÓcinoti tasmÃtsÃk«iprÃmÃïyaæ parÅk«Ãnapek«eïa sÃk«iïaiva g­hyate / v­ttij¤ÃnÃnÃæ tu tatsÃpek«eïetyanubhavÃrƬhaæ prameyaæ kimarthamapalapyate / nirnimittamapalapituæ na Óakyata iti / *11,224* "na parÅk«Ãnavasthà syÃt' ityuktamupasaæharati- do«ÃbhÃvÃdikaæ ceti // %% NYùYASUDHù: sÃk«yeveti sambandha÷ / svasya parÅk«ÃyÃÓca do«ÃbhÃvaæ prÃmÃïyaæ ca parÅk«Ãnirapek«a÷ sÃk«yeva samyak prapaÓyati / tasmÃnna kÃpyanavastheti / "aparÅk«itameva' ityÃdinoktamupasaæharati- taditi // %% NYùYASUDHù: tattasmÃtparÅk«itameva mÃnam / tena ca bhagavati kvacidapi do«o nÃstÅti siddham / tadvirodhÃdaparÅk«itaæ do«adarÓanamapramÃïamevetyartha÷ / evamaparÅk«itaæ do«adarÓanaæ parÅk«itena nirde«atÃdarÓanena bÃdhitaæ na bhagavato do«itvaæ sÃdhayituæ Óaktamityuktam / idÃnÅæ tÃd­ÓasyÃpi sÃdhakatve 'tiprasaÇgaæ sÆcayati- aparÅk«iteti // %% NYùYASUDHù: ÓuktyÃdÅnÃæ rajatatvÃdÃvapi vidyata eva / tataÓca tathà tadapi siddhayedaviÓe«Ãditi bhÃva÷ / *11,225* tadevaæ do«adarÓanaæ parÅk«itapratyak«avirodhÃdapramÃïamityabhihitam / nirani«yo niravadya ityÃdyÃgamavirodhÃcca / syÃdetat / prÃk tattvamasyÃdyÃgamasya pratyak«aviruddhatvÃtpratÅtÃrthe na prÃmÃïyamityuktam / tatkathaæ tadviparÅtaæ pratyak«asyÃgamavirodhenÃprÃmÃïyamidÃnÅmucyata ityÃÓaÇkÃæ parihartumÃha- taditi // %% NYùYASUDHù: yatra yadÃk«ajamÃgamasyopajÅvyaæ tat tadà pratyak«aviruddhÃrthe jÃtyà prabalasyÃpyÃgamasya mÃnatà nÃsti / tasmÃdu(ktÃdu)pajÅvyopajÅvakabhÃvÃdanyatra viparÅtopajÅvyopajÅvakabhÃve bÃdhyabÃdhakabhÃvasyÃpi viparyaya÷ / yadÃ'gama÷ pratyak«asyopajÅvyastadÃ'gamaviruddhÃrthe pratyak«asya na mÃnatetyartha÷ / *11,226* tata÷ kimityata Ãha- laukika iti // %% NYùYASUDHù: laukike pratyak«asiddhajÅvÃdivi«aye brahmÃtmakatvÃdibodhanarÆpe vyavahÃre tattvamasyÃdyÃgamena kriyamÃïe atra Ãgame Ãgamaæ prati pratyak«asyopajÅvyatà / avatÃrÃïÃæ viÓvÃdÅnÃæ ca do«ad­«Âau pratyak«Ãdikaæ pratyÃgamasyopajÅvyatà syÃt / etaduktaæ bhavati / prÃk pratyak«avirodhenÃgamasyÃprÃmÃïyamabhidhÃyedÃnÅmÃgamavirodhena pratyak«asyÃprÃmÃïyÃbhidhÃnaæ na viruddham / nahi nirviÓe«aïayo÷ pratyak«Ãgamayo÷ parasparaæ bÃdhyabÃdhakabhÃvo 'bhihita÷ / kintÆpajÅvakatvena bÃdhyatvamupajÅvyatvena bÃdhakatvam / tacca tatrÃnyathÃtrÃnyatheti kathaæ virodha iti / anena do«avi«ayapratyak«avirodhÃdÃgamasyaivÃprÃmÃïyaæ kinna syÃditi codyaæ garbhasrÃveïaiva gatam / ÃgamasyojÅvyatayà pratyak«ata÷ prÃbalyasyoktatvÃt / *11,227* kathaæ pratyak«aæ pratyÃgamasyopajÅvyatvamityata Ãha- Ãgameneti / %<Ãgamena hi vi«ïutvaæ j¤Ãtvà do«o 'tra kalpyate // MAnuv_3,4.154ab //>% NYùYASUDHù: atra vi«ïau / vastuta÷ kalpanaivai«Ã na pramitiritibhÃvena kalpyata ityuktam / bhavedÃgamasyopajÅvyatvaæ yadi vi«ïutvaæ j¤Ãtavyaæ bhavet / tadeva na j¤Ãtavyamityata Ãha- na cediti // %% NYùYASUDHù: yadi vi«ïutvaæ rÃmak­«ïÃdau na j¤Ãtaæ tadà do«agrÃhiïà pratyak«eïa vi«ïoranyo do«avÃniti g­hÅtaæ syÃt / natu vi«ïurde«avÃniti / nahi devadatte devadattatvÃj¤Ãne devadatto 'yamÃgata ityÃkÃraæ j¤ÃnamutpattumarhatÅti / tathÃpi nÃgamasyopajÅvyatvam / yata÷ ÓrÅvatsakaustubhÃdilak«aïena vi«ïutvamanumÃya vi«ïurde«avÃniti pratyak«eïa j¤Ãsyata ityata Ãha- ÓÃstreti // %<... ÓÃstrasiddhaæ hi lak«aïam // MAnuv_3,4.154d //>% NYùYASUDHù: ÓrÅvatsÃdikaæ lak«aïaæ vi«ïutvena vyÃptamityetacchÃstreïaiva siddham / yadyapyasminpak«e sÃk«ÃdÃgamo nopajÅvya÷ / tathÃpyanumÃnamÆlavyÃptigrahaïÃya tadupajÅvanamaparihÃryameveti bhÃva÷ / nanu vi«ïutvÃj¤Ãne vi«ïoranyo do«avÃniti j¤Ãnena kuto bhÃvyam / vi«ïutvavattadanyatvasyÃpyaj¤ÃtatvÃditi cet / evaæ tarhyaj¤Ãtaæ prasajyata ityÃha- kasyaciditi // %% NYùYASUDHù: itimÃtre etÃvatyeva vi«aye / vi«ïurde«avÃniti j¤ÃnÃ(syÃ)nutpÃdanaprasaÇga eva tÃtparyamiti bhÃva÷ / nanu yathà paÂo 'yaæ chinno dagdho malina iti parÃnupajÅvinà pratyak«eïaiva g­hyate / tathÃ'gamÃdikamanupajÅvya pratyak«eïaiva vi«ïurde«avÃniti j¤Ãsyata ityata Ãha- neti // %% NYùYASUDHù: svata÷ parÃnupajÅvanena / ayamabhisandhi÷ / paÂatvamavayavasanniveÓavyaÇghayaæ pratyak«ameveti yujyate tathà j¤Ãnam / vi«ïutvaæ tu samastaguïaparipÆrïatvanirde«atvajagajjanmÃdikÃraïatvalak«aïaæ na pratyak«am / ato na tathÃvidhaæ j¤Ãnamupapadyate / yathà pa¤capalaparimito 'yaæ paÂo malina iti j¤Ãnamiti / *11,228* ayaæ samudÃyÃrtha÷ / rÃmak­«ïÃdido«agrÃhiïà pratyak«eïa tredhotpattavyam / vi«ïurayaæ do«avÃniti và vi«ïoranyo 'yaæ do«avÃniti và kaÓcidayaæ do«avÃniti và / prakÃrÃntarÃbhÃvÃt / tatra dvitÅyat­tÅyayorna vi«ïorde«avattve tadudbhÃvayituæ (Óakyate) Óakyam / vi«ïurde«avÃniti tenÃnavagÃhanÃt / vastuv­ttyÃsau vi«ïureveti cet / kiæ tata÷ / nahi vastuv­ttisahitaæ yatki¤cijj¤Ãnaæ vivak«itaviÓe(«aïaæ sÃ)«aæ sÃdhayati / atiprasaÇgÃt / Ãdye vi«ïutvaæ sarvathà j¤Ãtavyam / nacaitatpratyak«avedyaæ nÃpyanumeyamityuktaæ ÓÃstrayonisÆtre / tasmÃd"devakyÃæ devarÆpiïyÃæ vi«ïu÷ sarvaguhÃÓaya÷ / ÃvirÃsÅd' ityÃgamena vÃ'gamÃvagatavyÃptikÃnumÃnena vÃvagantavyam / tata÷ sarvathà pratyak«asyÃgamopajÅvyatvamaÇgÅkÃryam / sarvo 'pyÃgamastÃvadekameva vÃkyam / sa ca sarvarÆpopetasya vi«ïornirde«atvaæ pratipÃdayatÅti tadvirodhÃdapramÃïameva do«avi«ayaæ pratyak«amiti / *11,229* itaÓca tadapramÃïamiti darÓayitumÃha- keciditi // %% *11,230* NYùYASUDHù: na kevalaæ do«e«vityapiÓabda÷ / caÓabdo 'numÃnÃdisamuccayÃrtha÷ / pratyak«aæ bhagavadrÆpÃïÃæ do«itve pramÃïamiti vadanpra«Âavya÷ / kecittatkÃlavartina÷ puru«Ã bhagavadrÆpe«u do«ÃnpaÓyantÅtyatrÃrthe 'smÃkaæ kiæ pramÃïam / pratyak«amanumÃnamÃgamo veti / na tÃvatpratyak«am / parapuru«avartini pratyak«e pare«Ãæ pratyak«ÃyogÃt / dÆre kÃlabhede / nÃpyanumÃnaæ liÇgÃbhÃvÃt / Ãgamo 'pi veda÷ purÃïÃdirvà / nÃdya÷ / tasyÃdarÓanÃt / tasmÃddvitÅya evÃÇgÅkÃrya ityÃha- paurÃïamiti // %% NYùYASUDHù: atra bhagavadrÆpado«agrÃhipratyak«asadbhÃve / vaktavyamiti Óe«a÷ / tata÷ kimiti cet / tatpurÃïavÃkyaæ taddo«adarÓanaæ kiæ pratyak«alak«aïaæ pramÃïatayà manyate, utÃparÅk«itapramÃïÃpramÃïÃbhÃvapratÅtimÃtratayÃ, athÃpramÃïatayà / *11,231* Ãdye do«amÃha- taditi // %<... tacchrutyaiva viruddhayate // MAnuv_3,4.156d //>% NYùYASUDHù: bhagavadrÆpe«u do«agrÃhiïÅæ pratÅtiæ pramÃïatayà pratipÃdayatpurÃïavÃkyaæ do«asadbhÃvaæ manyata eva / na hi sambhavati tadgrÃhiïa÷ prÃmÃïyamaÇgÅkaroti nÃÇgÅkaroti ca taditi / do«asadbhÃvaæ manyamÃnaæ ca tatprÃgudÃh­tayà Órutyaiva viruddhayata iti / purÃïavÃkyasya Órutiviruddhatve ko do«a ityata Ãha- purÃïasyeti // %% NYùYASUDHù: pauru«eyeïa khalu vÃkyena samÆlena bhÃvyam / yata÷ kenacitkÃraïena ka¤cidarthaæ buddhisthÅk­tya vÃkyaæ prayu¤jmahe / anyathotpatterevÃsambhava÷ / purÃïavÃkyasya ca veda eva mÆlaæ kuta ityata Ãha- naceti // %<... eva nacÃpara÷ // MAnuv_3,4.157b //>% NYùYASUDHù: apara÷ pauru«eyo grantha÷ / caÓabda÷ pratyak«Ã(gamÃ)disamuccayÃrtha÷ / pauru«eyastÃvadÃgamo na purÃïasya mÆlam / tasyÃpi mÆlÃ(ntarÃ)pek«ÃyÃmandhaparamparÃpÃtÃt / na(ca) pratyak«ÃnumÃne / tadarthasya tadagocaratvÃt / nÃpyutprek«Ã / pratÃrakavÃkyavadaprÃmÃïyaprasaÇgÃt / ata÷ pariÓe«Ãdveda eva purÃïasyopajÅvya iti siddham / tata÷ kimityata Ãha- tadvirodha iti // %% NYùYASUDHù: upajÅvyavedavirodhe / tat purÃïavÃkyam / tatra bhagavata÷ sado«atve / upajÅvyaviruddhasyopajÅvakasyÃprÃmÃïyÃvaÓyambhÃvÃditi cÃrtha÷ / *11,231f.* nanvÅÓvarapraïÅtÃnÃæ purÃïÃnÃæ tadÅyaæ nijaæ j¤Ãnameva mÆlaæ na veda÷ / anÅÓvarapraïÅtÃnÃmapi yogipratyak«ameva / ato vedavirodhe 'pi ko do«a÷ / ucyate / vedastÃvatpramÃïameveti ni«yaÇkitam / naca pramÃïayorvirodho 'sti / vastuvikalpaprasaÇgÃt / tato vedavirodhe nijaj¤ÃnÃdimÆlatvamevÃpanÅyate / tathÃpi veda eva purÃïasyopajÅvya iti katham / amÅÓvarapraïÅtapurÃïÃbhiprÃyeïeti na do«a÷ / anÅÓvarà hi svayaæpratibhÃte 'pyarthe (samÃÓvÃ) ÃÓvÃsÃrthaæ vedamupajÅvanti / yathoktam"yatsvayaæpratibhÃtasya saæÓayÃrtaæ gurorvaca÷' iti / yadveÓvarapraïÅtapurÃïÃnÃmapi prÃmÃïyÃvadhÃraïÃya vedasaævÃdo 'pek«ita÷ / anyathotprek«ÃmÆlatvaÓaÇkanÃt / tadabhiprÃyeïa"purÃïasyopajÅvyaÓca veda eva' ityuktam / *11,234* dvitÅyaæ nirÃkaroti- aparÅk«iteti // %% NYùYASUDHù: ak«ajaæ kathameva bhavediti pratyak«aæ pramÃïatayÃbhila«itÃrthe nodbhÃvayituæ Óakyate / nahi pramÃïatvenÃnavadhÃritaæ pramÃïatvenodbhÃvayanparÅk«aka÷ syÃditi bhÃva÷ / vipak«e bÃdhakamÃha- yadyevamiti // %% NYùYASUDHù: pramÃïatvenÃparÅk«itamapi yadi pratyak«atayodbhÃvyata ityartha÷ / devadattÃdibhrama iti / yaj¤adattaÓuktyÃdau devadattarajatÃdibhrama ityartha÷ / bÃdhitatvÃttannÃk«ajaæ pramÃïamiti cet / tatkiæ bÃdhÃbhÃvamÃtraæ vastuvyavasthÃhetu÷ / tathÃtve niÓcÃyakapramÃïavaiyarthyÃpatte÷ / asti ca prak­te vedabÃdha iti / *11,236* upajÅvyavedavirodhÃdupajÅvakayo÷ pratyak«apurÃïavÃkyayoraprÃmÃïyamityuktam / tadasat / upajÅvakamupajÅvyavirodhena bÃdhyata iti niyamÃbhÃvÃt / d­Óyate hyupajÅvyasyÃpÅdaæ rajatamiti j¤ÃnasyopajÅvakena nedaæ rajatamiti j¤Ãnena bÃdha iti cet / kathamatropajÅvyopajÅvakabhÃva iti vaktavyam / aprÃptasya prati«edhÃyogÃtprÃptirÆpamidaæ rajatamiti j¤ÃnamÃdyamupajÅvyaæ, prati«edhÃtmakaæ tu nedaæ rajatamiti j¤ÃnamupajÅvakamiti vÃ, asiddhe dharmiïi prati«edhÃsambhavÃddharmij¤ÃnamÃdyamupajÅvyaæ dvitÅyaæ tÆpajÅvakamiti và / Ãdye samÃdhimÃha- yÃvacchaktÅti // %% NYùYASUDHù: parÅk«ÃyÃæ satyÃæ pramÃïatayà pratÅtasyeti Óe«a÷ / bÃdhane upajÅvakena kuta iti Óe«a÷ / do«o 'smadabhimata(to)niyamabhaÇga÷ syÃt / upajÅvye 'Óodhite parÅk«ayÃpramÃïÃdavivikte upajÅvakena bÃdhite na do«a÷ / upajÅvyatvamastvalamiti / prak­todÃharaïe prathamapupajÅvyopajÅvakabhÃvamabhyupaiti / upajÅvyatvamityupalak«aïam / upajÅvakatvaæ cetyapi dra«Âavyam / pÆrvottaraj¤Ãnayoriti Óe«a÷ / alaæÓabdo 'vadhÃraïe / *11,236f.