Abhinavagupta: Isvarapratyabhijnavimarsini, Adhikaras 1-4 Based on the following edition: ýÓvara-pratyabhij¤Ã-VimarÓinÅ of Abhinavagupta : doctrine of devine recognition, Sanskrit Text with the commentary BhÃskarÅ. vol.1-2 / edited by K.A. Subramania Iyer and K.C.Pandey. Delhi, etc. : Motilal Banarsidass , 1986 (repr.) (First Edition: The Princess of Wales Saraswati Bahvana , 1938(text no. 70) and 1950(text no. 83). NOTE: Variants of the Kashmir Sanskrit Series edition and the commentary BhÃskarÅ are not included! Input by Masahiro Takano STRUCTURE OF REFERENCES: Ipk_n,n.n = Upaladeva's ýÓvarapratyabhij¤ÃkÃrikÃ_adhikÃra,Ãhnika.verse (no Ãhnika-numbering in adhikÃra 4!) Ipv_ = ýÓvarapratyabhij¤Ãv­tti #<...># = BOLD for ýÓvarapratyabhij¤ÃkÃrikÃ-verses %<...>% = ITALICS for keywords in ýÓvarapratyabhij¤ÃkÃrikà {...} = quoted verses ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: https://tylergneill.github.io/gretil-mirror/gretil/gretdiac.pdf and https://tylergneill.github.io/gretil-mirror/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ oæ nama÷ saævidvapu«e ÓivÃya / atha ÅÓvarapratyabhij¤ÃvimarÓinÅ / nirÃbhÃsÃtpÆrïÃdahamiti purà bhÃsayati yad dviÓÃkhÃmÃÓÃste tadanu ca vibhaÇktuæ nijakalÃm / svarÆpÃdunme«aprasaraïanime«asthitiju«as- tadadvaitaæ vande paramaÓivaÓaktyÃtma nikhilam //1// ÓrotraiyambakasadvaæÓamadhyamuktÃmayasthite÷ / ÓrosomÃnandanÃthasya vij¤Ãnapratibimbakam //2// anuttarÃnanyasÃk«ipumarthopÃyamabhyadhÃt / ÅÓvarapratyabhij¤Ãkhyaæ ya÷ ÓÃstraæ yatsunirmalam //3// tatpraÓi«ya÷ karomyetÃæ tatsÆtraviv­tiæ laghum / buddhvÃbhinavagupto 'haæ ÓrÅmallak«maïaguptata÷ //4// v­ttyà tÃtparyaæ ÂÅkayà tadvicÃra÷ sÆtre«vete«u granthakÃreïa d­bdham / tasmÃtsÆtrÃrthaæ mandabuddhÅnpratÅtthaæ samyagvyÃkhyÃsye pratyabhij¤Ãviviktyai //5// sarvatrÃlpamatau yadvà kutrÃpi sumahÃdhiyi / na vÃnyatrÃpi tu svÃtmanye«Ã syÃdupakÃriïÅ //6// granthakÃra÷ aparok«amÃtmad­«ÂaÓaktikÃæ parameÓvaratanmayatÃæ paratra saæcikramayi«u÷, svatÃdÃtmyasamarpaïapÆrvam avighnena tatsampattiæ manyamÃna÷, parameÓvarotkar«aprahvatÃparÃmarÓaÓe«atayà parameÓvaratÃdÃtmyayogyatÃpÃdanabuddhyÃprayojanam ÃsÆtrayati÷ ---- ## iha prameÓvaraæ prati yà iyaæ kÃyavÃÇmanasÃæ tadekavi«ayatÃniyojanÃlak«aïà prahvatà sà namaskÃrasya artha÷ / sà ca tathà kartum ucità prÃmÃïikasya bhavati , yadi sarvato namaskaraïÅyasya utkar«aæ paÓyet / anyathà yuktim aparÃm­Óata÷ aparamÃrthe 'pi namaskÃrodyatasya sÃæsÃrikajanamadhyapÃtitvameva / yathoktam ----- {na vindanti paraæ devaæ vidyÃrÃgeïa ra¤jitÃ÷ /} iti / tÃvati hi mÃyÅyÃÓuddhavidyÃrÃgakalÃsaæcÃryamÃïasya paÓutvameva / itarÃpek«ayà tu katipayÃdhvottÅrïatayà samutkar«o 'pi syÃt / taduktam ----- {kasya nÃma karaïairak­trimai÷ paÓyatastava vibhÆtimak«atÃm / vibhramÃdavarato 'pi jÃyate tvÃæ vyudasya varadastutisp­hà //} iti ÓrÅmadvidyÃdhipatinà / etaÓca ÃgamakÃï¬e nirÆpayi«yÃma÷ / tasmÃt nikhilotkar«aparÃmarÓanamapi tatra svÅkÃryam / yadyapi ÃyÃtad­¬heÓvaraÓaktipÃtasya svayameveyamiyatÅ paramaÓivabhÆmirabhyeti h­dayagocaram, na tu atra svÃtmÅya÷ puru«akÃra÷ ko 'pi nirvahati, sarvasya tasya mÃyÃmayatvenÃndhatamasaprakhyasyÃmÃyÅyaæ ÓuddhaprakÃÓaæ svapratidvandvinaæ prati upÃyat|anupapatte÷, vajigami«ayà ni÷Óe«otkar«aviÓe«ÃbhidhÅyi-jayatyÃdiÓabdÃnuvedhena parÃmarÓanÅyam, iti namaskÃre Ãk«epya÷ / jayapadodÅraïe 'pi tÃd­Óasamutkar«ÃtiÓayaÓÃlini svÃtmÃnamaprahvÅkurvÃïasya taÂasthasya paramanÃtmopakÃritvam iti samutkar«aviÓe«Ãk«ipta eva namaskÃro 