* idamuktaæ bhavati / (astveva) astyevedaæ rajataæ nedaæ rajatamiti j¤ÃnayorupajÅvyopajÅvakabhÃva upajÅvyasyopajÅvakena bÃdhaÓca / tathÃpyupajÅvyavirodhenopajÅvakaæ bÃdhyata iti niyamabhaÇgo nÃsti / ayaæ khalvasya niyamasyÃrtha÷ / parÅk«ayà ÓodhitamupajÅvyaæ virodhyupajÅvakaæ bÃdhate svayaæ tena na bÃdhyata iti / natu yathÃÓruta÷ / asya tu tadà bhaÇga÷ syÃt / yadi parÅk«itamupajÅvyaæ virodhinopajÅvakena bÃdhyaæ (bÃdhitaæ) kvacidupalabhemahi / nacaivam / idaæ rajatamiti j¤Ãnaæ tu na Óodhitam / tatastasminnupajÅvakena bÃdhite na niyamabhaÇga÷ / nahi nirviÓe«aïasya vyabhicÃre viÓi«yaæ vyabhicaratyatiprasaÇgÃt / naca vÃcyaæ viÓi«yasya prayojakatÃkalpanaæ nirmÆlamiti / ubhayathÃ(pi) bÃdhyabÃdhakabhÃvadarÓanÃt / viÓe«aïÃnapek«ÃyÃmavyavasthÃpÃtÃt / nanu parÅk«ÃyÃmaÇgÅk­tÃyÃæ tayaivÃlam / parÅk«itenÃparÅk«itaæ bÃdhyata ityetÃvata÷ kvacidvayabhicÃrÃbhÃvÃtkimupajÅvyopajÅvakabhÃvena / ucyate / bhavedevaæ yadyÃtyantikÅæ parÅk«ÃmatrÃÇgÅkurma÷ / nacaivam / kintu yÃvacchaktiparÅk«Ãmeva / naca tÃvanmÃtrasya bÃdhakatvaniyamo 'sti / yÃvacchaktiparÅk«itasyÃpi bÃdhadarÓanÃt / ato yuktaæ viÓi«yasyopÃdÃnam / ÃtyantikaparÅk«aiva bÃdhakatvopayoginÅ bhavatu kimupajÅvyatvenetyapi na vÃcyam / tasyÃpi sÃævyÃvahÃrikatvÃt / yathoktam / "sannipÃtalak«aïo vidhiranimittaæ tadvighÃtasya' iti / prak­te tu veda÷ parÅk«ita upajÅvyaÓceti / *11,241* dvitÅye parihÃramÃha- bhrame 'pÅti // %% NYùYASUDHù: hÅti vak«yamÃïamatrÃpi sambaddhayate / yadyapyekamevedaæ rajatamiti j¤Ãnaæ tathÃpi vi«ayopÃdhivaÓÃd vibhÃgam / tatra prakÃre bhramatve 'pi svarÆpe 'bhramatvameva / tatra kadÃpi bÃdhÃbhÃvÃt / tathÃnyepyÃhu÷ / sarvaæ j¤Ãnaæ dharmiïi pramÃïaæ prakÃre tu viparyaya iti / bhÃgÃbhyupagamÃdeva na virodhacodanÃvakÃÓa÷ / tata÷ kimityata Ãha- tanmÃtramiti // %<... tanmÃtramupajÅvya hi / bÃdhakaj¤Ãnav­tti÷ syÃn ... // MAnuv_3,4.160bc //>% NYùYASUDHù: abhramabhÃgamÃtram / tenaiva dharmiïa÷ siddhe÷ / rajatÃkÃrasya ni«edhyatvena dharmitvÃbhÃvÃditi hiÓabdÃrtha÷ / etaduktaæ bhavati / asminpak«e yadupajÅvyaæ na tadupajÅvakena bÃdhyate yacca bÃdhyate na tadupajÅvyamityato nedamasmadÅyaniyamabhaÇgasyodÃharaïamiti / *11,241f.* atrÃntare mÃyÃvÃdinaÓcodayanti / yaduktamupajÅvyavirodhÃdadvaitaÓrutÅnÃmaprÃmÃïyamiti / tadasat / tatrÃpyasya samÃdhÃnasya suvacatvÃt / tathÃhi / ya÷ sarvaj¤a ityÃdÅnÃæ tattvamasyÃdÅnÃæ ca kathamupajÅvyopajÅvakabhÃva iti vaktavyam / siddhaæ na nivartakatvÃdityÃdivacanÃt / tattvamasyÃdivÃkayamaikyavirodhinÃæ sÃvarj¤ÃdÅnÃæ du÷khÃdÅnÃæ ca prati«edhakamaÇgÅk­tam / naca prÃptiæ vinà prati«edho 'stÅti prÃptirÆpaæ ya÷ sarvaj¤a ityÃdikamupajÅvyam, tattvamasyÃdikaæ tÆpajÅvakamiti vÃ, asiddhe dhamirïi prati«edhÃnupapatterdharmipratipÃdakamÃdyamupajÅvyamupajÅvakaæ cottaramiti và / Ãdye rajataj¤ÃnasyevÃparÅk«itatvÃdupajÅvyasyÃpi prathamasyottareïa bÃdhe na kÃpyanupapatti÷ / dvitÅye ÓuktisvarÆpamÃtramiva brahmasvarÆpamÃtramupajÅvyaæ na sÃrvaj¤ÃdiviÓi«yam / tathÃca yadupajÅvyaæ na taduttareïa bÃdhyate / yadbÃdhyate sÃrvaj¤Ãdikaæ na tadupajÅvyamiti na kaÓcidvirodha iti / *11,242* atra parihÃradvayamapi prati«edhati- nacaivamiti // %<... nacaivaæ ... // MAnuv_3,4.160d //>% NYùYASUDHù: prasiddhayorbhrÃntibÃdhayorivÃtra samÃdhÃnaæ na vaktuæ Óakyate / vai«amyÃditi bhÃva÷ / *11,244* tatkathamityata÷ prathamapak«e tÃvadvai«amyaæ darÓayati- suparÅk«ita iti // %<... suparÅk«ite // MAnuv_3,4.160d //>% NYùYASUDHù: prathamapramÃïe suparÅk«ite sati na caivamiti sambandha÷ / etaduktaæ bhavati / idaæ rajatamiti j¤ÃnamupajÅvyamapyaparÅk«itatvÃdupajÅvakena nedaæ rajatamati j¤Ãnena bÃdhyate / upajÅvyopajÅvakanyÃyasya yÃvacchaktiparÅk«Ãvi«ayatvÃti hyasmÃbhirabhihitam / asmannyÃyena ca pareïa pratyavasthÃyate / naca tadyuktam / ya÷ sarvaj¤a ityÃdÅnÃmahaæ du÷khÅtyÃdÅnÃæ ca suparÅk«itatvÃt / upapÃditaæ khalu ya÷ sarvaj¤a ityÃdiÓrutÅnÃæ tattvÃvedakatvaæ sÃk«iïaÓca niyamenÃvyabhicÃritvamiti / dvitÅyapak«e vai«amyaæ darÓayati- sarvamiti // %% *11,244f.* NYùYASUDHù: yata÷ kÃraïÃttatsarvaæ sÃrvaj¤ÃdikamupajÅvyaiva tattvamasÅtyÃdikaæ pramÃïaæ pravartate 'to na caivamiti sambandha÷ / idamuktaæ bhavati / yathà nedaæ rajatamiti j¤Ãnaæ purovartina÷ svarÆpamÃtraæ dharmÅk­tya pravartate na tu rajatatvaviÓi«yaæ na tathà tattvamasyÃdivÃkyaæ pravartitumarhati / kintu sarvaj¤atvÃdiviÓi«yaæ brahmasvarÆpaæ du÷khÃdiviÓi«yaæ jÅvasvarÆpaæ ca dharmÅk­tyaiva / tathÃca dharmigrÃhakavirodho 'parihÃrya iti / atra sarvamiti sarvaj¤atvÃdyanyatamasyopalak«aïam / *11,247* nanu tattvamasyÃdivÃkyamapi yadi svarÆpamÃtramupajÅvya pravarteta tadà kÅd­Óo do«a ityata Ãha- kathamiti // %% NYùYASUDHù: vÃkyadvayametat / tatraikasyÃrtha÷ / dharmÃnvihÃya svarÆpasyaivopajÅvyatvaæ cettarhi tatkathaæ j¤eyaæ yattattvamasÅti bodhyate / etaduktaæ bhavati / ÓabdenÃnÆdya hi svarÆpaæ tattvamasÅti vaktavyam / naca nirdharmasya pratipÃdaka÷ Óabdo 'sti / ata÷ svarÆpamÃtrasya buddhÃvanÃrohÃdbodhanamevÃnupapannamiti / na brÆma÷ svarÆpamÃtrasyopajÅvyatvam / kintu bhedakÃnsarvaj¤atvÃdidharmÃnvihÃya tattvÃdinà viÓi«yasya / tathÃca na kaÓciddo«a ityata÷ Ói«yaæ vÃkyam / yadi tattvÃdidharmopetasyopajÅvyatvaæ tarhi sarvaj¤atvÃdikaæ vihÃya yasmÃtkasmÃccittattvÃdestadbrahmeti kathaæ j¤eyam / yadyapyasminpak«e noktado«astathÃpi bodhyasya brahmÃsmÅti j¤Ãnamanupapannameva / sarvaj¤atvÃderbrahmalak«aïatvena tadanupÃdÃne brahmaïo buddhÃvanÃrohÃt / tattvÃderghaÂÃdisÃdhÃraïatvÃditi bhÃva÷ / sarvaj¤atvÃdiparityÃgenopajÅvane bÃdhakamabhidhÃya viparyaye paryavasÃnamÃha- etasmÃditi // %<... etasmÃd vyÃv­ttaæ yÃvatà bhavet / tÃvataivopajÅvyatvaæ ... // MAnuv_3,4.162a-c //>% NYùYASUDHù: aparathà j¤ÃnÃsambhavÃt / yÃvatà dharmeïa / tÃvatopetasyaiva / nanu nedaæ rajatamiti j¤Ãnaæ yathà svarÆpamÃtramupajÅvya prav­ttam / tathedamapi pravartsyati ko do«a ityata Ãha- svarÆpasyaiveti // %<... svarapasyaiva na kvacit // MAnuv_3,4.162d //>% NYùYASUDHù: upajÅvyatvamiti vartate / uktÃnupapattereva d­«ÂÃnto 'pi na samasta ityartha÷ / *11,249* nanu yatsarvaj¤aæ tattvamasÅti na bodhanÅyam / kintu tattvamasÅtyeva / na coktado«a÷ / tacchabdo brahma vadati / yogyÃnvitÃbhidhÃyinaÓcaÓabdÃ÷ / lak«aïaæ ca brahmaïÃnvetuæ yogyam / tataÓca tacchabdenaiva vyÃv­ttasya pratÅterityÃÓayavÃnÃÓaÇkate- sarveti // %% NYùYASUDHù: caÓabdo 'vadhÃraïe / bhaïyate tacchabdena iti yadi bhaïyate ityÃv­ttyà yojyam / sampratipattimuttaramÃha- astviti // %% NYùYASUDHù: yatpareïoktaæ tadastvityartha÷ / prativÃdyuktÃrthÃÇgÅkÃre pratij¤ÃhÃni÷ kathaæ na bhavedityata Ãha- na iti // %<... no naiva hÃni÷ syÃt ... // MAnuv_3,4.163c //>% NYùYASUDHù: anabhimataprameyÃÇgÅkÃre hi pratij¤ÃhÃni÷ syÃt / anena cÃÇgÅk­tena no 'smÃkaæ (na pratij¤ÃhÃ)naiva hÃni÷ syÃt / parasya dharmigrÃhivirodho hyasmÃbhirucyate / tatparihÃrÃya pareïa cedamuditam / nacÃnena tatparihÃram / pratyuta d­¬hÅk­tamiti bhÃva÷ / kiæ prak­taprameyÃvirodhitvamÃtreïedamaÇgÅkriyate uta tathÃbhÆtatveneti jij¤ÃsÃyÃmÃha- svapak«aÓceti // %<... svapak«aÓcÃyama¤jasà // MAnuv_3,4.163d //>% NYùYASUDHù: a¤jaseti nÃbhyupagamamÃtreïetyartha÷ / tadupapÃdayati- yasmÃditi // %% NYùYASUDHù: sarvaÓo 'pÅti sambandha÷ / ityetatsÆtrasÃmarthyena prÃgupapÃditamiti Óe«a÷ / *11,251* ki¤cÃsminnapi pak«e brahmaïo buddhÃvanÃrohastadavastha eva / yatastadÃdiÓabdÃ÷ sÃmÃnyata eva yogyÃnvitaæ bruvate / sarvaj¤ÃdiÓabdà eva viÓe«ata÷ / tathÃnubhavÃt / naca sÃmÃnyato 'nvitÃbhidhÃyinà vyÃv­ttapratÅtirityÃÓayavÃnÃha- viÓe«eti // %% NYùYASUDHù: akhilaæ yogyÃnvitaæ svarÆpaæ viÓe«asÃmÃnyatayà Óabdabodhyaæ bhavet / *11,252* anvitÃbhidhÃnamÃtramaÇgÅkriyata eva / taccaikasya padasya sÃmÃnyata eva na viÓe«ata iti na buddhau brahmÃroha÷ / yadi ca viÓe«astadà dharmigrÃhivirodhastadavastha eveti samudÃyÃrtha÷ / kecinmÃyÃvÃdino 'nvitÃbhidhÃnamaÇgÅkurvate vij¤ÃnaghanÃdaya sati nÃprÃptaÓaÇkeyam / *11,253* vyÃvartakadharmairvyÃv­ttasyaivopajÅvyatvamiti yaduktaæ tannÃsti / bÃdhakaj¤Ãne«u tadabhÃvÃt / naca tatrÃpi vyÃv­ttasyaivopajÅvyatvaæ na svarÆpamÃtrasyetyuktamiti vÃcyam / pÆrvasminbhramaj¤Ãne vyÃv­ttatva(sya)syaivÃsiddhatvÃt / siddhau ca bhramatvÃnupapatte÷ / "tanmÃtramupajÅvya hi' ityuktavirodhÃccetyata Ãha- purovartitveti // %% NYùYASUDHù: devadattÃdau yaÓcaitrÃdibhramastatra purovartitvapÆrvÃïi viÓe«aïÃni devadattÃdisvarÆpaæ devadattÃderaviditatvÃccaitramÃtrÃdvinaivÃpurovartyÃdibhyo vyÃvartayanti yasmÃttasmÃdbÃdhakaj¤Ãnaæ vyÃv­ttamevopajÅvatÅti niyamo nÃnupapanna÷ / nÃpi bhramÃnupapatti÷ / ÃropyavyÃv­tteranaÇgÅkaraïÃt / tanmÃtraÓabdena cÃropyamÃtravyÃvartanÃnnoktavirodho 'pÅti bhÃva÷ / *11,254* nanvanena nÃtyantavyÃv­ttiru(pajÅvyatvo)payoginÅ / kintu vyÃv­ttimÃtramityuktaæ bhavati / tatprak­te 'pyasti / tattvÃdinà brahmaïo 'pi vyÃv­ttatvenopajÅvyatvasambhavÃditi cenna / tÃvanmÃtreïa bodhyasyÃpi brahmÃsmÅti j¤ÃnÃnupapatteruktatvÃt / *11,255* do«Ãntaraæ cÃha- brahmaïa iti // %% NYùYASUDHù: brahmaïa÷ punariti sambandha÷ / kiæ kart­, brahma vyÃvartayati, na kimapi / tattvÃdÅnÃmaÇgÅkÃre 'pi do«amÃha- yasmÃditi // %% NYùYASUDHù: tattvÃdi viÓe«aïena yasmÃtkasmÃdapyarthÃttattvÃdirahitam / tÃvadvayÃv­ttaæ cedupajÅvyatvamastÅti bodhyate / tadedaæ vÃkyaæ siddhasÃdhanaæ j¤Ãtasyaiva j¤Ãpakaæ syÃt / bodhyenÃsyÃrthasya prÃgeva viditatvÃt / tathà cÃÓÃstraæ syÃt / *11,256* mà bhÆttattvÃdinà vyÃv­ttaæ brahmopajÅvyam / vij¤ÃnamÃnandaæ brahmetyÃdiÓrutyà brahmalak«aïatvenoktena cinmÃtratvÃdinà tu bhavi«yatÅtyata Ãha- cinmÃtratvaæ ceti // %% NYùYASUDHù: mÃtraÓabdena cita÷ sarvavi«ayatvÃdikaæ vyÃvartayati / ÃnandatvÃderapyupalak«aïametat / brahmaïa iti Óe«a÷ / cinmÃtratvÃdikaæ na brahmaïo bhinnam ato nirviÓe«atvÃvirodhÃttadaÇgÅkriyata ityata Ãha- tÃvanmÃtramiti // %% NYùYASUDHù: tattarhi tasyÃpi ÓrutatvÃdabhinnatvÃcceti bhÃva÷ / abhede kathaæ lak«aïatvamiti cet / samaæ vij¤ÃnÃdÃvapi / uktaÓca lak«yalak«aïaprakÃro lak«aïasÆtra iti / *11,257* ÓrutatvasÃmye 'pi cinmÃtratvÃdikameva dharmiïi niveÓyate / aviruddhatvÃt / na sarvaj¤atvÃdikaæ viruddhatvÃt / yathà nedaæ rajatamiti j¤Ãne 'viruddhapurovartitvÃdyupetasya dharmitvaæ na viruddharajatatvÃdyupetasyetyata Ãha- cinmÃtreti // %% NYùYASUDHù: cinmÃtreïÃbhedaÓcinmÃtrÃbheda÷ sa÷ sÃdhya÷ pratipÃdyo yasya tattathoktam / tattvamasyÃdivÃkye cinmÃtrÃbhedasÃdhye 'ÇgÅk­te 'pi tadvÃkyaæ siddhasÃdhanaæ bhavedityanvaya÷ / tatkathamityata Ãha- siddhamiti // %<... siddhaæ tat prativÃdina÷ // MAnuv_3,4.168b //>% NYùYASUDHù: taccidaikyaæ prativÃdino bodhyasya yata iti Óe«a÷ / kathaæ siddhamityata Ãha- sveti // %% NYùYASUDHù: svasya svenÃbhedÃÇgÅk­te÷ / evaÓabdasya siddhamiti pÆrveïa sambandha÷ / svÃbhedÃÇgÅk­tau cidabheda÷ kathaæ siddha ityata Ãha- cittvamiti // %<... cittvaæ svasyÃpi yanmatam // MAnuv_3,4.168d //>% *11,258* NYùYASUDHù: svasya bodhyasya yadyasmÃnmataæ sammatam / etaduktaæ bhavati / virodhabhayÃtsarvaj¤atvÃdiviÓi«yaæ na dharmÅkriyate iti vadatà cidÃnandarÆpamapi na dharmÅkartavyam / j¤Ãtaj¤ÃpanaprasaÇgÃt / virodha iva j¤Ãtaj¤ÃpanasyÃpyaÓÃstratÃhetutve viÓe«ÃbhÃvÃt / cinmÃtraæ tvadatiriktaæ nÃstÅti vÃkyÃrtha iti cenna / apratibhÃsanÃt / gatyantarÃbhÃvÃditthaæ kalpyata iti cet(nna) / sÆtrak­taivÃrthÃntarasyoktatvÃt / *11,259* na virodhabhayÃdvayaæ sÃrvaj¤Ãdikaæ dharmiïi na niveÓayÃma÷ / kintu sarvaj¤atvÃdikaæ (hi) na brahmaïo bhinnam / neha nÃnetyÃdiÓrutivirodhÃt / nÃpi svarÆpam / tasya viyadÃdisarvasÃpek«atvÃt / sarvasya ca mithyÃtvÃt / nahi tathÃbhÆtasya satyasvarÆpatà sambhavati / cidÃnandÃdestu brahmasvarÆpatve na kvÃpyanupapattirityÃÓayavÃnÃÓaÇkate- sarveti // %% NYùYASUDHù: sarvaj¤atvaæ vartata iti Óe«a÷ / itiÓabdo hetau / evaÓabdasya tadevetyanena sambandha÷ / nahi mithyetyartha÷ / pariharati- cetanatvaæ ceti // %<... cetanatvaæ ca ... // MAnuv_3,4.169c //>% NYùYASUDHù: yatparasÃpek«aæ tanna sadityaÇgÅkÃre brahmaïaÓcetanatvaæ ca na syÃdityartha÷ / kuta ityato (lyu pratya)yupratyayasyÃnekÃrthatvÃtkart­vÃcitÃæ tÃvadupÃdÃya vyÃca«Âe- j¤atvamiti // %<... j¤atvaæ ... // MAnuv_3,4.169d //>% NYùYASUDHù: cetanatvaæ nÃma tÃvajj¤atvamityartha÷ / tata÷ kimityata Ãha- neti // %<... na j¤eyavarjitam // MAnuv_3,4.169d //>% NYùYASUDHù: j¤atvamiti vartate / kintu j¤eyasÃpek«ameva / j¤ÃnakriyÃæ prati kart­tvaæ khalu j¤atvam / sakarmakakriyÃvacanaÓca jÃnÃti÷ / ata÷ karmÃpek«akriyÃkart­tvamapi sÃpek«ameva / *11,261* tathÃpi kutaÓcetanatvaæ na syÃditi cet / j¤asya brahmaïo j¤eyaæ svayameva và syÃtparaæ và / nÃdya ityÃha- sveti // %% NYùYASUDHù: castvartha÷ / asau mÃyÃvÃdÅ / kuto na manyata ityata Ãha- saviÓe«ata iti // saviÓe«atvaprasaÇgÃt / pratyak parÃgbhÃvalak«aïo hi kart­karmabhÃvo naikatraikasya yujyate / yadi ca syÃttadà bhedapratinidhinà viÓe«eïa ghaÂanÅya÷ / ato brahmaïo j¤atvaj¤eyatvayoraÇgÅkÃre viÓe«o 'ÇgÅkartavya÷ syÃt / nivirÓe«aæ ca brahmÃÇgÅk­tamiti svaj¤eyatvaæ na manyate / tataÓca parameva j¤eyaæ vaktavyam / tacca mithyÃbhÆtamiti kathaæ tadapek«aæ cetanatvaæ satsyÃditi / evaæ j¤atvasya j¤ÃnasÃpek«atvamapi vaktavyam / *11,262* ki¤caivaæ vadatà svarÆpamÃtramupajÅvyamityapi vaktuæ na Óakyate / tasyÃpi svaÓabdena parÃpek«atÃpratÅterityÃha- svaÓabdo 'pÅti // %% NYùYASUDHù: parepek«a÷ parÃpek«asyÃrthasya pratipÃdaka÷ / kathamityata Ãha- tasmÃditi // %<... tasmÃd vyÃv­ttireva hi / svaÓabdÃrtha iti prokta÷ ... // MAnuv_3,4.170de //>% NYùYASUDHù: parasmÃt / hiÓabdo hetau / artha÷ prav­ttinimittam / iti prokta÷ ÓabdaÓaktij¤ai÷ / svaæ ca tadrÆpaæ ceti hi svarÆpam / rÆpaÓabdaÓca svaparasÃdhÃraïa÷ / tena svasminprÃpte 'pyucyamÃna÷ svaÓabda÷ parisaÇkhayÃnyÃyena paravyÃv­ttimeva pratipÃdayatÅti j¤Ãyate / JOSHI-31 *11,264* satyametadevaæ vyÃkhyÃne / nacaivamityata Ãha- svarÆpamiti // %<... svarÆpaæ nÃma kiæ na cet // MAnuv_3,4.170 // na svarÆpÃbhidhÃyi syÃd vaiyarthyaæ svaravasya yat / rÆpaÓabdena pÆrïatvÃt tacca sÃmÃnyatÃvaca÷ // MAnuv_3,4.171 //>% NYùYASUDHù: asmadabhipretaæ vyÃkhyÃnaæ na cedaÇgÅkriyate tadà svarÆpaæ nÃma kiæ, na kimapi / svarÆpaÓabdo nirarthaka÷ syÃdityartha÷ / rÆpaÓabdasamÃnÃrtha÷ svarÆpaÓabda ityata÷ kathametaditi cedatra vaktavyam / svaæ ca tadrÆpaæ ceti vyutpattimaÇgÅk­tyaivamucyate / utÃkhaï¬a evÃyaæ Óabda ityupetya / Ãdye do«amÃha- vaiyathyarmiti // yasmÃdasminpak«e svaÓabdasya vaiyarthyaæ tasmÃtsvarÆpaæ nÃma kimita sambandha÷ / kuto vaiyarthyamityata Ãha- rÆpeti // svarÆpaÓabde yo rÆpaÓabdastenaiva rÆpaÓabdÃrthÃbhidhÃnasya pÆrïatvÃt / nahi rÆpaÓabdo rÆpaÓabdÃrthaæ nÃbhidhava iti sambhavati / anyathotpalanÅlotpalaÓabdÃvapyekÃrthau syÃtÃm / dvitÅyaæ nirÃkaroti- tacceti // tat rÆpapadam / co yasmÃdityarthe / sÃmÃnyatÃvaca÷ sÃmÃnyÃkÃrasya vÃcakam / cÃturvarïyÃditvÃtsvÃrthe «ya¤pratyaya÷ / etaduktaæ bhavati / pratÅtipramÃïaka eva ÓabdÃrthaniÓcaya iti hi ÓÃbdÃ÷ / tatra rÆpaÓabda÷ sÃmÃnyÃkÃrasyÃbhidhÃyaka÷ / sarve«Ãæ tatastatpratyayÃt / svarÆpaÓabdaÓcÃsÃdhÃraïÃkÃrasya / tasmÃttatpratÅte÷ / tasmÃnna tayorekÃrthatvamiti / *11,266* yaduktaæ cetanatvaæ brahmaïo na syÃditi tadi«yÃpÃdanam / na hi vayaæ brahmaïaÓcetanatvamaÇgÅkurma÷ / kriyÃveÓalak«aïasya kart­tvasya nirvikalpake 'bhÃvÃt / kintu caitanyameva brahma / tadarthà eva cetanatvavÃdà vyÃkhyÃtavyà ityataÓcaitanyamapi na pareïa ÓakyÃÇgÅkÃramiti bhÃvena tadvayÃkhyÃti- cetanasyeti // %% NYùYASUDHù: bhÃva÷ Óabdaprav­ttinimittam / tasyÃtrÃnÃgantukatvaæ j¤Ãpayituæ svaÓabda÷ / iti hi gÅyata ityanena guïavacanabrÃhmaïÃdibhya÷ karmaïi ceti sm­tiæ sÆcayati / cetanaÓabdaprav­ttinimittaæ ca j¤Ãnam / citÅ saæj¤Ãna iti pÃÂhÃt / tataÓca j¤Ãnaæ brahmetyuktaæ bhavati / *11,267* tata÷ kimityata Ãha- tasmÃditi // %% NYùYASUDHù: yasmÃccaitanyaæ nÃma j¤Ãnaæ tasmÃccaitanyasya brahmaïo, viÓe«ato 'tiÓayena, viÓe«abÃhulyaæ prasajyate / j¤Ãnaæ hi j¤eyaj¤Ãt­karaïasÃpek«aæ bhavati / j¤ÃnatvÃdidharmÃÓcÃnivÃryÃ÷ / naca saviÓe«aæ brahma pareïÃÇgÅkriyate / j¤eyÃdikaæ ca na svayam / virodhÃt / parantu mithyeti tatsÃpek«aæ j¤Ãnaæ kathaæ satsyÃt / brahmaïo j¤Ãnatve j¤eyÃdyupetatà kuta iti cet / j¤ÃnatvÃt / prasiddhaj¤Ãnavat / naca j¤Ãnatvamasiddhamiti yuktam / aÇgÅkÃravirodhÃt / vyÃptimupapÃdayati- neti // %% NYùYASUDHù: yaduktaæ prÃgbrahmaïaÓcetanatve j¤eyaj¤Ãnopetatvena bhÃvyamiti, tatrÃpi j¤atvÃtsammatavaditi niyÃmakamabhipretam / prasaÇgÃttasyÃpi vyÃptimupapÃdayati- j¤eyeti // %% NYùYASUDHù: ÃdyaÓcaÓabdo j¤eyÃdirÃhityaj¤atvayo÷ samuccaye / dvitÅyastu vyabhicÃradvayasamuccaye / *11,268* nanu prasiddhasya j¤Ãnasya j¤eyÃdyupetatve 'pÅdaæ brahmasvarÆpaæ j¤Ãnaæ tadrahitaæ bhavatu kiæ bÃdhakamityata Ãha- j¤Ãt­j¤eyeti // *11,269* %% NYùYASUDHù: hÅnameveti sambandha÷ / kart­ tìyata iti tìayit­tìyÃbhyÃæ hÅnaæ syÃdityartha÷ / dhÃtvartho 'pi j¤Ãnaæ yadi kart­rahitaæ syÃt / ÃkÃÇk«ÃvaÓÃtsakarmakatayà pratÅyamÃnamapi ca yadi ni«karmakaæ syÃttadokto bahutaro 'tiprasaÇga÷, viÓe«ÃbhÃvÃditi / j¤avi«aye 'pyevaæ bhojyabhojanavihÅno bhoktÃpi syÃdityÃdiratiprasaÇgo vÃcya÷ / nahi sakarmakakriyÃyÃ÷ kartà kriyÃdirahito yukta iti / *11,270* j¤Ãtà j¤eyamiti ca kÃrakÃbhidhÃnametat / kÃrakamutpÃdakamiti ca paryÃyÃvetau / kÃryameva cotpÃdakamapek«ate / akÃryaæ ca brahmÃkhyaæ j¤Ãnamiti na tasya kartrÃdyapek«etyÃÓayavÃn ÓaÇkate- nityatvÃditi // %% NYùYASUDHù: nityatvamakÃryatvasyopalak«aïam / anityasya bhojanÃderbhoktrÃdyapek«ÃyÃmapÅdaæ nityatvÃttÃd­Óaæ j¤ÃtrÃdirahitaæ ca syÃdityanena vyÃpakaviruddhopalabdhyà vyÃpyaviparyaya÷ ÓaÇkita÷ / notpÃdakameva kÃrakam / tathà satyasti gaganamityÃdau gaganÃdÅnÃmakÃrakatvaprasaÇgÃt / kintu dhÃtvarthÃÓraya÷ kartÃ, tadvi«aya÷ karmetyÃdi / ÃkÃÇk«ÃnÃkÃÇk«e eva ca tadanvitatvÃnanvitatvayo÷ prayojake / natu kÃryatvÃkÃryatve / ata eva kaÓciddhÃtvartha÷ karmÃdyanvita÷ kaÓcinneti yujyata ityÃÓayavÃnÃkÃÇk«ÃmaprayojakÅk­tya kÃryatvÃdyeva prayojakÅkurvÃïasyÃtiprasaÇgamÃha- nityeti // %<... nityavÃgapi / vÃcyavakt­vihÅnà syÃn ... // MAnuv_3,4.175bc //>% NYùYASUDHù: akÃryasya kÃrakÃnanvitatve 'kÃryà vedavÃk vÃcyavakt­vihÅnà syÃt / kÃryasya ca kÃrakÃnvitatve karmÃdyanvitatÃniyamo 'pi syÃdityaperartha÷ / viparyaye paryavasÃnamÃha- nahÅti // %<... nahi sà caiva tÃd­ÓÅ // MAnuv_3,4.175d //>% NYùYASUDHù: sà tÃd­ÓÅ naiva hÅti sambandha÷ / dvitÅyaprasaÇgasya viparyayaparyavasÃnaæ caÓabdenÃha / kathaæ na sà tÃd­ÓÅtyata Ãha- dra«ÂÃra iti // *11,271* %% NYùYASUDHù: vaktÃra iti vaktavye dra«ÂÃra ityuktamapauru«eyatvÃvighÃtÃrtham / a¤jaseti vÃcyasadbhÃve na kÃcidanupapattirityuktam / *11,272* nanu santi sthitisamaye vedavÃco vasi«ÂhÃdayo dra«ÂÃra indrÃdayaÓca vÃcyÃ÷ / natu mahÃpralaya ityata Ãha- nitya iti // *11,273* %% NYùYASUDHù: dvau caÓabdÃvanyonyasamuccaye / t­tÅyo yasmÃdityarthe vedavÃca iti vartate / hiÓabda÷ tasmÃdityarthe / vÃk vedavÃk / kvacit pralaye 'pi / yathà vedavÃgvÃcyÃdyupetÃpi kvacittadrahità tathà brahma (sva)rÆpaæ j¤Ãnaæ vyavahÃre j¤eyÃdyanvitamapi paramÃrthatastadrahitaæ bhavi«yatÅti pratyÃÓÃæ vÃrayitumidaæ vacanam / yasmÃdevaæ kÃryatvÃdikamaprayojakaæ kintvÃkÃÇk«Ãnimitto niyatasambandha eva / tasmÃnnityavÃgiva nityamapi j¤Ãnaæ j¤eyÃdyupetamevÃÇgÅkÃryamityupasaæharati-j¤Ãt­j¤eyeti // %% NYùYASUDHù: nanu vÃÇ na dhÃtvartha÷ / api tu dhÃtvarthaæ prati karma / tatkathamatrodÃharaïam / ucyate / ÃkÃÇk«Ãnimittaæ pratisambandhyanvitatvaæ nityatvena na hÅyata ityetÃvanmÃtre(ïa) vÃgudÃharaïasya g­hÅtatvÃnna do«a÷ / vÃgityukte hi kiævakt­kà kiævÃcyetyÃkÃÇk«Ã bhavatyeva / varïÃnÃmapyatharvattvasya sthitatvÃnna nityatvavÃcyavattvayorvyadhikaraïatvam / *11,275* j¤asyÃpi nityatvena j¤eyÃdirahitatvaÓaÇkaivameva parihÃryetyÃha- nahÅti // %% NYùYASUDHù: nityo 'pi vaktà parameÓvaro vÃkyavÃcyavivajirto nÃsti / yasmÃttasmÃdevaæ nityo 'pi j¤o j¤Ãnaj¤eyavihÅno naiva vidyate / Óakti÷ kÃrakamiti pak«asya sthitvÃnnityo vakteti yujyate / anenobhayatra vyÃptyabhÃvena vyÃpakaviruddhopalabdhirasiddhetyuktaæ bhavati / *11,283* mithyÃbhÆtaparasÃpek«asya sÃrvaj¤asyÃpi mithyÃtvamaÇgÅkurvÃïasya cetanatvÃdyabhÃvaprasaÇgo 'bhihita÷ / idÃnÅæ prapa¤camithyÃtvaæ cÃprÃmÃïikamityÃha- ki¤ceti // %% *11,284* NYùYASUDHù: sarvavilopa÷ sarvasya mithyÃtvam / na tÃvatpratyak«eïa, tasya satyatÃgrÃhitvÃt / nÃpyanumÃnena, pratyak«abÃdhitasya tasya prÃmÃïyÃbhÃvÃt / nacÃgamena / prapa¤camithyÃtvaæ pratipÃdayata÷ tasyÃbhÃvÃdityÃk«epÃrtha÷ / nanu neha nÃnÃsti ki¤canetyÃgamasya sadbhÃvÃtkathaæ viÓvamithyÃtve mÃnÃbhÃva iti cedatra p­cchÃma÷ / atra sarvasya mithyÃtvaæ pratipÃdayati vÃkye sarvÃntargatatvenedaæ vÃkyametadvÃkyÃrthaÓca g­hyate na veti / ÃdyamanÆdya dÆ«ayati- sarveïeti // %% NYùYASUDHù: tadabhÃvena vÃkyavÃkyÃrthayormithyÃtvena kÃraïena / vÃkyÃbhÃve pratipÃdakÃbhÃvÃdvÃkyÃrthasya sarvamithyÃtvasyÃbhÃve ca vyÃghÃtÃt / dvitÅyamanÆdya dÆ«ayati- na g­hyate cediti // %% NYùYASUDHù: kvacidviyadÃdivi«aye 'pyapalÃpo ni«edho na yujyate / tannyÃyÃdvÃkyÃdinyÃyÃt / ayamartha÷ / vÃkyavÃkyÃrthau kuta÷ sarvasmÃdbahi«kriyete iti vÃcyam / anupapatteriti cet / kimanupapannaæ na pratipÃdanÅyam / addheti ceta / evaæ tarhi viyadÃdimithyÃtvamapyanupapannatvÃnna pratipÃdanÅyamiti / *11,285* nanu vÃkyodÃharaïe k­te naivaævidhaæ vÃkyamastÅti và (e)nai«Ãæ padÃnÃmatra Óaktirar(nÃ)stÅti và nÃsya vÃkyasyÃtra tÃtparyamastÅti và vaktavyam / anena vikalpanirÃkaraïena tu kiæ k­taæ syÃdityata Ãha- upapattÅti // %% NYùYASUDHù: vihÅnasya viruddhasya / arthastÃtparyam / etaduktaæ bhavati / na brÆmo vayaæ nÃstÅdaæ vÃkyamiti / nÃpye«Ãæ padÃnÃmatra ÓaktirnÃstÅti / kintvasya vÃkyasya prapa¤camithyÃtve tÃtparyaæ nÃstÅti / upapattivirodhÃbhÃvo hi pratÅtÃrthe tÃtparyasya j¤Ãpaka÷ / atra cÃstyupapattivirodha iti j¤ÃpanÃya vikalpya dÆ«aïÃbhidhÃnaæ k­tamiti / syÃdetat / upakramopasaæhÃrÃbhyÃsÃpÆrvatÃphalÃrthavÃdopapattaya÷ ÓrutiliÇgavÃkyaprakaraïasthÃnasamÃkhyÃÓca tÃtparyaliÇgÃni / tatropapattivirodhe 'pyanyairliÇgairasya vÃkyasya prapa¤camithyÃtve tÃtparyamavagamyatÃmityata Ãha- upakramÃdÅti // %% *11,285f.* NYùYASUDHù: upakramÃdiliÇgÃnÃæ madhye yadyaduttaraæ tattadbalÅya ityupapattireva balÅyasÅ / ÓrutyÃdau liÇgasamÆhe ca yadyatpÆrvaæ tattadbalÅya iti / tatrÃpi liÇgaÓabdoditopapattireva balavatÅ / tato balavadvirodhe satÃmanye«Ãæ liÇgÃnÃæ na tÃtparyaniÓcÃyakatvaæ yuktam / kuta etadityata Ãha- brahmatarketi // *11,286* %<... brahmatarkavinirïayÃt // MAnuv_3,4.181d //>% NYùYASUDHù: brahmatarkÃkhye tarkaÓÃstre tathà nirïÅtatvÃt / etenopakramasyopasaæhÃrÃtprÃbalyaæ vadanto nirastÃ÷ / yathà caitattathoktaæ nyÃyavivaraïe / *11,287* itaÓca nÃpyasya vÃkyasya prapa¤camithyÃtve tÃtparyamÃha- pratyak«amiti // *11,287f.* %% *11,288* NYùYASUDHù: sadgaganamityÃdi pratyak«am / tacca sÃk«irÆpatvÃdbalavat / upapattiÓcÃrthakriyÃkÃritvÃdikà / sà ca vyÃptyÃdimattvÃdbalavatÅ / ÃgamÃÓca viÓvaæ satyamityÃdyÃ÷ / te«Ã prÃbalyavyutpÃdanÃya bahava ityuktam / niravakÃÓatvÃdyupalak«aïametat / yadà yasminnarthe 'ÇgÅk­te / yatra yadarthapratipÃdane 'rtha÷ prayojanaæ ca nÃsti / brahmaïo 'dvitÅyatÃsiddhi÷ prayojanamiti cenna / tasyà evÃprÃmÃïikatvÃt / Ãtmano muktisiddhiriti cenna / vinÃÓenÃpi tatsiddhe÷ / bahujÅvavÃdinÃmivÃdarÓanenÃpyupapatte÷ / vairÃgyÃrthamiti cenna / du÷khasÃdhanatÃj¤Ãpanena tatsiddhe÷ / arthagrahaïamupalak«aïam / upakramÃdÅnÃmapyÃnukÆlyaæ nÃstÅti ca dra«Âavyam / na kevalaæ liÇgÃnukÆlyÃbhÃva÷ / kinnÃma yatra liÇgavirodhità ca / etaddvayaæ granthÃntare tatra tatroktaæ j¤Ãtavyam / *11,289* tarhi niravakÃÓaæ vÃkyamapramÃïaæ prasajyata ityata Ãha- upapanna iti // %<... upapanne 'virodhinÅ // MAnuv_3,4.183b //>% NYùYASUDHù: pratyak«ÃdipramÃïopakramÃdiliÇgÃvirodhini tadÃnukÆlyopapanne ca bhagavati svagatabhedÃbhÃve 'rthe vÃkyasya sati sa evÃrtha÷ kathaæ grÃhya÷ / neha nÃneti vÃkyasyÃpavyÃkhyÃne nirÃk­te labdhamÃha- mukhyÃrtha iti // %% NYùYASUDHù: prati«edhasya saÇkoce kÃraïÃbhÃvena prapa¤camithyÃtvaæ mukhyo 'rtha÷ / tasminnavidyamÃne tu sÃvarj¤aæ na prati«eddhuæ Óakyate / mithyÃrthasÃpek«atayà hi tanni«edhyam / yadvopapanna ityÃdikamekaæ vÃkyam / upapanne 'virodhini ca / ata eva mukhyÃrthe vÃkyasya vidyamÃne sati / anena prapa¤camithyÃtvÃsiddhe÷ kva sÃrvaj¤aæ ni«idhyata iti yojanà / saÇgatistÆktasaÇgatisamÃhÃreïa dra«Âavyà / *11,290* sarvaæ tadupajÅvyaivetyÃdinoktamarthamupasaæharati- ata iti // %% NYùYASUDHù: aÇgÅkÃryam dharmitayeti Óe«a÷ / tathà copajÅvyavirodhastattvamasyÃdivÃkyasya durvÃra iti herartha÷ / *11,291* syÃdetat / sÃrvaj¤Ãdiguïopetameva brahma dharmÅkurma÷ / kintu te«Ãæ mithyÃtvÃnnopajÅvyavirodho 'dvaitÃgamasya / yathà ya÷ puru«a÷ sa sthÃïurityatrÃropitena puru«atvena vyÃv­ttaæ vastu dharmÅk­tya prav­ttÃvapi nopajÅvyavirodha ityata Ãha- apalÃpo 'pÅti // %% NYùYASUDHù: mithyÃtvÃbhidhÃnam / apiÓabda÷ pÆrvavÃkyÃrthasamuccaye / sarvaÓabdena prak­taæ guïajÃtamucyate / katha¤caneti pramÃïÃbhÃvÃt ÓrutyÃdipramÃïaviruddhatvÃcca / aprÃptatvenÃnuvÃdatvÃbhÃvasya coktatvÃdityartha÷ / *11,292* nanu ca tattvamasyÃdivÃkyameva jÅvabrahmaïorekatÃæ pratipÃdayatsÃrvaj¤ÃdiguïajÃtasya mithyÃtvaæ gamayati / nahi tasya satyatve jÅvabrahmaikatvamupapadyate / tatkathaæ guïÃnÃæ mithyÃtve pramÃïÃbhÃva iti cenna / siddhe tattvamasyÃdivÃkyasya jÅvabrahmaikatvani«Âhatve guïÃnÃæ mithyÃtvasiddhi÷ / tatsiddhau ca tatsiddhiriti parasparÃÓrayatÃdo«Ãt / do«Ãntaraæ cÃha- anÃdÅti // %% NYùYASUDHù: yasmÃjjÅvÃnÃmanÃdiyogyatoktà pramÃïairupapÃdità / tena kÃraïena sà grÃhyaiva sarvathà / etaduktaæ bhavati / yadà devamÃnavadÃnavarÆpà tadavÃntarabhedarÆpà ca jÅvÃnÃæ yogyatÃnÃdinityà pramità tadà kà vÃrtà jÅvabrahmaïorekatvasya / tathà ca kathaæ tatsiddhaye guïÃnÃæ mithyÃtvakalpanamiti / atraiva hetvantaramÃha- muktÃnÃmiti // %% NYùYASUDHù: mÃnairuktairiti mÃnÃnÃmuktatvÃdityartha÷ / na cÃlyate nÃnyathayituæ Óakyate / yadà muktÃvapi tÃratamyaæ pramitam / tadà kà jÅvabrahmaikyapratyÃÓà / kathaæ ca tattvamasyÃdivÃkyasya tatparatvam / yato guïÃnÃæ mithyÃtvakalpanaæ yuktaæ syÃditi / *11,293* muktÃnÃæ tÃratamye pramÃïÃntaramÃha- j¤Ãnino 'pÅti // %% NYùYASUDHù: evaÓabdena pÃpaæ pariharanti ceti sÆcayati / tuÓabdena ÓubhÃÓubhakaraïaparityÃgayo÷ tÃratamyaæ dyotayati / hiÓabdena tatra pramÃïaprasiddhim / pramÃïÃni tu daÓakalpamityÃdÅni prÃgudÃh­tÃnyeva / tenaivetyasya pramÃïasya niravakÃÓatÃmÃha / prÃÇmok«asÃdhanÃnÃæ tÃratamyÃnmok«atÃratamyamuktam / idÃnÅæ tu j¤Ãnena niÓcitamok«ÃïÃmapi ÓubhÃÓubhakaraïaparityÃgatÃratamyÃducyata iti bheda÷ / vipak«e bÃdhakamÃha- tÃratamyamiti / *11,294* %% NYùYASUDHù: punariti j¤Ãnottaram / yadi brahmÃdyà muktau tÃratamyavanto na syustadà j¤ÃnamÃtreïa mok«asya prÃptaprÃyatvÃjj¤ÃnottarakÃlaæ Óubhaæ na kuryu÷ / aÓubhaæ ca na parityajeyurityathar÷ / viparyayaparyavasÃnamÃha- k­cchreïeti // %% NYùYASUDHù: tapo j¤Ãnaæ karmÃpÅtyanena Óubhamityuktaæ bhavati / j¤Ãnamiti ÓravaïÃdikamucyate / karmeti yaj¤Ãdi ete j¤Ãnina÷ k­cchreïÃpÅtyÃdiviÓe«aïÃnÃæ phalamanupadameva j¤Ãsyate / sakÃmÃÓca Óubhe sadetyekasya tapaÃdeÓcaraïakÃle tapaÃdyantaraæ kÃmayanta ityartha÷ / tasmÃjj¤ÃnottarakÃlÃnu«Âhitena vicitreïa Óubhena vicitrÃmÃnandabuddhiæ prÃpnuvantÅti Óe«a÷ / *11,295* bhavedetadyadi j¤ÃnottarakÃlak­tÃnÃæ ÓubhÃnÃæ phalavattvaæ syÃt / na caivam / te«Ãæ karmasvanadhikÃrÃt / anadhikÃriïà ca k­taæ viphalamiti prasiddhameva / anu«ÂhÃnaæ tvanyathÃpyupapadyate / te hi prÃgj¤ÃnodayÃdÃdaranairantaryÃbhyÃæ ÓubhÃnyanu«ÂhitavantastatsvÃbhÃvyamÃpannà j¤ÃnodayÃnantaramapyanuti«ÂhantÅtyÃÇkaya pariharati- naceti // %% NYùYASUDHù: ayaæ j¤ÃninÃæ ÓubhÃcaraïarÆpa÷ / akaraïe pratyavÃyo bhavi«yatÅtyevaæ bhayapÆrvaprav­ttita÷ k­cchreïaivÃcaraïÃcca, Óubhasyaiveti prek«ÃpÆrvamaÓubhaparityÃgenetyartha÷ / *11,296* %% NYùYASUDHù: etena k­cchreïÃpÅtyÃdiviÓe«aïaphalamuktaæ bhavati / nahi svabhÃvak­tà prav­ttirevaæ bhavitumarhati / *11,297* nanvete prÃganu«ÂhÃnakÃle bhayapÆrvaæ k­cchreïÃÓubhaparityÃgenaivÃnu«Âhitavanta÷ / ata÷ tatsvabhÃvà eva saæv­ttÃra idÃnÅmapi tatsvÃbhÃvyena tathaiva kurvantÅtyaÇgÅkÃre ko do«a ityÃÓaÇkayÃha- tÃd­Óo 'pÅti // %% NYùYASUDHù: bhayapÆrvaprav­ttyÃdirÆpo 'pi / j¤ÃninastÃvadanu«ÂhÃne 'j¤ebhyo na viÓi«yante / tatra j¤ÃninÃæ Óubhaprav­tti÷ pÆrvatarapÆrvatamasvabhÃvabalÃyÃtaiva natu phalavatÅtyaÇgÅkurvÃïaæ prati yadi kaÓcid brÆyÃt aj¤ÃninÃmapi Óubhà prav­tti÷ pÆrvatarapÆrvamasvabhÃvagataiva na tu phalavatÅ viÓe«ÃbhÃvÃditi, tadà kiæ vÃcyamiti / pratibandÅæ mocayitumÃÓaÇkate- phalavattva iti // %% NYùYASUDHù: aj¤ÃninÃæ karmaïo 'stÅti Óe«a÷ / sÃmye hi pratibandÅgraha÷ / naca tadatrÃsti / yato 'j¤Ãnik­takarmaïÃæ saphalatve"karmajaæ buddhiyuktà hi' ityÃdikaæ pramÃïamasti / upalak«aïaæ caitat / adhikÃriïaÓcaite vidhigocarÃÓcetyapi dra«Âavyam / nahyevaæ sati svabhÃvakalpanÃvakÃÓo 'stÅti / evaæ tarhi j¤Ãni«vapi na svabhÃvakalpanà yuktetyÃÓayavÃnÃha- tatreti // tatra karmaïa÷ phalavattve / tat pramÃïam / atrÃpyadhikÃrÃdikamupalak«aïÅyam / *11,298* kiæ tatpramÃïamityatastaddarÓayati- ni«kÃmamiti / %% NYùYASUDHù: iha prav­ttaniv­ttayormadhye / abhyeti atiÓayenaiti / ÃnandodrekasÃhityena mukto bhavatÅtyartha÷ / etatsm­tivÃkyÃrthavivaraïÃya vÃkyÃntaraæ paÂhati- Óubheneti // %<ÓubhenÃnandav­ddhi syÃdghrÃsaÓcaivÃÓubhena hi / j¤Ãnino 'pi yatastena kartavyaæ Óubhameva tai÷ // MAnuv_3,4.191 //>% NYùYASUDHù: hyÃsaÓcÃnandasya / Óubhameva kartavyamaÓubhaæ tyÃjyaæ ca / anena vidhisadbhÃvo 'pi siddha÷ / tato 'dhikÃraÓca / atra ÓrutimapyÃha- upÃsta iti // %% *11,298f.