'vaÓyamabhyantarÅkÃrya÷, ityanayà yuktyà jaya-namaskÃraikataraprakrame anyatarasya arthÃk«iptatà avaÓyamaÇgÅkartavyà / vandana-namana-smaraïa-pradhyÃnaprabh­tÅnÃmapi namaskÃra-jayatyarthamÃtraparamÃrthatvÃd iyameva vartanÅ / atrÃyaæ punargranthak­tà tÃd­k prakrama ÃÓrita÷, yatra dvayamapi idaæ svaÓabdaparÃm­«Âameva / etacca padÃrthavyÃkhyÃnÃvasara eva prakaÂÅbhavi«yati / svaÓabdaparÃmarÓaÓca sarvajanahitatvÃdyuktiyukta÷, sa hi sarvasyaiva jhaÂiti h­dayaægama÷, arthÃk«iptastu katicideva prati svapratibhoditavÃktattvÃvamarÓÃsaæbhavÃt, vÃktattvÃvamarÓaÓÆnyasya ca prakÃÓasyÃprakÃÓakalpatvÃt / etacca sphuÂÅbhavi«yati / abhiprÃyeïa prasiddhajaya-nama÷ prabh­tiÓabdaÓaÂyÃnÃÓle«eïa imÃæ saraïim anusarasi sma granthakÃra÷ / iha yadyatkiæ cana(KSS: kiæcit) sphurati tattadvak«yamÃïeÓvararÆpasvÃtmaprathÃmÃtram, tatra tu upÃyopeyabhÃvaprabh­ti÷ kÃryakÃraïabhÃvo 'pi yathÃprakÃÓaæ paramÃrthabhÆta eva, prakÃÓasya anapahnavanÅyatvÃt / yadÃha bhaÂÂativÃkaravatso vivekäjane ----- {prakÃÓaÓvaiva bhÃvÃnÃm ................................ /} ityÃdi {............................................ na ÓÃpoktyà vilÅyate /} ityantam / tatra tu kÃryakÃraïabhÃve 'pi kvacit paripÆrïasvÃtantryalak«aïamÃheÓvaryanÃntarÅyakatÃkro¬Åk­tÃnantaÓakticakracumbitabhÃvabhÃvitaprathÃntaravyacadhÃnaæ cakÃsti ; sa tu mÃyÅyatvena sthÃpayi«yate , ja¬acetanÃdyavÃntarabhedaÓatasaæbhinnaÓca asau , tatk­taÓca sarvo 'yaæ ni«pÃdya ---- ni«pÃdakabhÃvaj¤Ãpya-j¤ÃpakabhÃvÃævabhÃso lokavyavahÃrarÆpa÷ / yatra tu ÓuddhasvÃtmarÆpaprathÃtmakÃnuttaraÓaktiÓÃlinirargalasvÃtmaprakÃÓa eva mÃyÅyaprathÃntaravyavadhÃnavandhyo nibandhanam, tatra tasyaiva bhagavata÷ kÃraïatvam / e«a ca anugrahalak«aïo 'ntya÷ pa¤cama÷ pÃrameÓvara÷ k­tyaviÓe«a÷ parapuru«ÃrthaprÃpaka÷, tannibandhanatvÃt paramÃrthamok«asya / anyatratyo hi apavarga÷ kutaÓcinmukti÷, na sarvata iti ni÷ÓreyasÃbhÃsa iti vak«yÃma÷ / sa cÃyaæ dvitÅya÷ kÃryakÃraïabhÃvo laukikÃnvayavyatirekasiddhaprasiddhakÃryakÃraïabhÃvavilak«aïatvÃt sphuÂena rÆpeïÃsaæcetyamÃna÷ kÃdÃcitkavastusadbhÃvonneyaparamÃrtha÷ atidurghaÂakÃritvalak«aïaiÓvaryavij­mbhÃbhÃvitÃdbhutabhÃva÷ prathamakoÂisaæbhÃvanÃÓÆnyakÃlikÃkÃrasvaprakÃÓÃvaraïanirÃkaraïamanorathaÓatadu«prÃpa ityevaæprakÃra÷ kathamà dyotakanipÃtasahitena nirÆpita÷ 'kathaæcit' iti, kenacicca prakÃreïa parameÓvarÃbhinnagurucaraïasamÃrÃdhanena parameÓvaraghaÂitenaiva / yathoktam ----- {saæbandho 'tÅva durghaÂa÷ .............................. /} iti / `ÃsÃdya' iti à samantÃt paripÆrïarÆpatayà sÃdayitvà , svÃtmopabhogayogyatÃæ nirargalÃæ gamayitvà ; iyatà viditavedyatvena parÃrthe ÓÃstrakaraïe adhikÃro darÓita÷ ; anyathà pratÃrakatÃmÃtrameva syÃt / paurvakÃlyena sÃmanantaryam atra vivak«itam / anyathà tu ÃsÃdanatÃratamyaprÃptau mÃyÅyamalakalÃpasaæskÃraprak«aye kathaæ paropadeÓa÷ Óakyakriya÷ / saæbhavanti hi mÃyÃgarbhÃdhikÃriïo vi«ïuviriæcÃdyÃ÷ , taduttÅrïà api mahÃmÃyÃdhik­tÃ÷ ÓuddhÃÓuddhà mantra-tadÅÓa-tanmaheÓÃtmÃna÷ ; Óuddhà api ÓrÅsadÃÓivaprabh­taya÷ / te tu yadÅyaiÓvaryavipru¬bhirÅÓvarÅbhÆtÃ÷ sa bhagavÃn anavacchinnaprakÃÓÃnandarÆpasvÃtantryaparamÃrtho maheÓvara÷ , tasya 'dÃsyam' ityanena tatpratyabhij¤opapÃdanasya mahÃphalatvam ÃsÆtrayati / dÅyate asmai svÃminà sarvaæ yathÃbhila«itam iti dÃsa÷ , tasya bhÃva ityanena parameÓvararÆpasvÃtantryapÃtratà uktà / `janasya' iti , ya÷ kaÓcit jÃyamÃna÷ tasya , ityanena adhikÃrivi«ayo nÃtra kaÓcinniyama iti darÓayati , yasya yasya hi idaæ svarÆpaprathanaæ tasya tasya mahÃphalam , prathanasyaiva