* NYùYASUDHù: anena"sa ya ÃtmÃnameva lokamupÃste na hyasya karma k«Åyate 'smÃddhayevÃtmano yadyatkÃmayate tattats­jate' iti ÓrutimupÃdatte / ÃtmÃnaæ paramÃtmÃnam / lokaæ sarvÃÓrayam / upÃste kÃraïena kÃryopalak«aïaæ paÓyatÅtyartha÷ / sa vidvÃnmukto bhÆtvà yadyatkÃmayate tattatkarmÃsmÃddhayevÃtmano 'syÃtmana÷ prasÃdena s­jate / *11,299* %% NYùYASUDHù: avidvÃnityanena"yadyapyanevaævinmahatpuïyaæ karma karoti taddhÃsyÃntata÷ k«Åyata eva' iti ÓrutimupÃdatte / anayà cÃrthÃjj¤Ãnikarmaïa÷ sÃphalyaæ siddhayati / upari copayogo bhavi«yati / %% NYùYASUDHù: yadevetyanena"yadeva vidyayà karoti Óraddhayopani«adà tadeva vÅryavattaraæ bhavati' iti ÓrutimupÃdatte / vidyayà brahmasÃk«ÃtkÃrapÆrvakamupani«adà svayogya(m)yà vÅryavattaramadhikaphalamityÃdivÃkyasÃmarthyÃjj¤Ãnik­takarmaïÃæ phalavattvaæ tÃvatpratÅyate / tataste«Ãæ vaicitryÃdvimuktigaæ tÃratamyaæ ca siddhamityartha÷ / *11,300* syÃdetat / naitÃni vÃkyÃni j¤ÃnikarmaïÃæ sÃphalyaæ pratipÃdayanti / sa ya ÃtmÃnamityatra tÃvadupÃsakakarmaïÃmak«ayaphalatvaÓravaïÃt / itaratra ca j¤ÃnavidyÃÓabdayo÷ parok«aj¤ÃnÃrthatvasyÃpyupapatterityÃÓaÇkÃæ pariharati- naceti // %% NYùYASUDHù: atra vÃkye«u / phalaæ karmaïÃm / tathà j¤ÃnÃdipadaæ parok«aj¤ÃnÃrthatayà na vyÃkhyeyamityapi grÃhyam / kuto netyata Ãha- nahÅti // %% NYùYASUDHù: j¤Ãnaæ brahmasÃk«ÃtkÃram / kvÃpi mok«e 'nyatra ca / phalasya karmaïÃm / idamuktaæ bhavati / brahmasÃk«ÃtkÃrarahitenopÃsakena k­tÃni karmÃïyak«ayaphalÃni kena prakÃreïeti cintyam / kimak«ayaæ mok«aæ kurvantÅti / uta svargÃdikam / nÃdya÷ / nÃnya÷ panthà iti ÓrutivirodhÃt / na dvitÅya÷ / puïyacito loka÷ k«Åyata iti svargÃdiphalÃnÃæ k«ayitvaÓravaïÃt / "anevaævinmahatpuïyaæ karma karoti'"tadeva vÅryavattaraæ bhavati' ityudÃh­taÓrutivirodhaÓca pak«advaye 'pi / tadevamaj¤apak«e vÃkyÃrthÃnupapatterupÃsakapadasya j¤Ãnyupalak«akatvameva yuktam / tathà brahmÃbhyetÅti ÓravaïÃjj¤Ãnapadasya sÃk«ÃtkÃravÃcitvameva yuktamiti / ata eva vÃkyasÃmarthyÃdityuktam / yadyapi paÓyannapÅmamÃtmÃnamityÃdyÃ÷ spa«ÂÃrthÃ÷ Órutayo 'tra santi / tathÃpi mÅmÃæsÃrthametÃsÃmudÃharaïam / *11,301* nanvaj¤apak«e 'pi nÃnupapatti÷ / upÃsakena k­tÃni khalvasaÇkalpitaphalÃni karmÃïi j¤Ãnamupajanayanti / karmaïà j¤ÃnamÃtanotÅti Órute÷ / j¤Ãnena mok«o bhavatÅtyaj¤ak­takarmaïÃmapi j¤ÃnadvÃreïÃk«ayaphalatvopapatterityÃÓaÇkayÃha- j¤Ãneti // %% NYùYASUDHù: karmaphalasyÃk«ayateti vartate / tasya parak­tavyÃkhyÃnasya / asmatpak«apratÅpatà muktatÃratamyavirodhità / pratyuta tadanukÆlataiva / muktau tÃratamyamasahamÃnena khalvevamanyathà vyÃkhyÃnaæ kriyate tanmuktatÃratamyameva sÃdhayati / karmÃïi hi jij¤Ãsavo vicitrÃïi kurvanti / taiÓca jÃyamÃnena j¤Ãnena vicitreïaiva bhÃvyam / anyathà k­taviprÃïÃk­tÃbhyÃgamÃpatte / vicitreïa j¤Ãnena vicitra eva mok«o bhÃvanÅya÷ / pÆrvoktÃdeva hetoriti / tadevaæ svamatavirodhiparÃnukÆlamanyathÃvyÃkhyÃnaæ na kÃryameva / tathà cÃsmadvayÃkhyÃne sthite prak­taæ yuktamiti / *11,302* astu vÃnyathÃvyÃkhyÃnaæ yuktam / tataÓcaite«Ãæ vÃkyÃnÃæ prak­tÃsÃdhakatvam / evamapi j¤Ãnottarakarmaïo mok«ÃntargataphalahetutÃyÃ÷ pramÃïÃntareïa siddhermuktatÃratamyaæ na hÃtuæ ÓakyamityabhyupagamavÃdenÃha- j¤Ãnottarasyeti // %% NYùYASUDHù: karmaïo 'k«ayatvamak«ayamok«ÃnupraveÓiphalatvaæ siddhayati / kathamityata Ãha- naceti // %<... nacÃnyathà // MAnuv_3,4.195b //>% NYùYASUDHù: prakÃrÃntarÃbhÃvÃt / pariÓe«apramÃïÃditi yÃvat / etena j¤Ãnottarasya karmaïa÷ sÃphalye 'pi tasya phalasya mok«ÃnupraveÓitÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃnna mok«atÃratamyasiddhirityapi pratyuktam / *11,303* pariÓe«ameva darÓayati- pÆrveti // %% NYùYASUDHù: j¤Ãnik­te«u karmasvetà vidhÃstÃvatsambhavanti / j¤ÃnÃrthatvaæ và bhogÃrthatvaæ và vyarthatvaæ veti / tatra j¤ÃnikarmaïÃæ j¤ÃnÃrthatvaæ tÃvannopapadyate / pÆrvabhÃviÓabhaireva j¤Ãnasya k­tatvÃt / tatra hetu÷ pÆrvabhÃvÅti / j¤ÃnÃtpÆrvabhÃvinÃæ ÓubhÃnÃæ yasamÃjj¤Ãnenaiva kÃryeïa k­tÃrthatà nÃnyena / te«Ãæ kÃryÃntarÃbhÃvÃt / j¤ÃnÃrthatvÃbhÃve vaiyarthyaæ syÃdityartha÷ / pÆrvajÃtaæ prati paÓcÃdbhÃvina÷ kÃraïatvÃyogÃcca / nÃpi bhogÃrthatvam / prÃcÅnaprÃrabdhakarmabhireva bhogasya jÃyamÃnatvÃt / tatra hetu÷ prÃrabdhÃnÃæ ca karmaïÃæ bhogenaiva k­tÃrthateti / pÆrvavattÃtparyam / vaiyarthyanirÃsaheturanyatheti / j¤ÃnikarmaïÃæ vyarthatve tadanu«ÂhÃnaæ na syÃt / nahi prek«Ãvanto vyarthaæ (karma) kurvanti / karaïasvÃbhÃvyÃditi cet / abuddhipÆrvatÃprasaÇgÃt / lokasaÇgrahÃrthamiti cenna / tatprayojanasyÃpi vÃcyatvÃt / ÅÓvaravaditi cenna / muktÃvapi prasaÇgÃt / pariÓe«aphalakathanaæ tattasmÃjj¤ÃnottarakarmaïÃæ muktÃvanupraveÓo muktigatÃnandav­ddhayarthatvaæ syÃditi / *11,304* pÆrvabhÃviÓubhÃni j¤ÃnÃrthÃnÅtyuktam / tatra sarve«Ãæ j¤ÃnÃrthatÃyÃæ prasaktÃyÃæ viÓe«amÃha- j¤ÃnÃdÅti // %% NYùYASUDHù: j¤ÃnÃtpÆrvÃïyakÃmyÃnyeva ÓubhÃni karmÃïi puïyakarmÃïi j¤Ãnasiddhaye bhavanti na tu kÃmyÃni / ÓubhÃnÅti viÓe«aïasya k­tyamÃha- ni«iddhÃnÅti // %<... ni«iddhÃni j¤ÃnarodhÃya bhuktaye // MAnuv_3,4.197cd //>% *11,305* NYùYASUDHù: j¤ÃnÃnutpÃda utpannasyÃpyabhibhavo và j¤Ãnarodha÷ / bhuktaye du÷khasya / evaæ kÃmyasyÃpi viniyogo j¤Ãtavya÷ / etacca(ca)turthe vyutpÃdanÅyam / *11,306* nanu yathÃkÃmyÃni ÓubhÃnÅti ca viÓe«aïamupÃdÅyate tathà nityanaimittikavyatiriktÃnÅtyapi viÓe«aïamupÃdeyam / nityÃderapi pratyavÃyaparihÃrÃthartvena j¤ÃnakÃraïatvÃbhÃvÃdityata Ãha- yogyatÃyà iti // %% NYùYASUDHù: yogyÃta brÃhmaïatvÃdirÆpà pit­maraïÃdirÆpà ca / Ãdito j¤ÃnÃtpÆrvaæ k­tam / anyasya pratyavÃyamÃtraparihÃrasya / "ÃdhyÃnÃya prayojanÃbhÃvÃt' ityatrÃsyÃrthasya samarthitatvÃnneha heturukta÷ / atra yogyatÃyà balÃcchubhamÃdita÷ k­tametacca j¤Ãnameva kuryÃditi ca vaktavye yadubhayatra bÃhulyagrahaïaæ k­taæ tattasya nÃsmatpak«apratÅpatetyuktaprapa¤canÃrthamiti / *11,308* atra"puru«Ãrtho 'ta÷ÓabdÃd' ityÃdinà j¤Ãnasya mok«asÃdhanatvamuktam / atra ca karmatÃratamyÃjj¤ÃnatÃratamyaæ j¤ÃnatÃratamyÃnmok«atÃratamyamiti vadatà ca sÆcitam / j¤Ãnapadaæ cÃvabodhamÃtrasya pratipÃdakamiti pratÅtinirÃsÃrthamÃha- j¤Ãnasyeti // %% NYùYASUDHù: asmi¤chÃstre yatra yatra j¤Ãnasya mok«asÃdhanatvamucyate tatra tatra j¤Ãnamiti padena bhaktirÅryate lak«yate / kuta÷ / sambandhÃt / j¤Ãnasya bhaktibhÃgatvÃt / mÃhÃtmyaj¤ÃnasnehasamudÃyo hi bhaktirityuktam / tato j¤Ãnaæ bhakterbhÃga ekadeÓa÷ / tathà caikadeÓaikadeÓitvalak«aïÃtsambandhÃdityuktaæ bhavati / ekadeÓenaikadeÓilak«aïà ca da(Óama)ÓÃmÃtraæ dattamityÃdau prasiddhaiva / *11,311* prakÃrÃntaramÃha- j¤Ãnasyaiveti // %% NYùYASUDHù: yadyadà j¤Ãnasyaiva viÓe«a÷ snehÃdisÃhityalak«aïo dharmo bhavati tadà sa piï¬o bhaktirityabhidhÅyate / etaduktaæ bhavati / j¤Ãnaæ snehaÓca bhakteraæÓau / tatraikenÃæÓenÃæÓÃntarasyopalak«aïam / tathÃcÃhajallak«aïayà bhaktireva sidhyatÅti / ekadeÓÃntareïaikadeÓÃntarasyopalak«aïe d­«ÂÃntamÃha- parok«atveti // %% NYùYASUDHù: yathà j¤Ãnasya parok«atvÃparok«atvalak«aïau dvau dharmau / tatra tamevaæ vidvÃniti parok«aj¤Ãnasya mok«asÃdhanatve 'bhihite parok«atvenÃparok«atvaæ lak«yata ityartha÷ / dÃr«yÃntikaæ daÓaryati- snehayogo 'pÅti // %% NYùYASUDHù: snehaÓcÃsau yoga upÃyaÓceti snehayoga÷ / snehena yoga÷ sambandha iti và / tata e(kenai)kadeÓenaikadeÓÃntaralak«aïà ca syÃditi Óe«a÷ / *11,313* lÃk«aïikaprayoge sÆtrakÃrasya kiæ prayojanamityata Ãha- ityabhiprÃyata iti // %% NYùYASUDHù: dvividhalak«aïÃbhkimayeïa Órutaya÷ tarati ÓokamÃtmavidityÃdyÃ÷ / idamuktaæ bhavati / dvividhà lak«aïà bhavati rƬhÃrƬhabhedÃt / tatra dvitÅyÃyÃæ prayoktu÷ prayojanÃnusandhÃnena bhÃvyam / na tvÃdyÃyÃmabhidhÃtulyÃyÃm / iyaæ ca rƬhalak«aïà / Óruti«u prÃyikavyavahÃrÃdarÓanÃt / ata÷ kiæ prayojanÃnve«aïeneti / *11,314* bhaktiÓabdo mÃhÃtmyaj¤ÃnapÆrvakasya snehasya vÃcaka ityuktaæ tathà j¤ÃnaÓabdo bhaktyartha iti / tadubhayamapyanupapannam / bhaktij¤ÃnÃbhyÃæ mok«o bhavatÅtyapi darÓanÃt / tatra bhaktiÓabdasyoktÃrthatve j¤ÃnagrahaïavaiyarthyÃt / (tasya tatrÃntarbhÆtatvÃt) / j¤Ãnapadasya cobhayÃrthatve bhaktigrahaïavaiyarthyÃdityata Ãha- so 'yamiti // %<... so 'yaæ viÓe«o 'pi hyudÅryate // MAnuv_3,4.201cd // bhaktirj¤Ãnamiti kvÃpi ... // MAnuv_3,4.202a //>% NYùYASUDHù: kvÃpi bhaktirj¤Ãnamiti padÃbhyÃæ so 'yaæ snehalak«aïo bodhalak«aïaÓca viÓe«o 'pyudÅryate / na tÆkta evÃrtha iti niyamastasmÃnnÃnupapatti÷ / yatra bhaktij¤Ãne(j¤Ãnaæ) sahocyate tadà punaruktiprasaÇgÃdbhaktipadaæ svÃrthaikadeÓatyÃgena snehÃæÓasya lak«akam / natu mukhyÃrthani«Âham / j¤Ãnapadaæ cÃnupapattyabhÃvÃnmukhyÃrthameva natu lak«akamiti bhÃva÷ / nanu vinà snehÃjj¤ÃnamÃtreïa yadi muktiranupapannà syÃt / tadà j¤Ãnapadasya lak«akatvamÃÓrayaïÅyam / nacaivam / puru«Ãrthasya bhaktyekasÃdhyatve pramÃïÃbhÃvÃt / dve«iïÃmapi ÓiÓupÃlÃdÅnÃæ mok«adarÓanÃcca / dve«iïa÷ snigdhà ityasya ca viprati«iddhatvÃt / ato 'nupapannaæ lak«aïÃÓrayaïamityato dve«asya mok«asÃdhanatvaæ tÃvannirÃkaroti- na hÅti // %<... na hi dve«ayutà d­Ói÷ / puru«ÃrthÃya bhavati sarvaÓrutivirodhata÷ // MAnuv_3,4.202b-d //>% *11,315* NYùYASUDHù: atra dve«asya puru«ÃrthasÃdhanatva ni«iddhayate / d­Óiriti tu prasaÇgÃduktam / j¤ÃnasyÃvaÓyakatÃmupÃdÃya snehanirÃsÃya hi para÷ pratyavasthita÷ / kaimutyÃrthaæ và / mÃhÃtmyaj¤Ãnamapi na dve«ayuktaæ mok«ahetu÷ / kimuta kevalo dve«a iti / yathoktam / "nai«karmyamapyacyutabhÃvavarjitaæ na Óobhate j¤Ãnamalaæ vira¤janam' iti / *11,316* dve«asya muktisÃdhaÓratvÃÇgÅkÃre kathaæ sarvaÓrutivirodha ityatastÃvadekÃæ Órutiæ paÂhati- cetanasyeti // %% NYùYASUDHù: jÅvajÃtasya / dvayameva / tatra muktisaæsÃrayormadhye / madhyaæ mÃnu«atvam / adho narakÃdi / nityaæ sukhamekaæ muktitvena j¤eyam / tathà nityadu÷khamaparamiti j¤eyam / saæs­tau saæs­tivi«aye, sÃdhanamapi dve«o bhaktiÓceti yogyatayà sambandha÷ / vidhÃyakaæ kÃrakam / nityasukharÆpà sanmukti÷ / iti j¤Ãyata iti Óe«a÷ / *11,317* sanmuktikÃraïatvasyÃprati«edhÃtkathamevamucyata ityata Ãha- asaditi // %% NYùYASUDHù: nityadu÷khasvarÆpÃïÃæ mukte÷ kÃraïatvena tÃvad dve«a ukta÷ / tena sanmuktikÃraïaæ na bhavatÅti j¤Ãyate virodhÃditi / nanvasyÃæ Órutau muktivi«ayau bhaktidve«au sadasanmuktikÃraïatvenocyeta / vi«ïuvi«ayau tu prak­tau / ata÷ kiæ kena saÇgatamityata Ãha- muktÃviti // %<... muktÃvityatra keÓava÷ / muktiÓabdodito ... // MAnuv_3,4.206bc //>% *11,318* NYùYASUDHù: muktÃvityatra saptamyante pade muktÅti prÃtipadikenodita÷ / kevalaæ muktiÓabdodita ityukte muktidvayetyatrÃpi prÃpti÷ / ato muktÃvityatretyuktam / kena nimittenetyata Ãha- mok«amiti // %<... mok«aæ svabhaktÃnÃæ karoti yat // MAnuv_3,4.206cd //>% NYùYASUDHù: mucÊ mok«aïa ityasmÃtstrayÃæ ktiniti ktinpratyaya÷ / sa ca bahulagrahaïÃtkartaryapi bhavati / yadvà karotÅti karaïe kart­tvopacÃra÷ / mucyate 'neneti muktirita karaïe ktinpratyaya÷ / JOSHI-32 *11,319* dve«asya mok«asÃdhanatvÃÇgÅkÃre yuktivirodhaæ cÃha- dve«ato 'pÅti // %% NYùYASUDHù: na kevalaæ bhaktyà kintu dve«ato 'pi viÓi«yà muktiÓcedaÇgÅkriyate tadà yatsarvaÓrutyÃdÅnÃæ bhagavadguïotkar«a eva mahÃtÃtparyaæ tadviruddhamÃpadyeta / kathamityata Ãha- bhaktyeti // %% NYùYASUDHù: anye 'pyÃgamÃ÷ / ÓrutyÃdayo muktiprayojanÃ÷ parameÓvaraguïavi«ayÃÓceti tÃvatprasiddham / tatra sambandho 'yameva / yadbhagavata eva jÅvÃnÃæ mukti÷ / sà ca prasannÃdeva / prasÃdaÓca bhaktyaiva / bhaktiÓca guïaj¤Ã(nÃdeve)na evetyevaæ ÓrutyÃdyÃstadguïÃnvadantÅti / tathÃca kathaæ dve«ato muktyaÇgÅkÃre na mahÃtÃtparyavirodha÷ / *11,320* bhaktermok«asÃdhanatvamanena gamyate / naca tadasmÃbhirapÃkriyate / kintu bhaktivad dve«asyÃpÅtyata Ãha- yadÅti // %% NYùYASUDHù: tadà dve«otpÃdanÃrthamiti Óe«a÷ / nacaivam / guïamÃtrapratipÃdanasya pratipÃditatvÃt / tato mok«Ãrthaæ prav­tto vedÃdirguïÃneva pratipÃdayanmok«asya bhaktimÃtrasÃdhyatvamabhipraitÅti gamyata iti bhÃva÷ / nanu dve«ÃccaidyÃdayo n­pà ityÃdÅni dve«asyÃpi mok«asÃdhanatÃæ pratipÃdayanti vÃkyÃni santi / tatkathaæ dve«asya muktisÃdhanatvÃbhÃva ityata Ãha- smartavya iti // %% NYùYASUDHù: purÃïe kvacitpradeÓe / bhagavÃnnityaæ smartavya ityabhiprÃyeïaiva dve«ÃnmuktimÃheva purÃïak­diti sambandha÷ / tasmÃnnoktavirodha iti herartha÷ / *11,320f.* idamuktaæ bhavati / purÃïavÃkyaæ dve«asya muktisÃdhanatvaæ pratipÃdayadivÃpÃtato yadyapi pratÅyateta / tathÃpi tanna tadabhiprÃyam / kintu mumuk«uïà bhagavansarvadà smartavya iti tasyÃbhiprÃya÷ / yathÃ"v­ddhau ca mÃtÃpitarau sÃdhvÅ bhÃryà suta÷ ÓiÓu÷ / apyakÃryaÓataæ k­tvà bhartavyà manurabravÅt' ityatra nÃkÃryakaraïe tÃtparyaæ kintu sarvathà bhartavyatve, tathehÃpÅti / guïÃnÃheti tÃtparyÃntaram / caidyÃdÅnÃæ dve«ato muktiæ pratipÃdayadvÃkyaæ bhagavata÷ k­pÃlutvÃdÅnguïÃnÃheti / ÓÃpÃdinà dve«iïo 'pi caidyÃdyÃstÃtkÃlikadve«amanirÆpya pÆrvatanÅæ bhaktimevÃpek«ya bhagavatà sÆcitÃ÷ / aho k­pÃlutvaæ nirvikÃratvaæ satyasaÇkalpatvaæ ca tasyetyatra tÃtparyaæ te«Ãæ vÃkyÃnÃmityartha÷ / dvividhÃni vÃkyÃni, vaireïa yann­pataya ityÃdÅni smaraïapradhÃnÃni te«Ãæ prathamà gati÷ / dve«ÃccaidyÃdaya ityÃdÅni dve«apradhÃnÃni te«Ãæ dvitÅyeti h­dayam / prathamavyÃkhyÃne laukikad­«ÂÃntamÃha- kruddhavÃkyavaditi / kruddhavÃkyasya yathà na pratÅta evÃrthapramÃïyam kintvanyatra, tathaivetyartha÷ / *11,323* etadviv­ïoti- yatheti // %% NYùYASUDHù: mareti prak­tyantarasyaitadrÆpam / "jÅva và mara và sÃdho vyÃdha mà jÅva mà mara' iti prayogadarÓanÃt / Ãk«epo nindà / svena proktasyÃnyasya kÃryasya / pità ki¤citputraæ prati vidhatte idaæ kurvÅti / sa tu ÓramÃdibhÅrurakurvÃïa evÃvati«Âhate / tadà kruddha÷ pità bravÅti / are jÃlma vaidhaveya mriayasveti / tasya vÃkyasya yathà na putramaraïavidhÃne tÃtparyaæ kintu svavihitakaraïe / tathÃca dve«eïa smaraïe muktirbhavatÅti purÃïavÃkyasyÃpi na dve«asya muktisÃdhanatve tÃtpayarm / kintu smaraïasya kartavyatÃyÃmiti / *11,324* iyaæ ca vya¤janÃv­ttiriti kecit / tÃtparyav­ttirityapare / vÃkyalak«aïÃ(a)numÃ(namityÃ)naæ cetyÃcÃryÃ÷ / pratÅta evÃrtha÷ kinna syÃdityata Ãha- ÓrutÅti // %<... Órutivirodhena svavirodhena cäjasà / bahvÃgamavirodhÃcca na dve«ÃnmuktivÃcakam // MAnuv_3,4.210a-d //>% NYùYASUDHù: purÃïagaæ vÃkyamiti vartate / Órutayo 'tÅtapÃde 'tra codÃh­tÃ÷ / yatra dve«asya muktisÃdhanatvamucyate tatraiva tadviruddhamucyata iti svavirodha÷ / so 'pi hiraïyakaÓipuÓcetyÃdibhÃgÃvatavÃkyÃnÃæ paÂhitatvÃtpradarÓita eva / a¤jasà mukhyayà v­ttyà / dve«Ãnmuktiæ pratipÃdayanna bhavati / *11,329* Ãgamavirodhaæ darÓayati- tama iti // %% NYùYASUDHù: vi«ïau bhaktyà jÃtena vi«ïuprasÃdenaiva muktiæ saæyÃnti / tathà vi«ïau dve«eïa jÃtena vilomatvena vi«ïukopenäjasà tama÷ saæyÃntÅti yojanà / caÓabdau samuccayÃrthau / uktÃrthaniyÃmakaæ vi«ïubhaktireva muktisÃdhanaæ na dve«a ityasyÃrthasya niyÃmakam / etadvÃkyasamÃkhyayà cetanasyeti Órutau muktÃvitiÓabdo vi«ïorvÃcaka iti siddhayati / tathÃca dve«o bhaktiÓcetyetad dvayaæ sanmukte÷ kevalo dve«astvasanmukte÷ kÃraïamityanyathÃpratÅtirapÃstà bhavati / itaÓca naitadvÃkyaæ patÅtÃrthaparamityÃha- mahÃtÃtparyeti // %% *11,330* NYùYASUDHù: mok«aprayojanÃnÃæ sarvÃgamÃnÃæ bhagavadguïe«veva yanmahÃtÃtparyaæ tadanyathÃnupapattyà bhaktireva muktisÃdhanaæ na dve«a ityavagamyate / ato mahÃtÃtparyavirodhena ca dve«avÃkyaæ pratÅtÃrthe kathaæ pramÃïatÃæ yÃti / nanu ÓrutyÃdÅnÃæ kathaæ prÃbalyam / yena tadvirodhÃdidaæ vacanaæ svÃrthÃtpracyÃvyate / ucyate / Órute÷ ÓrutitvÃd eva prÃbalyam / svavÃkyasya niravakÃÓatvÃt / ata eva tatroktama¤jaseti / itarÃgamÃnÃæ ca bahutvena / ata eva bahvÃgametyabhihitam / mahÃtÃtparyayuktervÃkyata÷ prÃbalyamupapÃdayitumÃha sarveti / %<... sarvÃrtharÆpaæ hi mahÃtÃtparyami«yate // MAnuv_3,4.212cd //>% NYùYASUDHù: sarve«Ãæ ÓÃstrÃïÃmananyÃrthatayà yadekÃrthapratipÃdakatvaæ tadrÆpamityartha÷ / *11,331* kathamidaæ labhyate / arthaÓabdo mukhyaæ pratipÃdyamÃha / "sata eva padÃtharsya' iti yathà / sa caikavacanÃnta÷ / tena ca tatpratipÃdakatvaæ lak«yata iti / kathamayaæ mahÃtÃtparyaÓabdÃrtha ityata Ãha- vÃcakatvaæ hÅti // %% NYùYASUDHù: tat paraæ pratipÃdyaæ yasya tattatparam / tasya bhÃvastÃtparyamitye(vamarthavÃ)vaæ vÃcakatvaæ pratipÃdakatvaæ hi tÃtparyamucyate / tasya ca mahacchabdena viÓe«aïe yogyatayai«o 'rtho mahÃtÃtparyaÓabdasya bhavatÅti bhÃva÷ / tata÷ kimityata Ãha- yadarthà iti // %<... yadarthà akhilà ravÃ÷ / so 'rtha÷ kathaæ parityÃjya ekaÓabdasya saæÓaye // MAnuv_3,4.213b-d //>% NYùYASUDHù: yo 'rtho ye«Ãæ te yadarthÃ÷ / ravà ÃgamÃ÷ / ekaÓabdasya saæÓaye ekavÃkyasambandhini saæÓaye satyekaæ sandigdhaæ viruddhÃrthaæ vÃkyamÃdÃyetyartha÷ / etaduktaæ bhavati / sarvÃïi vÃkyÃni sambhÆyÃnanyÃrthatayà yamekamarthaæ pratipÃdayanti tadviruddhÃrthaæ pratipÃdayattadavÃntaravÃkyaæ yaduïlabhyate sÃvakÃÓaæ ca tanmahÃvÃkyÃrthavirodhÃdanyathà kriyate na tu tadviruddho mahÃvÃkyÃrthastyajyata iti tÃvatprasiddham / mahÃvÃkyasya pradhÃnatvÃdupakramÃdibhirniÓcitÃrthatvÃcca / avÃntaravÃkyasyÃpradhÃnatvÃtsandigdhÃrthatvÃcca / prak­te tu bhaktireva muktisÃdhanaæ na dve«a iti sarvairvÃkyai÷ sambhÆya pratipÃdito 'rtha÷ / arthÃk«i(ak«i)ptasyÃpi pratipÃdyasyeva tadarthatvÃt / dve«Ãnmuktiæ pratipÃdayadekaæ tadavÃntaravÃkyaæ sÃvakÃÓaæ coktaprakÃreïa / tasmÃdidameva bÃdhyata iti / *11,334* dve«asya muktisÃdhanatvanirÃkaraïamupasaæharati- ata iti // %% NYùYASUDHù: mÃhÃtmyaj¤ÃnasnehÃbhyÃmeva na tu dve«eïetyartha÷ / mok«a iti vaktavye para÷ puru«Ãrtha iti vadatà j¤ÃnÃdikamapi dve«iïÃæ na bhavatÅti sÆcitam / j¤ÃnÃderapi dharmÃdyapek«ayà parapuru«ÃrthatvÃt / *11,335* evaæ dve«asya muktisÃdhanatvaæ nirÃk­tyedÃnÅæ bhakte÷ paramapuru«ÃrthasÃdhakatve pramÃïaæ nÃstÅti yaduktaæ tannirÃsÃya pramÃïÃntaramÃha- yasyeti // %% NYùYASUDHù: yathà deve devayogyà tathà gurau guruyogyetyartha÷ / anena j¤Ãnasya bhaktisÃdhyatvamucyate / bhaktyà j¤Ãnamityanena j¤ÃnÃde÷ / j¤Ãnaæ parok«aniÓcayo jÃyate / tato j¤ÃnÃtpakvà bhaktirbhavati / tato d­«ÂistataÓca sà paripakvà bhakti÷ / tato mok«Ãnantaraæ bhaktiravati«Âhate / sà sukharÆpiïyeva syÃnna phalavatÅ / bhaktyà prasanna ityanenÃpÅdamevocyate / j¤ÃnÃbhÃve bhaktyÃbhÃvÃdanÃkulamityuktam / tayaiva pakvayà etayà paripakvayà / vedairiti bhaktirahitaÓravaïÃdibhirityartha÷ / na vidyate 'nyo vi«ayo yasyÃ÷ sÃnanyà / "yÃd­ÓÅ tatra bhakti÷ syÃttÃd­Óyanyatra naiva ceta / ananyabhakti sà j¤eyà vi«ïÃveva ca sà bhavet' iti ca sm­ti÷ / vivak«itastu sandhibharvatÅti vacanÃcchakya ahamiti yujyate / tattvena yÃthÃrthyena j¤Ãtum / ityÃdivÃkyataÓceti caÓabdena cetanasya dvayamityÃdÅni pÆrvodÃh­tavÃkyÃni samuccinoti / vÃkyata eva na tvarthÃt / *11,337* anumÃnenÃpyuktamarthaæ sÃdhayati- naceti // %% *11,338* NYùYASUDHù: bhagavaddve«ÃdbhagavatprasÃdaæ naivamÃpnoti / bhagavadbhaktyà taæ bhagavatprasÃdaæ prÃpnuyÃdityasminnarthe d­«ÂÃnusÃritvaæ patyak«ad­«ÂavyÃptikÃnumÃnÃnusÃritvamapÅyate j¤Ãyate / etaduktaæ bhavati / bhagavatprasÃdÃdeva mok«a iti