paramÃrthaphalatvÃt , tasya ca pratibandhakasaæmatairapratibandhanÅyatvÃt , na hi prathitamaprathitamiti nyÃyÃt / taduktam ----- {nehÃbhikramanÃÓo 'sti pratyavÃyo na vidyate / svalpamapyasya darmasya trÃyte mahato bhayÃt //} iti / paramagurupÃdairapi Óivad­«Âau ----- {ekavÃraæ pramÃïena ÓÃstrÃdvà guruvÃkyata÷ / j¤Ãte Óivatve sarvasthe pratipattyà d­¬hÃtmanà // karaïena nÃsti k­tyaæ kvÃpi bhÃvanayÃpi và / sak­jjhÃte suvarïe kiæ satyatà karaïÃdinà // sarvadà pit­mÃtrÃditulyadÃr¬yena satyatà /} iti / %% anavaratajananamaraïapŬitasya ityanena k­pÃspadatayà upakaraïÅyatvamÃha / apiÓabda÷ svÃtmana÷ tadabhinnatÃm Ãvi«kurvan pÆrïatvena svÃtmani parÃrthasaæpattyatiriktaprayojanÃntarÃvakÃÓaæ parÃkaroti / parÃrthaÓca prayojanaæ bhavatyeva tallak«aïatvÃt , na hi ayaæ daivaÓÃpa÷ svÃrtha eva prayojanaæ na parÃrtha iti ; tasyÃpi atallak«aïatve sati aprayojanatvÃt ; saæpÃdyatvena abhisaæhitaæ yat mukhyatayà tata eva kriyÃsu prayojakaæ tatprayojanam / ata eva bhedÃde 'pi ÅÓvarasya s­«ÂyÃdikaraïe parÃrtha eva prayojanam iti darÓayituæ nyÃyanirmÃïavedhasà nirÆpitam ----- {yamarthamadhik­tya puru«a÷ pravartate tat prayojanam} iti / %% iti icchÃvi«ayÅk­tasya phalasya prav­tto hetutvaæ Óatrà darÓayati / icchÃÓaktiÓca uttarottaram ucchÆnasvabhÃvatayà kriyÃÓaktiparyantÅbhavati ---- iti darÓayi«yÃma÷ / upaÓabda÷ samÅpÃrtha÷ , tena janasya parameÓvaradharmasamÅpatÃkaraïam atra phalam / ata evÃha %% iti / parameÓvaratÃlÃbhe hi samastÃ÷ saæpada÷ tanni÷«yandamayya÷ saæpannà eva , rohaïalÃbhe ratnasaæpada iva / pramu«itasvÃtmaparamÃrthasya hi kim anyena labdhena , labdhatatparamÃrthasyÃpi tadanyat nÃsti yad vächanÅyam / yaduktaæ granthak­taiva÷ ----- {bhaktilak«mÅsam­ddhÃnÃæ kimanyadupayÃcitam / enayà và daridrÃïÃæ kimanyadupayÃcitam //} ityevaæ «a«ÂhÅsamÃsena prayojanamuktam , bahubrÅhiïà tu upÃya÷ sÆcyate / %% bhÃvÃbhÃvarÆpasya bÃhyÃbhyantarasya nÅlasukhÃde÷ yà %% saæpatti÷ siddhi÷ tathÃtvaprakÃÓa÷ , tasyÃ÷ samyak %% vimarÓarƬhi÷ , saiva %% yasyÃæ tatpratyabhij¤ÃyÃm , tathà hi ---- sphuÂatarabhÃsasamÃnanÅlasukhÃdipramÃnve«aïadvÃreïaiva pÃramÃrthikapramÃt­lÃbha iha upadiÓyate / yadÃha anyatra÷ ----- {idamityasya vicchinnavimarÓasya k­tÃrthatà / yà svasvarÆpe viÓrÃntirvimarÓa÷ so 'hamityayam //} iti / tathà tatraiva ----- {prakÃÓasyÃtmaviÓrÃntirahaæbhÃvo hi kÅrtita÷ / uktà ca saiva viÓrÃnti÷ sarvÃpek«Ãnirodhata÷ // svÃtantryamatha kart­tvaæ mukhyamÅÓvaratÃpi ca /} iti / iyatà ca upÃye atidurghaÂatvÃÓaÇkà parÃk­tà / yadante nirÆpayi«yati ----- {sughaÂa e«a mÃrgo nava÷}(Ipv_4,1.16) iti / %% maheÓvarasya %% pratÅpamÃtmÃbhimukhyena j¤Ãnaæ prakÃÓa÷ pratyabhij¤Ã / pratÅpam iti ---- svÃtmÃvabhÃso hi na ananubhÆtapÆrvo'vicchinnaprakÃÓatvÃt tasya , sa tu tacchaktyaiva vicchinna iva vikalpita iva lak«yate ---- iti vak«yate / pratyabhij¤Ã ca ---- bhÃtabhÃsamÃnarÆpÃnusaædhÃnÃtmikà , sa evÃyaæ caitra ---- iti pratisaædhÃnena abhimukhÅbhÆte vastuni j¤Ãnam ; loke'pi etatputra evaæguïa evaærÆpaka ityevaæ và , antato'pi sÃmÃnyÃtmanà và j¤Ãtasya punarabhimukhÅbhÃvÃvasare pratisaædhiprÃïitameva j¤Ãnaæ pratyabhij¤Ã ---- iti vyavahriyate ; n­paæ prati pratyabhij¤Ãpito'yam ---- ityÃdau / ihÃpi prasiddhapurÃïasiddhÃntÃgamÃnumÃnÃdividitapÆrïaÓaktisvabhÃve ÅÓvare sati svÃtmanyabhimukhÅbhÆte tatpratisaædhÃnena j¤Ãnam udeti , nÆnaæ sa eva ÅÓvaro'ham ---- iti / tÃmenÃm %% iti / upapatti÷ saæbhava÷ , tÃæ saæbhavantÅæ tatsamarthÃcaraïena prayojakavyÃpÃreïa saæpÃdayÃmi / tathà hi ---- saæbhavati tÃvad asau , avicchinnaprakÃÓatvÃt ; nirodhakÃbhimatamÃyÃÓaktisamapasÃraïamÃtrameva tu tatra upapÃdanam / pratyabhij¤opapattau svaparavibhÃgÃbhÃve tadapek«aæ kartrabhiprÃyÃdi asaæbhÃvyam iti parasmaipadaprayoga÷ / itthaæ ca atra Óloke yojanà , ---- maheÓvarasya dÃsyaæ samastasaæpallÃbhahetuæ kathaæcit ÃsÃdya , janasyÃpi kathaæcit tatpratyabhij¤Ãm ÃsÃdya prÃpayya , upakÃraæ samastasaæpallÃbhahetubhÆtaæ maheÓvaradÃsyÃtmakam icchan , tÃmeva samastasaæpatsamavÃptihetukÃæ tatpratyabhij¤Ãm upapÃdayÃmi / %<ÃsÃdya>% iti Ãv­ttiyojane dvau ïicau / iyati ca vyÃkhyÃne v­ttik­tà bharo na k­ta÷ , tÃtparyavyÃkhyÃnÃt / yaduktam ----- {saæv­tasautranirdeÓaviv­timÃtravyÃpÃrÃyÃm /} iti / ÂÅkÃkÃreïÃpi v­ttimÃtraæ vyÃkhyÃtumudyatena nedaæ sp­«Âam , asmÃkaæ tu sÆtravyÃkhyÃna eva udyama -- iti vibhajya vyÃkhyÃtam / evaæ sarvatra / evamanena Ólokena abhidheyam , prayojanam , tatprayojanam , tatprayojanam , adhikÃrinirÆpaïam , guruparvakrama÷ saæbandha -- iti darÓitam / tathà hi ---- samastasaæpallak«aïo vyÃkhyÃto yo'rtha÷ pÆrvaæ puïyapÃpÃdau saæsÃramÆlakÃraïe hetu÷ , sa eva pratyabhij¤Ãyate anayà ---- iti karaïavyutpattyà upÃya÷ iha lokottaramÃrgaæ prati nirïÅta÷ , iti atidurghaÂakÃritvalak«aïamaiÓvaryam {mÃrgo nava}(Ipv_4,1.16.) iti ÓÃkhÃnte nirÆpayi«yamÃïaæ sÆcayatà upÃya÷ darÓita÷ abhidheyatvena / ata eva {tathà hi ja¬abhÆtÃnÃm}(Ipv_1,1.4.) ityupakramapÆrvakaæ ÓlokÃntaraæ bhavi«yati / prayojanaæ ca pratyabhij¤opÃyaj¤Ãnam , tasya prayojanam pratyabhij¤Ãnam , tasyÃpi prayojanaæ samastasaæpallak«aïapÃramaiÓvaryaikarÆparathanam , tata÷ paraæ nÃstyeva , tasya sarvaparyantaphalatvÃdaæÓÃæÓikayÃpi / yaduktaæ mayaiva stotre ----- {phalaæ kriyÃïÃmathavà vidhÅnÃæ paryantatastvanmayataiva deva / pahlepsavo ye punaratra te«Ãæ mƬhà sthiti÷ syÃdanavasthayaiva //} iti / etad vak«yati ----- {tadatra nidadhatpadam}(Ipv_4,1.16.) iti pÃdadvayena / %% ityanena adhikÃrÅ darÓita÷ / yat nigamayi«yati ----- {aniÓamÃviÓan}(Ipv_4,1.16.) iti / %% ityanena guruparvakrama÷ / vak«yati ----- {mahÃgurubhirucyate sma Óivad­«ÂiÓÃstre yathÃ}(Ipv_4,1.16.) iti / evaæ pratyabhij¤Ãtavyasamastavastusaægrahaïena idaæ vÃkyamuddeÓarÆpaæ pratij¤Ãpiï¬Ãtmakaæ ca , madhyagranthastu hetvÃdinirÆpaka÷ , {iti prakaÂito mayÃ}(Ipv_4,1.16.) iti ca antyaÓloko nigamanagrantha÷ -- ityevaæ pa¤cÃvayavÃtmakamidaæ ÓÃstraæ paravyutpattiphalam / naiyÃyikakramasyaiva mÃyÃpade pÃramÃrthikatvam ---- iti granthakÃrÃbhiprÃya÷ {kriyÃsaæbandhasÃmÃnya}(Ipv_2,2.1.) ityÃdi«u uddeÓe«u prakaÂÅbhavi«yati -- iti tÃvad granthasya tÃtparyam sujanaÓca laukikeÓvaraparicita ÅÓvaravi«aye janam anujÅviguïasaæpannaæ prakÃÓayati , janavi«aye ca abhigÃmikÃdiguïasaæpannam ÅÓvaraæ prakÃÓayati - iti iyÃnartha÷ sÃmÃnyena «a«ÂhosamÃsena darÓita÷ %% iti / etacchlokÃkarïanasamaye ca Ói«yÃïÃm etadarthasaækramaïakrameïa parameÓvaratÃdÃtmyameva upajÃyate tÃvat / tathà hi ---- %% ityÃkarïanÃt vayaæ te jananamaraïapŬità aparyupastav­ttayaÓca , asmÃkamayam upakÃram icchan , maheÓvarasya dÃsyam ÃsÃdya , samastasaæpatsamavÃptihetuæ tatpratyabhij¤Ãm upapÃdayati ; tataÓca tatpratyabhij¤ÃmevaæbhÆtÃæ vayaæ prÃptà eva , itÅtthameva hi adhikÃriïi ÓÃstrÃrthasya bimbapratibimbavat saækrÃnti÷ lo¬liÇÃdÅnÃæ vi«ayÅbhavati prathamapuru«Ãrtha uttamapuru«Ãrthe paryasyati , na tu tÃÂasthyena ; adhikÃryanadhikÃriïo÷ pratipattau viÓe«ÃbhÃvaprasaÇgÃt / ÃrogyakÃmÃ÷ ÓivÃæ sevantÃæ sevadhvam ---- iti và vÃkyÃrthasya sevÃmahai -- ityevaærÆpeïa adhikÃriïi dvitÅyà kak«yà saækrÃntau , t­ÂÅyakak«yÃmeva