tÃvanni«yaÇkitam / bhagavatprasÃdo bhagavaddve«asÃdhyo na bhavati / bhagavatprasÃdatvÃt / yo yatprasÃdo nÃsau taddve«asÃdhyo yagà guruprasÃda÷ / yadvà bhagavaddve«o bhagavatprasÃdasÃdhanaæ na bhavati / bhagavaddve«atvÃt / yo yaddve«a÷ sa tatprasÃdasÃdhanaæ na bhavati / yathà gurudve«a÷ / athavà bhagavÃnsvadve«iïi na prasÅdati prek«Ãvatpuru«atvÃt devadattavat / yadvà bhagavaddve«Å bhagavatprÅtivi«ayo na bhavati bhagavaddve«itvÃt / yo yaddve«Å nÃsau tatprÅtivi«aya÷ / yathà sampratipanna iti dve«asya prasÃdasÃdhanatve 'pÃste muktisÃdhanatvamevÃpÃstaæ bhavati / tathà bhagavatprasÃdo bhagavadbhaktisÃdhyo bhagavatprasÃdatvÃt / yo yatprasÃda÷ sa tadbhaktisÃdhyo yathà guruprasÃda÷ / yadvà bhagavadbhakti÷ bhagavatprasÃdasÃdhanaæ bhagavadbhaktitvÃt / yà yadbhakti÷ sà tatprasÃdasÃdhanaæ yathà gurubhakti÷ / athavà bhagavÃnsvabhakte prasÅdati prek«Ãvatpuru«ÃrthatvÃt / sammatavat / yadvà bhagavadbhakto bhagavatprÅtivi«ayo bhagavadbhaktatvÃt / yo yadbhakto 'sau tatprÅtivi«aya÷ / yathà gurubhakta iti / bhakte÷ prasÃdasÃdhanatve siddhe muktisÃdhanatvameva siddhaæ bhavatÅti / nanvalaukike bhagavati lokad­«ÂÃntenaivamanumÃnaæ na yujyate / anyathÃïutvÃdiniyamasyÃpyanumÃnÃpatte÷ / ato lokavilak«aïo dvi«yo 'pi prasÅdatÅtyÃÇgÅkÃre na bÃdhakamiti ÓaÇkÃmÃgamavÃkyena pariharati- ya iti // %% NYùYASUDHù: p­thag lokavailak«aïyena, sÃdaraæ tÃtparyeïa, d­«ÂavailomyÃd d­«ÂavailomyamanÃd­tya / aparaæ vedÃnuktaæ lokavilak«aïaæ guïajÃtaæ naivÃÇgÅkÃryam / kintu vedoktÃdaïutvamahattvayaugapadyÃderanyadguïajÃtam / guïà ityasya prayojanamucyate- do«ÃbhÃva iti // %% *11,339* NYùYASUDHù: %% NYùYASUDHù: castvartha÷ / lokavilak«aïà avilak«aïÃÓceti Óe«a÷ / mahÃtÃtparyaÓaktita sati // sarvathÃpi do«o bhagavati nÃstÅtyatra sÃmÃnyata÷ sarvaÓÃstrÃïÃæ tÃtparyasya nirïÅtatvÃdityartha÷ / vedÃnuktasyÃprÃmÃïikÃrthasya grahaïamayuktamityÃÓaÇkÃmanena nirÃca«Âe / viÓe«ato 'nuktÃvapi sÃmÃnyata÷ siddheriti bhÃva÷ / tat tasmÃdÅrito 'rtha÷ siddhÃnta÷ prÃmÃïika÷ / yadvà b­hatsaæhiterito 'rtho hi siddhÃnta iti tatra bahumÃnamutpÃdayati / *11,340* evaæ bhaktereva mok«asÃdhanatvamupapÃditam / bhaktiÓca kevalaæ bhagavadvi«ayaiveti pratÅtimapÃkartumÃha- tÃratamyeneti // %% NYùYASUDHù: na kevalaæ vi«ïau kintu tadbhakte«u ramÃdi«vapi, viniÓcayÃt sarvathÃ, sà ca kriyamÃïà tÃratamyenaiva / kuta ityata Ãha- e«ÃpÅti // %<... e«Ãpi tadbhaktir ... // MAnuv_3,4.223c //>% NYùYASUDHù: yatastadbhakte«u kriyamÃïai«Ãpi bhagavadbhaktirevÃtastadvi«aye 'pi bhakti÷ kartavyà / etaduktaæ bhavati / vi«ïubhaktistÃvatkartavyetyupapÃditam / sà ca tadbhaktabhaktyaiva sÃÇgà nÃnyatheti / etadapi kuta ityata Ãha- loketi // %<... lokavedÃnusÃrata÷ // MAnuv_3,4.223d //>% *11,341* NYùYASUDHù: lokaÓabdena lekasiddhavyÃptimadanumÃnamucyate / vedaÓabdenÃgamamÃtram / lokÃnusÃritÃæ darÓayati- yo hÅti // %% NYùYASUDHù: pradhÃne rÃjÃdau / viparyaye tadÅyabhaktirÃhitye / viparÅta÷ pradhÃnabhaktirahita÷ / niyamena d­Óyate / anenÃnvayavyatirekÃvuktau / tathà cÃyaæ prayoga÷ / vimato bhagavadbhaktabhaktimÃnbhavet bhagavadbhaktyà puru«ÃrthabhÃktvÃt / yo yadbhaktyà puru«ÃtharbhÃgyathà sammata iti / nanu daityÃdayo brahmÃdi«u bhaktimanto 'pi tadbhakte«vindrÃdi«u bhaktirahità d­Óyante / tato vyabhicÃra ityata Ãha- vyabhicÃra iti // %% *11,342* NYùYASUDHù: yadi kvÃpi pareïa vyabhicÃraÓcodyate tadÃsmÃbhiratra puru«e bhaktihrÃsa÷ kalpyate viphalabhaktitvamucyate / tathÃca vipak«e viÓi«yasya hetorabhÃvÃnna vyabhicÃra ityartha÷ / kuta evaæ kalpyata ityata Ãha- bhaktÅti // %% NYùYASUDHù: tadbhakte«vapi bhaktimÃnneti yadasau pradhÃnabhaktereva do«o hi / tena pradhÃnabhaktireva du«yà na phalÃyÃlamiti prasiddham / hiraïyagarbhÃdibhirdaityÃdibhyo 'maratvÃdikaæ sacchalameva dÅyate m­«Ã na bhavatÅti purÃïe«u suprasiddhameveti / vedÃnusÃritvaæ tÆttaratra pradarÓayi«yate / tadbhaktabhakti÷ kartavyetyetadanumÃnenopapÃdya sà ca tÃratamyena kÃryetyetadanumÃnena sÃdhayati- tÃratamyeneti // %% *11,343* NYùYASUDHù: te«u tadbhakte«u kriyamÃïà bhaktiraddhà sarvathà tÃratamyena kÃryà / kuta÷ d­«ÂÃnusarata÷ / tÃratamyenetyasyaiva vivaraïaæ vi«ïuprasÃdÃnusÃrÃditi / yasminnadhiko vi«ïuprasÃdastasminnadhiketyÃdi / tadanyathà sÃmyena vaiparÅtyena ca karaïe 'nartho bhavati / d­«ÂÃnusÃrata ityuktaæ darÓayati- sveti // %% NYùYASUDHù: atra svaÓabdena rÃjÃdi÷ kathyate / tatprÅtyanusÃreïa tasya yasminyathà prÅtistadanusÃreïa bhaktikaraïe sati tasminbhakte tasya rÃjÃde÷ prÅtiraddhà niyamenaiva d­Óyate / ayamatra prayoga÷ / ÅÓvara÷ svaprÅtyanusÃreïa svabhakte«u bhakte÷ prasÅdati / prek«Ãvatpuru«atvÃdrÃjavaditi / anena prameyÃntaramapi siddhamityÃha- tÃratamyeti // %% NYùYASUDHù: etenaiva bhagavadbhakte«u ramÃbrahmÃdi«u tÃratamyenaiva mukti÷ karaïÅyeti samarthitenaiva devatÃtÃratamyaparij¤Ãnaæ yatprÃguktaæ tadapi mok«asya sÃdhanamiti siddham / na hyavidite tÃratamye tÃratamyÃnurodhena muktikaraïaæ sambhavati / anenaiva prakÃreïÃnumÃnasambhavÃditi vÃtideÓÃrtha÷ / *11,344* bhagavatprasÃdatÃratamyÃnusÃreïa tadÅye«u mukti÷ kÃryetyatrÃgamamapyÃha- lak«mÅti // %% NYùYASUDHù: tena bhagavatprÅtikrameïaiva / ti«Âhatu kramaste«u bhaktikaraïameva kuta÷ / bhagavatprÅtigocaratvÃdeva / kÃraïÃntaraæ cocyate- sarve 'pÅti // %% NYùYASUDHù: gurutvaæ vidyÃpravartakatvena prasiddhameva / pÆjyÃÓcetyÃdinà bhaktereva prapa¤canaæ hariæ parito na tu p­thak / vedÃnusÃrata iti yaduktaæ tadapyanena daÓirtaæ bhavati / krameïaiva tayÅye«u bhaktistatsm­tirityÃdau tacchabdena tadÅyà ucyante / krameïaiveti sarvatra sambaddhayate / krameïeti harivi«ayÃïi bhaktyÃdÅni mukhyasÃdhanÃni tadÅyavi«ayÃïi tvamukhyasÃdhanÃnÅtyartha÷ / muktisÃdhanatvÃdakhilairmumuk«ubhirnityasÃdhyÃni / sÃdhanasya vinirïaya iti sÃdhanavinirïayÃkhye 'vÃntaraprakaraïe 'stÅtyartha÷ / etadeva viv­ïoti- prav­tta iti // %% *11,345* NYùYASUDHù: pa¤carÃtre prav­ttaæ nÃmÃvÃntaro grantha÷ / tatrÃpi sÃdhanasya vinirïayo nÃma prakaraïamastÅtyartha÷ / uktÃrthe«vanumÃnÃntarÃïyÃha- harÅti // *11,346* %% NYùYASUDHù: saddve«atvÃt uttamapuru«adve«atvÃt / vai«ïavairdaityÃdi«u kriyamÃïe dve«e vyabhicÃraæ vÃrayituæ sadityuktam / gurordve«a÷ / prÃgdve«asya bhagavatprasÃdasÃdhanatvÃbhÃve sÃmÃnyavyÃptimÃÓritya bhagavaddve«atvaæ heturukta÷, atra tu ÓubhamÃtrasÃdhanatvÃbhÃve viÓe«avyÃptimevÃÓritya saddve«atvamiti mahÃnbheda÷ / kramÃdbhaktiriti / kramamanus­tya ramÃdi«u bhaktirdharmiïÅtyartha÷ / tatpriyopagà bhaktiryata iti / haripriyavi«ayabhaktitvÃdityartha÷ / tatpriyÃnugacchati vi«ayÅkarotÅti tatpriyopagà / yà yatpriyavi«ayà bhakti÷ sà tatprÅtikÃraïÃt / yathà svasminbhakti÷ / atra svaÓabdena devadatta ucyate / yathà rÃjapriye devadatte bhaktÅ rÃjaprÅtikÃraïamityartha÷ / iha kramÃditi pratij¤ÃyÃæ viÓe«aïaprak«epeïa bhagavadbhaktabhakte÷ kartavyatvaæ tattÃratamyasya cÃvaÓyakatvaæ siddhayati / yadvÃnena prayogadvayaæ sÆcayati / bhÃgavatabhaktirbhagavatprÅtikÃraïaæ bhagavatpriyabhaktitvÃditi / bhagavÃnrÃmÃdi«u tÃratamyopetabhaktyaiva prasÅdati / tÃratamyenaiva tadvi«ayaprÅtimattvÃditi ca / yuktiÓceti sambandha÷ / atra prÃgukte 'rthe / kiæ sÃmÃnyavyÃptyÃ, viÓe«avyÃptirapyastÅtyÃÓayena prayogÃntaramucyate- prÃdhÃnyeti // %% NYùYASUDHù: uttamatvatÃratamyÃnusÃriïÅ ramÃdi«u bhaktirhare÷ prÅtidaiva / yasmÃtsottamà bhakti÷ / ÓÃstravihitabhaktitvÃdityartha÷ / svopagà sà vi«ïuvi«ayà bhaktiryathetyartha÷ / iti và anumÃtavyamiti Óe«a÷ / atrÃpi pÆrvavadviÓi«yasÃdhÃtp­thakprayogadvayena và sÃdhyadvayasiddhi÷ / // iti ubhayaliÇgÃdhikÃrikÃdhikaraïe // ___________________________________________________________________________ *11,348* [======= JNys_3,4.IV: phalaÓrutyadhikaraïa =======] // atha phalaÓrutyadhikaraïam // // oæ svÃmina÷ phalaÓruterityÃtreya÷ oæ // j¤Ãnaæ mahÃphalakÃraïamiti puru«ÃrthÃdhikaraïe pratipÃditam / j¤Ãnottaramanu«Âhitaæ varïÃÓramakarma ÓamadamÃdikaæ cÃnandÃtiÓayakÃraïamiti stutyadhikaraïe / tadetajj¤ÃnakarmÃdiphalaæ kiæ prerakatvÃddevÃnÃæ bhavati uta kart­tvÃddevadattasyeti saæÓaye prathamasÆtreïa devÃnÃmeveti pÆrvapak«ayitvà / "Ãrtvijyamityau¬ulomistasmai hi parikriyate' ityekadeÓimatena siddhÃntamabhidhÃya"sahakÃryantaravidhi÷ pak«eïa t­tÅyaæ tadvato vidhyÃdivat' iti paramasiddhÃnto 'bhihita÷ / tatra devÃnÃæ j¤ÃnÃdiphalamiti pÆrvapak«ÃæÓo grÃhya eva / avadhÃraïamÃtrameva tyÃjyam / ata÷ pÆrvapak«asÆtrÃrthaæ viv­ïoti- j¤Ãneti // ## %<... j¤ÃnakarmÃdiphalaæ cai«u kramopagam // MAnuv_3,4.236ab //>% NYùYASUDHù: phalaæ ca devÃnÃæ bhavatÅti Óe«a÷ / bhavaccai«u deve«u kramopagaæ krameïaivopagacchati / *11,349* devadattenÃnu«Âhitasya j¤ÃnÃde÷ phalaæ devÃnÃæ bhavatÅtyekà pratij¤Ã / bhavacca tatkrameïaiva na tu sÃmyena vaiparÅtyena veti dvitÅyà / tatrÃdyÃyÃæ hetuæ sÆcayandvitÅyamupapÃdayati- svÃtantryeti // %% NYùYASUDHù: phalinÃæ phalabhÃjÃæ, svÃtantryatÃratamyena svÃmyatÃratamyÃnusÃreïaiva hi phalena bhÃvyam / natu sÃmyena vaiparÅtyena vetyartha÷ / brahmÃdayastÃratamyenaiva phalavantastatra tÃratamyenaiva svÃtantryÃdityuktaæ bhavata / anena prathamapratij¤ÃyÃæ svÃtantryahetu÷ sÆcito bhavati ya÷ sÆtre svÃmipadenokta÷ / yadyapi phalaprÃptau tÃratamyaæ na sÆtritam / tathÃpi phalaprÃptÃvuktasya svÃmitvaheto÷ sÃmarthyena prÃptamiti tadapyupapÃditam / yadi svÃtantryÃddevadattÃnu«Âhitaj¤ÃnÃdiphalaæ devÃnÃæ syÃttarhi tadanu«ÂhitamithyÃj¤ÃnÃdiphalamapi prasajyetÃviÓe«Ãdityata Ãha- aÓubhaæ tviti // *11,350* %% NYùYASUDHù: anyagamaÓubhaæ tve«Ãæ devÃnÃæ kvacidapi bhogÃya na bhavati / kuta÷ / hare÷ prÅtito 'Óubhe 'pye«Ãæ svÃtantryÃdbhagavatprasÃdena maitadasmÃnprÃpaditi nivÃraïe te«Ãæ sÃmarthyasadbhÃvÃt / maitadetÃnprÃpaditi harerevÃj¤ayà ca / anyagamiti vadatà svagataæ tu bhavatÅti sÆcitam / anenÃsati nivÃraïakÃraïa iti svÃmitvaheturviÓe«ito bhavati / yaduktamaviÓe«Ãditi tadasiddham / vyavasthÃpakaÓrutisadbhÃvÃdityÃha- puïyameveti // %% NYùYASUDHù: anena"puïyamevÃmuæ gacchati na ha vai devÃnpÃpaæ gacchati' iti ÓrutimupÃdatte / amuæ saptÃnnavidyopÃsanena prerakatayà parapurapraveÓinaæ parak­taæ puïyamevÃpnoti na pÃpam / kuta÷ / devo hyasau jÃto / nahi devÃnprÃpnotÅtyartha÷ / ukte 'rthe Óubhameva bhavati nÃÓubhamityarthe / *11,351* vyavasthÃpakÃntaramÃha- yuktaya iti // %<... yuktayo 'parÃ÷ // MAnuv_3,4.238d //>% NYùYASUDHù: aparÃ÷ pÆrvoktÃbhyÃm / ukte 'rthe mÃnamiti sambandha÷ / kÃstà yuktaya ityatastà darÓayitumÃgamavÃkyaæ paÂhati- upasaneti // %% NYùYASUDHù: yata÷ kÃraïÃddehÃntare sthiti÷, parapuraæ praviÓya tatra puïyapÃpapreraïaæ, devÃnÃæ bhagavadupÃsanÃjanitadharmaphalam / ata÷ kathaæ pÃpÃdikaæ prerayanto 'pi do«ÃnavÃpnuyu÷ / nahi sÃttviko dharmo du÷khaparyavasÃyÅ / tattvavyÃghÃtÃdityartha÷ / parapure devÃnÃæ pÃpÃdipreraïaæ na du÷khahetu÷ / sÃttvikadharmaphalatvÃttattvaj¤Ãnavadityuktaæ bhavati / ki¤ca te devà vÃsudevÃj¤ayaiva na tu svecchayà tattatk­tapÆrvakarmÃnusÃrata eva / ata evÃrÃgadve«ato rÃgadve«au vinaiva nityaÓo jÅvÃnpuïyapÃpe«u prerayanti hi yasmÃttasmÃtkathaæ do«ÃnavÃpnuyu÷ / prabhorÃj¤ayÃparÃdhÃnusÃreïa coraÓÃsakarÃjapuru«avaditi bhÃva÷ / pÃpÃdipreraïena devÃnÃmaÓubhaæ na bhavatÅtyeva kevalaæ na, kintu haryÃj¤Ãnu«ÂhÃnÃjjyoti«yomÃdyanu«ÂhÃt­bhirivaibhirdevai÷ puïyamevÃpyate / ki¤ca svavihitaparapreraïe haripÆjeyamiti coddeÓÃtkathaæ devà na ÓubhamÃpanuyu÷ / ata ityupasaæhÃra÷ / *11,352* %% NYùYASUDHù: dharmaj¤Ãnayoreveti yojyam / prÃpnuvanto 'pyÃviri¤cato yathÃkramaæ prÃpnuvantÅtyapÆrvoktirnopasaæhÃra÷ / anyagataæ j¤ÃnÃdiphalaæ devÃ÷ prÃpnuvanti / devagataæ tu kathamityapek«ÃyÃmuktam- devà iti // %% NYùYASUDHù: devÃnÃmapak­«ÂÃnÃm / atastadÅyaj¤ÃnÃdiphalaæ te«Ãæ bhavatÅti Óe«a÷ / brahmà tviti Ãviri¤cata ityuktasya vivaraïam / %% NYùYASUDHù: devÃdigrahaïamupalak«aïam / adhikamiti kriyÃviÓe«aïam / bhavatvanyagataj¤ÃnÃdiphalaprÃptirdevÃnÃm / tatrÃpi tÃratamye ko heturityata uktam- dravyeti // %% NYùYASUDHù: dravyÃïÅndriyÃdÅni te«u svÃtantryaæ dravyasvÃtantryaæ vij¤Ãnaprayatnau dharmÃdyutpÃnanimitte / adhikairiti Óe«a÷ / caÓabdo 'nuktasamuccayÃrtha÷ / madhyamairdravyasvÃtantryÃdibhirmadhyamam / alpairalpamiti / te«vapi deve«u niravadhikadravyasvÃtantryamattvÃditi hiÓabdÃrtha÷ / phalanirïaya iti tatrÃpi prakaraïaviÓe«okti÷ / dravyasvÃtantryÃdyatiÓayÃtphalÃtiÓaya ityuktasya vyÃptiæ darÓayati- loke 'pÅti // %% NYùYASUDHù: etÃd­ÓaguïairityadhikairdravyasvÃtantryÃdibhi÷ samuditÃyÃæ k­«au, yasyÃdhikaæ k«etrÃdidravyasvÃtantryaæ, yasya cÃ'vÃpÃdau j¤ÃnaprayatnÃdhikyaæ tasya phalÃdhikyaæ d­Óyata ityartha÷ / evaæ madhyalpayorapyudÃhatarvyam / anena svÃtantryatÃratamyenetyuktamupapÃditaæ bhavati / *11,354* prasaÇgÃtpÃpÃdiphalaæ prerakÃïÃmasurÃïÃæ tÃratamyena bhavatÅtyÃha- eva¤ceti // %% NYùYASUDHù: mahÃprerakÃïÃæ mahadityÃdÅtyartha÷ / aÓubhe«vaÓubhanimittam / hiÓabdena svÃtantryaæ hetumÃha / evamiti devad­«ÂÃntam / asurÃïÃæ ceti sambandha÷ / *11,355* prÃgukte 'rthe 'tra ca pramÃïÃntaramÃha- Óubheti // %<ÓubhÃÓubhaphalaæ devà asurÃÓca samÃpnuyu÷ / krameïaiva yathÃÓakti yathà ye ye prayojakÃ÷ // MAnuv_3,4.247 // prerakà api pÃpÃnÃæ na devÃ÷ pÃpamÃpnuyu÷ / iti prakÃÓikÃyÃæ hi provÃca harira¤jasà // MAnuv_3,4.248 //>% NYùYASUDHù: yathÃsaÇkhayena ÓubhÃÓubhaphalam / yathÃÓaktÅti krameïaivetyatra yukti÷ / tasya vivaraïaæ ye ye yathà prayojakÃstathà tatheti / prerakà ityasya pÆrvavacchaÇkÃparihÃraÓca / *11,356* // oæ Ãrtvijyamityau¬ulomistasmai hi parikriyate oæ // oæ sahakÃryantaravidhi÷ pak«eïa t­tÅyaæ tadvato vidhyÃdivat oæ // evaæ prapa¤cena pÆrvapak«amuktvà siddhÃntasÆtratÃtparyamÃgamavÃkyenÃha- yadyapÅti / #<Ãrtvijyam ity au¬ulomi÷ tasmai hi parikrÅyate | BBs_3,4.45 |># ## %% NYùYASUDHù: evamuktaprakÃreïa yadyapi ÓubhÃÓubhebhyo j¤ÃnÃdibhyo bhavatphalaæ surÃïÃæ ca daityÃnÃæ ca bhavatÅtyupapÃditam / evaæca tathÃpi karturdevadattÃderapi phalaæ syÃdeva / Ãgame 'pyasyÃrthasya prak­tatvÃdyadyapÅtyÃdi yujyate / etaduktaæ bhavati / devÃsurÃïÃæ ÓubhÃÓubhaphalamityetÃvadabhyupagamyate pramitatvÃt / te«Ãmeveti tu na k«amyate / kintu karturapi bhavatÅti / kartu÷ phalÃÇgÅkÃre yadu ki¤cemÃ÷ prajà iti sÃvadhÃraïaÓrutivirodha ÃtreyavacanavirodhaÓca syÃdityata uktam- mahaditi // devÃdÅnÃæ mahatphalaæ kartustvalpam / alpasya casattvavivak«Ã bahulamupalabdheti bhÃva÷ / kuta÷ kartu÷ phalÃÇgÅkÃra ityata Ãha- yathoditamita // Órutism­tisadbhÃvÃdityartha÷ / tÃÓca bhëyÃdÃvudÃh­tà dra«ÂavyÃ÷ / *11,357* yuktamapyÃha- tasmÃditi // %% NYùYASUDHù: kartu÷ ÓubhÃÓubhaphalasadbhÃvÃdeva mÃnu«ottamamÃrabhya devaparyantà daityaparyantÃÓca nirayÃdyupabhogina iti yujyate nÃnyathetyartha÷ / uktasyÃpavÃdamÃha- devÃstviti // %<... devÃstu nirayaæ vinà // MAnuv_3,4.250d // asurÃstu vinà muktiæ tamo 'ndhamapi cÃpnuyu÷ / iti tattvavivekoktaæ svayaæ bhagavatà vaca÷ // MAnuv_3,4.251 //>% NYùYASUDHù: anyaphalopabhogina÷ / na kevalamasurÃïÃæ muktyabhÃva÷ kintvandhantamo 'pi cÃpnuyu÷ / etaduktaæ bhavati / manu«yottamÃstÃvannirayamÃnu«yasvargamuktÅ÷ prÃpnuvanti / devÃÓca mÃnu«yasvargamuktÅ÷ / asurÃÓca svargamÃnu«yanirayÃndhatamasÃni / naca nirayÃdÅni nirnimittÃni / naca svak­tapÃpÃdÅni vinà nimittamasti / tasmÃtkarturapyasti ÓubhÃÓubhaphalaprÃptirisita j¤Ãyate / anyathà nirayÃdyabhÃvaprasaÇgÃt / naca vÃcyaæ surÃsurÃïÃæ kart­tvaprayuktaphalÃbhÃve 'pi preraïanimittaphalasadbhÃvÃnmuktyÃdyupapattiriti / devÃnÃæ mÃnu«yaprÃpterayogÃt / daityÃnÃæ svargÃdipÃpteranupapatte÷ / sarvathà manu«yÃïÃæ nirayÃdiprÃpterasambhavÃditi / tadidamuktaæ mÃnu«ottamamÃrabhyeti, manu«yottamÃnÃmÃditvoktyà nirayÃdyanekaphaloktyà ca / vaco 'stÅti Óe«a÷ / // iti phalaÓrutyadhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *11,359* [======= JNys_3,4.V: anÃvi«kÃrÃdhikaraïa =======] // atha anÃvi«kÃrÃdhikaraïam // // oæ anÃvi«kurvannanvayÃt oæ // j¤ÃnadÃnaæ kimÃvi«kÃreïa kÃryamutÃnÃvi«kÃreïeti saæÓaye pÆrvavadatrÃpi pÆrvapak«amatyantaheyatvÃbhÃvÃtprapa¤cenÃæha- j¤Ãnadà apÅti // ## %% NYùYASUDHù: na kevalaæ Ói«yÃ÷ kintu j¤Ãnadà ÃcÃryà api j¤ÃnaphalamÃpnuyu÷ / tacca viÓe«Ãcchi«yÃdapyatiÓayena / ÃcÃryà ityenenaiva siddhe j¤Ãnadà iti vacanaæ j¤ÃnadÃneneti j¤ÃpanÃrtham / caÓabda÷ paramÃcÃryÃdisaÇgraha÷ / kuta etadityata Ãha0- muktÃviti // %% NYùYASUDHù: Ói«yÃt Ói«yasya yacchravaïaphalaæ tato '«yaguïaæ gururj¤ÃnadÃnenÃpnoti / tadgururgurorgurusmÃdguruphalÃddviguïaÂha phalamÃpnoti / santÃnakÃraïatvÃt / tata÷ paramagurorapare gurava÷ svaÓi«yaphalÃpek«ayà sÃrdhaæ tÃvat adhyardhaæ phalamÃpanuvanti / yathottaraæ tasmÃtkramÃdityadhyardhaprÃptikramÃddevÃj¤ÃnapravartakatvÃtsahasraguïitam / yathottaraæ tasmÃtkramÃditi brahmà mahaughaguïitamityanenÃpi sambaddhayate / sahasramahaughaÓabdÃvupalak«aïÃrthau / paramparÃyà aniyatatvÃt / Ãgamasiddhe 'trÃrthe yuktirapyastÅtyÃha- yuktaæ ca taditi // %% NYùYASUDHù: pratigrahÅtu÷ Ói«yasya j¤ÃnaphalÃdapyÃcÃryasya j¤ÃnadÃnaphalamadhikamityetadyuktisiddhaæ ca / tÃæ yuktiæ sÆcayati- neti // *11,360* %<... na godÃtà gomÃtraphalamÃpnuyÃt // MAnuv_3,4.254cd //>% NYùYASUDHù: pratigrahÅturhi gomÃtraphalam / godÃtà na gomÃtraphalavÃnbhavati / kintu mahÃphalaæ svargÃdikaæ ca prÃpnoti / yathaitattathà prak­te 'pÅtyartha÷ / ayamatra prayoga÷ / j¤ÃnadÃtà dattavastuphalÃdapyadhikadÃnaphalavÃnpuru«ÃrthahetuvastudÃt­tvÃdgodÃt­vaditi / j¤ÃnaphalÃdapyÃcÃryasya j¤ÃnadÃnaphalamadhikÃmityatra bhagavadgÅtÃsaævÃdamÃha- ya imamiti // %% NYùYASUDHù: adhye«yata ityuttaravÃkyamatra paÂhanÅyam / yata evaæ j¤ÃnadÃnaæ tatsampradÃyapravartanaæ ca mahÃphalam / ato bahÆnÃæ grahaïÃyÃvi«kÃreïa j¤ÃnadÃnaæ kÃryamiti prÃpte siddhÃntamÃha- evamapÅti // %<... evamapi ... // MAnuv_3,4.256ef //>% NYùYASUDHù: satyaæ j¤ÃnadÃnamuktaprakÃreïa mahÃphalam / tathÃpi nÃvi«kÃreïa kÃryaæ kuta ityata Ãha- pÃtramiti // %<... pÃtramapek«yate // MAnuv_3,4.256f //>% NYùYASUDHù: dÃnaphaleneti Óe«a÷ / pÃtre kriyamÃïaæ khalu dÃnaæ phalÃyÃlam / nÃpÃtre / pratyuta pratyavÃyasyaiva hetu÷ / Ãvi«kÃreïa j¤ÃnadÃne cÃyogyÃnÃmapi tatprÃptirbhavati / sà ca prati«iddheti bhÃva÷ / // iti anÃvi«kÃrÃdhikaraïam // ___________________________________________________________________________ *11,365* [======= JNys_3,4.VI: aihikÃdhikaraïamuktiphalÃdhikaraïa =======] // atha aihikÃdhikaraïamuktiphalÃdhikaraïe // // oæ aihikamaprastutapratibandhe taddarÓanÃt oæ // oæ evaæ muktiphalÃniyamastadavasthÃvadh­testadavasthÃvadh­te÷ oæ // adhikaraïadvayasya tÃtparyaæ saÇk«epeïÃha- evameveti // ## ## %% NYùYASUDHù: prÃrabdhasya karmaïo 'virodhenaiva j¤Ãnaæ d­«Âaphalaæ proktamiti prathamÃdhikaraïatÃtparyam / d­«Âaæ ca tatphalaæ ceti d­«Âaphalam ÓravaïÃdisampÆrtyanantarameva j¤Ãnamutpadyate / yadi prÃrabdhakamarpratibandhakaæ nÃsti / tasmiæstu sati tadavasÃna iti / evameva muktiÓcaiveha labhyata iti dvitÅyasya / yasmindehe j¤Ãnamutpannaæ tatpÃtÃnantarameva muktirlabhyate prÃrabdhakarmapratiba(ndhÃbhÃve)ndhakÃbhÃve tadbhÃve tu tadavasÃna iti / // iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasuk­teranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà / k­tÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapadavÃkyÃrthaviv­tau t­tÅyÃdhyÃye 'smiæÓcaramacaraïa÷ paryavasita÷ // // iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ t­tÅyÃdhyÃyasya caturtha÷ pÃda÷ //