bhÃvikoÂipatitÃmapi puru«Ãrthasaæpattim akÃlakalitasvarÆpÃnupraveÓena svÃtmÅk­tÃm abhimanyamÃne , tata eva vitatasaævitsundaraparÃmarÓo pÆrïatÃbhimÃnapratilambhÃt , anyasya tu anevaærÆpatvenaiva anadhikÃrità tÃÂasthyaprÃïà ---- iti / tadÃstÃm avÃntarametat atigahanaæ ca ---- iti sthitametat / etena Ólokena ÅÓvarasÃæmukhyaæ vineyÃnÃæ prayojanÃdipratipÃdanaæ ca kriyate ---- iti / {anantabhÃvasaæbhÃrabhÃsane spandanaæ param / upoddhÃtÃyate yasya taæ stuma÷ sarvadà Óivam //} //1// nanu ÅÓvarasya siddhireva kartavyà / keyaæ siddhi÷ ? na tÃvat utpatti÷ , nityatvÃt / nÃpi ÅÓvarasiddhikÃrÃdayastasyopapattiæ vidadhate / j¤apti÷ siddhiriti cet , anavacchinnaprakÃÓasya pramÃïavyÃpÃropÃdheyaprakÃÓÃtmakasiddhyanupayoga eva / nanu anavacchinnastadÅya÷ prakÃÓa -- iti kathametat ; nÅlasukhÃdiprakÃÓe hi tatprakÃÓa÷ kuta÷ ? tadaprakÃÓe'pi suptamÆrchÃdau nitarÃm , svaprakÃÓe'pi và ÅÓvare pramÃt÷ïÃæ kiæ v­ttaæ yena te«Ãæ pramÃïavyÃpÃrÃnupayoga ityÃÓaÇkyÃha ----- ## iha ka ÅÓvare kÅd­Óe kÅd­Óena pramÃïena asti iti j¤Ãnalak«aïÃæ siddhim , nÃstÅti j¤Ãnalak«aïaæ và ni«edhaæ kuryÃt ? pramÃtà iti cet , sa eva ka÷ ? dehÃdirja¬a÷ uta tadanyo và kaÓcit ÃtmÃdiÓabdavÃcya÷ ? so'pi svaprakÃÓasvabhÃvo và na và ? dehÃdirja¬a÷ iti cet , sa eva svÃtmani asiddha÷ paratra kÃæ siddhiæ kuryÃt ? ÃtmÃpi asvaprakÃÓo ja¬a eva tattulyayogak«ema÷ / svaprakÃÓasvabhÃva÷ iti cet , kÅd­Óena svena rÆpeïa bhÃti ? yadi parini«ÂhitasaævinmÃtrarÆpeïa , tadà saævidÃæ bhedanam , bheditÃnÃæ ca antaranusaædhÃnena abhedanaæ na syÃt ; tena svatantrasvaprakÃÓÃtmatayà tÃvat sa bhÃsate , bheditÃnÃæ ca antaranusaædhÃnena abhedanaæ na syÃt ; tena svatantrasvaprakÃÓÃtmatayà tÃvat sa bhÃsate , tathÃbhÃsamÃnaÓca kÅd­ÓamÅÓvaraæ sÃdhayet ni«edhet và ? kart­j¤Ãt­svabhÃvam iti cet nanu sa pramÃtaiva tathÃbhÆta÷ iti ko'nya÷ sa÷ ? nanu sarvakart­tvasarvaj¤atve pramÃturna sta÷ ; na khalu sarvaÓabdÃrtho j¤Ãt­kart­tvayo÷ svarÆpaæ bhinatti , bhedadarÓane'pi ÅÓvaraj¤ÃnacikÅr«Ãyaj¤Ãdernityasya vi«ayeïa akÃraïabhÆtena anÃdheyÃtiÓayatvÃt / prakÃÓamÃnatÃnayanameva vi«ayatvam iti cet , aprakÃÓasvabhÃvasya tathÃtvamanucitam ---- iti vak«yÃma÷ / prakÃÓamÃnasvabhÃvatve vi«ayo'pi sarvÃtmanà prakÃÓa eva nimagna iti prakÃÓa÷ prakÃÓate ---- ityetÃvanmÃtraparamÃrthatve ka÷ sarvaj¤Ãsarvaj¤avibhÃga÷ ? , pramÃïamapi evaæ siddhatvÃsiddhatvÃbhyÃæ paryanuyojyam ; evaæ siddhirapi / tasmÃt vi«ayÃbhimataæ vastu ÓarÅratayà g­hÅtvà tÃvat nirbhÃsamÃna Ãtmaiva prakÃÓate vicchedaÓÆnya÷ , su«uptamapi prati prakÃÓata eva , anyathà sm­tyayogÃt ; prakÃÓasya ca nityatvÃt vicchedahetorabhÃvena , anyapramÃtrapek«ayà ca prakÃÓamÃnatvÃt , svaparapramÃt­vibhÃgasya tats­«Âasya mÃyÅyatvena vak«yamÃïatvÃt / sa cÃyaæ svatantra÷ / svÃtantryaæ ca asya abhede bhedanam , bhedite ca antaranusaædhÃnena abhedanam ---- iti bahuprakÃraæ vak«yÃma÷ / etadeva asya pÃrameÓvaryaæ mukhyamÃnandamayaæ rÆpam ---- iti pÆrvamupÃttaæ %% iti / tadeva tu svÃtantryaæ vibhajya vaktuæ %% iti pa¤cÃnnirdi«Âam / j¤ÃnapallavasvabhÃvaiva hi kriyà ---- iti vak«yate / tena sarvakriyÃsvatantre sarvaÓaktike ---- iti yÃvad uktaæ bhavet tÃvadeva %% iti / iyameva ca saævitsvabhÃvatà / saæviditi tu ucyamÃnà vikalpyatvena prameyatÃæ sp­Óanto s­«ÂatvÃt na paramÃrthasaævit ---- iti vak«yÃma÷ / kartà j¤Ãtà ca maheÓvara ---- ityabhidhÃne'pi sa eva prakÃra Ãpatet , iti yathà yathà prameyabhÆmikÃpÃdananyakkÃrakalaÇkaparihÃra÷ Óakya÷ tathà tathà yÃvadgati yatitavyam , iti bhÆtavibhaktyà nirdeÓa÷ k­ta÷ / upadeÓÃvasare hi sarvÃtmanà tÃvat sà prameyatà asya parihartum aÓakyà / %% iti , svasmin anapÃyirÆpe svabhÃve ityanena , vaiÓe«ikÃdyabhimataja¬ÃtmavÃdanirÃsa÷ / %<Ãdisiddhe>% iti , avicchinnaprakÃÓe ityartha÷ / %% iti , etadeva mÃheÓvarya yad anavacchinnaparkÃÓatvena j¤Ãt­kart­tvadhÃropÃroha÷ / %% iti , yasya tu vaiÓe«ikÃderja¬a Ãtmà sa siddhiæ karotu ÅÓvaravi«ayÃm ; anyastu sÃækhyÃdini«edham ; sÃækhyo'pi vi«ayÃvabhÃsanarÆpaæ j¤Ãnaæ buddhidharmamicchan ÃtmÃnaæ vastuto ja¬ameva upaiti ; na ca ja¬Ãtmà svÃtmanyapi durlabhaprakÃÓasvÃtantryaleÓa÷ kiæcit sÃdhayituæ ni«eddhuæ và prabhavi«ïu÷ pëÃïa iva ; na ca aja¬Ãtmano'pi etad ucitam , tathà hi ---- sa svÃtmani siddhimitthaæ kuryÃt ---- yadi asya so'bhinavatvena bhÃsamÃna÷ pÆrvaæ na bhÃsate , na bhÃsanaæ cet ja¬ataiva / ni«edhaæ ca itthaæ vidadhyÃt ---- yadi sa na prakÃÓate tathà ca ja¬a÷ , na ca ja¬asya etat yuktam ityuktam , nÃpi aja¬asya ; tasmÃt saævitprakÃÓa eva ghaÂÃdiprakÃÓa÷ , na tvasau svatantra÷ kaÓcit vÃstava÷ ; prakÃÓa eva ca ÃtmÃ÷ ; tat na tatra kÃrakavyÃpÃravat pramÃïavyÃpÃro'pi nityatvavat svaprakÃÓatvasyÃpi tatra bhÃvÃt //2// nanu kÃrakavyÃpÃra÷ pramÃïavyÃpÃraÓca yadi ÅÓvare na saæbhavati , tarhi pratyabhij¤ÃpayÃmi ---- iti yo vyÃpÃra ukta÷ sa katamo vyÃpÃra÷ ----- ityÃÓaÇkyÃha ----- ## sa ÅÓvarasvabhÃva Ãtmà prakÃÓate tÃvat , tatra ca asya svÃtantryam iti na kenacidvapu«Ã na prakÃÓate , tatra aprakÃÓÃtmanÃpi prakÃÓate prakÃÓÃtmanÃpi , tatrÃpi prakÃÓÃtmani sarvathà prakÃÓÃtmanà prakÃÓo bhÃgaÓo và ; bhÃgaÓa÷ prakÃÓane sarvasya vyatirekeïa avyatirekeïa và , katipayasya vyatirekeïa avyatirekeïa và , uktaprakÃrapÆrïatayà và ; tadamÅ sapta prakÃrÃ÷ / tatra prathama÷ prakÃro ja¬ollÃsa÷ , antya÷ paramaÓivÃtmà , madhyamà jÅvà bhÃsÃ÷ , saiva bhagavato mÃyà vimohinÅ nÃma Óakti÷ , tadvaÓÃt prakÃÓÃtmatayà satatam avabhÃsamÃne'pi Ãtmani bhÃgena aprakÃÓanavaÓÃd %% sarvathà h­dayaægamÅbhÃvamaprÃpte ata eva pÆrïatÃvabhÃsanasÃdhyÃm arthakriyÃm akurvati , tatpÆrïatÃvabhÃsanÃtmakÃbhimÃnaviÓe«asiddhaye %% vyÃkhyÃtapÆrvà pradarÓyate , katham ? %<Óakte÷>% ÅÓvarani«Âhatvena prasiddhÃyà d­kkriyÃtmikÃyÃ÷ , %<Ãvi«karaïena>% pradarÓanena , abhimÃnasÃdhyÃrthakriyÃïÃæ tadabhimÃnasiddhyà vinà asiddhe÷ ; tathà ca d­«ÂÃntaæ darÓayati ----- {taistairapyupayÃcitai÷ /}(Ipv_4,1.17.) iti / etaduktaæ bhavati ---- na kÃrakavyÃpÃro bhagavati , nÃpi j¤ÃpakavyÃpÃro'yam , api tu mohÃpasÃraïamÃtrametat , vyavahÃrasÃdhanÃnÃæ pramÃïÃnÃæ tÃvatyeva viÓrÃnte÷ / ghaÂo'yamagraga÷ pratyak«atvÃt ---- ityanena hi ghaÂo na j¤Ãpyate pratyak«eïaiva prakÃÓamÃnatvÃt , anyathà pak«e hetvasiddhe÷ , kevalaæ mohamÃtramapasÃryate / yaÓcÃyaæ mohastadapasÃraïaæ ca yat , tadubhayamapi bhagavata eva vij­mbhÃmÃtram , na tu adhikaæ kiæcit ---- ityuktaæ vak«yate ca //3// nanu parid­ÓyamÃne bhÃvarÃÓau kimÅyà ÓaktirÃvi«kriyate kaæ ca prati iti / ja¬ÃnÃæ tÃvat na j¤ÃnÃtmikà Óaktirasti , kriyÃtmikÃpi svÃtantryaprÃæà svÃtantryavyapagamÃd asaæbhÃvanÃbhÆmireva ; tathà ca ratho gacchati ---- ityÃdau upacÃraæ kecana pratipannÃ÷ , na ca ja¬Ãnprati vyavahÃrasÃdhanam ucitam ; atha aja¬ajÅvajjanatÃdhikÃreïa ubhayamapi , tarhi sarvasya svÃtmà maheÓvara ---- iti dÆrataraæ viprakar«ità pratyÃÓà , tadetad ÃÓÇkya nirÆpayati ----- ## %% iti yuktyupakramaæ dyotayati , d­ÓyatÃæ kila ityartha÷ / %% ityanena sÃdhyaæ sÆcyate , hinà heturityanye , prak­taæ sÃdhyaæ hetusiddhyÃyattamupakramyate ityartha÷ / tena iti buddhivartinà , tata eva smaryamÃïena granthena varïayi«yamÃïena prakÃreïa yasmÃt sarvametad yuktam iti %% iti Óabdasya vÃrtha÷ / iha tÃvat bhÃvarÃÓiryathà vim­Óyate tathà asti , astitvasya prakÃÓaæ ÓaraïÅkurvata÷ prakÃÓaprÃïitadeÓÅyaæ ÃÓritya samunmevÃt , avim­«Âaæ hi yadi vastu tanna nÅlaæ na pÅtaæ na sat na asaditi kuta iti paryanuyoge kimuttaraæ syÃt / tena yad yathà yÃvat avÃdhitaæ vim­Óyate tat tathà tÃvat asti , tat eva deÓakÃlÃkÃravitatÃtmÃno 'pi dravyakriyÃsaæbandhÃdaya÷ ekatvena paramÃrthasanta iti vak«yate {kriyÃsaæbandhasÃmÃnya}(Ipv_2,2.1) ityÃdinà , tataÓca vitatamapi idaæ viÓvaæ saæk«epavimarÓadaÓÃdhirohe ja¬aæ jÅvacca ---- ityetÃvatà dvayarÆpeïa asti / tatra ja¬Ã vim­ÓyamÃnà na svatantrà bhavanti , vim­ÓyamÃnatà hi te«Ãæ na svaÓarÅraviÓrÃnta÷ ko 'pi dharma÷ ja¬atvÃbhÃvaprasaægÃt , mama nÅlaæ bhÃti mayà nÅlaæ j¤Ãyate iti / te«Ãm %% cinmayatve 'pi mÃyÃkhyayà ÅÓvaraÓaktyà jìyaæ prÃpitÃnÃm , %% pramÃtÃramÃÓritya %% tatpramÃtrÃbhimukhyena avasthÃnam , tato ja¬Ã nÃma na p­thak santi / yathoktaæ granthak­taiva÷ ----- {evamÃtmanyasatkalpÃ÷ prakÃÓasyaiva santyamÅ / ja¬Ã÷ prakÃÓa evaika÷ svÃtmana÷ svaparÃtmabhi÷ //} iti / sa eva hi svÃtmanà san vaktavyo yasya anyÃnupahitaæ rÆpaæ cakÃsti ; na ca bhÃrÆpÃnupahitaæ ja¬aæ nÃma ki¤cit , tena ja¬ÃnÃæ hi ÓaktirÃvi«kriyate ja¬Ãnprati ---- ityetat tÃvat nirutthÃnameva / ye tu anye ja¬ebhyo jÅvanta ---- iti nÃma prasiddhÃ÷ te«Ãmapi ÓarÅraprÃïapurya«ÂakaÓÆnyÃkÃrÃ÷ tÃvat ja¬Ã eva iti te«Ãmapi kimucyate / ata eva ghaÂaÓarÅraprÃïasukhatadbh|avarÆpaæ yallagnaæ bhÃti tadeva jÅvarÆpabhÆtaæ satyam ; tasya ca ÃpÃte yadyapi bahutvaæ bhÃti tathÃpi tat ja¬ÃtmakavedyaÓarÅrÃdyupÃdhe÷ / tatastat apÃrabhÃrthikam anyonyÃÓrayÃt , jÅvà hi ja¬abhedÃt bhedabhÃgina÷ ja¬ÃÓca jÅvabhedÃt , etaddeho 'yam etadvedyo 'yam ---- iti bhedam upeyu÷ , nÅlapÅtÃdibhÃvabhedÃstu pramÃt­saælagnatayà bhedabhÆmimeva paramadhirƬhà iti / kim tena / tadayaæ jÅvÃnÃmabheda eva saæpanna iti jÅvan pramÃtà ---- iti jÃtam / jÅvanaæ ca jÅvanakart­tvaæ tacca j¤ÃnakriyÃtmakam , yo hi jÃnÃti ca karoti ca sa jÅvati ---- ityucyate / tadayaæ pramÃtà j¤ÃnakriyÃÓaktiyogÃd ÅÓvara ---- iti vyavahartavaya÷ purÃïÃgamÃdiprasiddheÓvaravat ; tadprasiddhÃvapi sarvavi«ayaj¤ÃnakriyÃÓaktimattvasvabhÃvameva aiÓvaryaæ tanmÃtrÃnubandhitvÃdeva siddham ; tadapi ca kalpiteÓvare rÃjÃdau tathà vyÃptigrahaïÃt , yo yÃvati j¤Ãtà kartà ca sa tÃvati ÅÓvarp rÃjeva , anÅÓvarasya j¤Ãt­tvakart­tve svabhÃvaviruddhe yata÷ ; Ãtmà ca viÓvatra j¤Ãtà kartà ca ---- iti siddhà pratyabhij¤Ã / j¤ÃnakriyÃÓakto eva svÃbhÃvikyau aprarƬhabhedonme«e sadÃÓiveÓvarau , bhedasya sÃmÃnyata÷ prarohe vidyÃkale , viÓo«ata÷ prarohe buddhikarmendriyagaïa iva bhavi«yati / ja¬Ã iti ajÅvanta÷ , anye ca jÅvanta ---- ityÃpÃte tÃvad bhÃti na tu saævidÃpÃte bhÃtÅti jÅvatÃmiti jaÇgamà eva amÅ itthaæ nirdi«ÂÃ÷ //4// nanu j¤Ãnakriye eva kathaæ siddhe yata aiÓvaryavyavahÃra÷ prasÃdhyate ---- iti ÓaÇkÃæ ÓamayitumÃha ----- tatra j¤Ãnaæ svata÷ siddhaæ kriyà kÃyÃÓrità satÅ / parairapyupalak«yeta tayÃnyaj¤ÃnamÆhyate //5 [Ipv_1,1.5] // ahaæ jÃnÃmi , mayà j¤Ãtaæ j¤Ãsyate ca ---- ityevaæ svaprakÃÓÃhaæparÃmarÓaparini«Âhitameva idaæ j¤Ãnaæ nÃma , kiæ tatra anyat vicÃryate , tadaprakÃÓe hi viÓvam andhatamasaæ syÃt , tadapi và na syÃt , bÃlo 'pi hi prakÃÓaviÓrÃntimeva saævedayate / taduktam ----- {vij¤ÃtÃramare kena bojÃnÅyÃt /}(b­. 2,5.19) iti / tannihnave hi ka÷ praÓna÷ , kim uttaraæ ca syÃt ---- iti / tatra ca jÃnÃmi ---- ityanta÷saærambhayogo 'pi bhÃti , yena ÓuklÃderguïÃt atyantaja¬Ãt jÃnÃmi ---- iti ---- vapu÷ citsvabhÃvatÃm abhyeti÷ ; sa ca saærambho vimarÓa÷ kriyÃÓaktirbhavati / yaduktam asmatparame«ÂhiÓrosromÃnandapÃdai÷ ---- {ghaÂÃdigrahakÃle 'pi ghaÂaæ jÃnÃti sà kriyà /} iti / tena ÃntarÅ kriyÃÓakti÷ j¤Ãnavadeva svata÷ siddhà svaprakÃÓà , saiva tu svaÓaktyà / prÃïapurya«Âakakrameïa ÓarÅramapi saæcaramÃïà spandanarÆpà satÅ vyÃpÃrÃtmikà mÃthÃpade 'pi pramÃïasya pratyak«Ãdervi«aya÷ / sà ca paraÓarÅrÃdisÃhityena avagatà svaæ svabhÃvaæ j¤Ãtmakamavagamayati , na ca j¤Ãnam idantathà bhÃti , idantà hi aj¤Ãnatvam , na ca anyadvastu anyena vapu«Ã bhÃtaæ bhÃtaæ bhavet , tat j¤Ãnaæ bhÃtyeva param , bhÃti ca yat tadeva ahamityasya vapu÷ iti paraj¤Ãnamapi svÃtmaiva÷ ; paratvaæ kevalam upÃdherdehÃde÷ , sa cÃpi vicÃrito yÃvat na anya iti viÓva÷ pramÃt­varga÷ paramÃrthata eka÷ pramÃtà sa eva ca asti / taduktam ----- {........... prakÃÓa evÃsti svÃtmana÷ svaparÃtmabhi÷ /} iti / tataÓca bhagavÃn sadÃÓivo jÃnÃti ityata÷ prabh­ti krimirapi jÃnÃti ---- ityantam eka eva pramÃtà iti phalata÷ sarvaj¤atvaæ pramÃtu÷ / evaæ kart­tve 'pi vÃcyam / yaduktam asmatparame«Âhibhi÷ Óivad­«Âau ----- {ghaÂo madÃtmanà vetti vedmyahaæ ca ghaÂÃtmanà / sadÃÓivÃtmanà vedmi sa và vetti madÃtmanà // nÃnÃbhÃvai÷ svamÃtmÃnaæ jÃnannÃste svayaæ Óiva÷ /} ityÃdi / %<Æhyate>% ityanena j¤Ãnena j¤Ãnasya prameyatvaæ na nirvahati ---- iti darÓayati , anyathà hi anumÅyate ---- iti brÆyÃt / tadevaæ ye«Ãæ tÃrkikapravÃdapÃæsupÃtadhÆsarÅbhÃvo na v­tto 'smin saævedanapathe , te iyataiva ÃtmÃnamÅÓvaraæ vidvÃæso ghaÂaÓarÅraprÃïasukhatadabhÃvÃn tatraiva nimajjayanta ÅÓvarasamÃvi«Âà eva bhavanti / tato 'yam upoddhÃta÷ / upa iti Ãtmana÷ samÅpe ÂaÇkavat ÅÓvarapratyabhij¤Ãnalak«aïa utkar«o hanyate viÓrÃmyate yena ; etÃvadeva ca asya granthasya tÃtparyam ---- iti / tato 'pi ayam upoddhÃta÷ / upÃæÓu avitataæ k­tvà uditi ÓÃstrasya Ærdhva eva hanyate apasÃryate prameyavi«ayo vyÃmoho yena ---- iti / gatyarthatvÃdvà hanterj¤Ãnamartha÷ , j¤Ãyate prameyaæ yena iti / kecittu gatiæ striyaæ gacchati ---- ityetadvi«ayameva hantyarthamÃhu÷ / evaæ Ólokacatu«ÂayÃrthabhÃvanÃdÃr¬hy|adeva labhyate paramaÓiva÷ / iti Óivam //5// iti ÓrÅmadÃcÃryotpaladevaÓi«ya ---- ÓrÅmadÃcÃryalak«maïaguptadattopadeÓa ---- ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptaviracitÃyÃæ ÓrÅpratyabhij¤ÃvimarÓinyÃæ j¤ÃnÃdhikÃre upoddhÃta÷ / iti prathamÃhnikam // 1 // ____________________ atha dvitÅyamÃhnikam / {pÆrvapak«atayà yena viÓvamÃbhÃsya bhedata÷ / abhedottarapak«Ãntaæ nÅyate taæ stuma÷ Óiva÷ //} iha yat paramÃrtharÆpaæ ÃÓaÇkyamÃnapratipak«apratik«epeïa nirÆpayi«yamÃïaæ su«ÂhutamÃæ spa«Âok­taæ bhavati / yadÃha bhaÂÂanÃrÃyaïa÷ ----- {namaste bhavasaæbhrÃntabhrÃntimudbhÃvya bhindate / j¤ÃnÃnandaæ ca nirdvandvaæ deva v­tvà viv­ïvate //} tatreha anÃtmÃnÅÓvaravÃdinÃæ bhrÃntibhedanapÆrvakaæ paramÃrthaæ vivarÅ«yan tadudbhÃvanaæ tÃvat ekÃdaÓabhi÷ Ólokai÷ karoti {nanu svalak«aïÃbhÃsam ................................................................... /} ityÃdibhi÷ {......................................................................... tena kartÃpi kalpita÷ //} ityantai÷ / tatra Ólokadvayena Ãtmano dhruvasya d­ÓyÃnupalabdhyà abhÃva ukta÷ pratyak«ÃtmavÃdina÷ prati / tatra Ólokatrayeïa sm­tyanusaædhÃnaæ saæskÃrÃt siddham iti anyabÃsiddhatvÃt ÃtmÃnumÃnÃya na paryÃptam ---- iti proktam anumeyÃtmavÃdina÷ prati / tatra Ólokena j¤ÃnÃdi guïairguïini pratipatti÷ ---- iti anumÃnaæ nirastam / evam ÃtmÃnaæ nirÃk­tya , tato j¤ÃnakriyÃÓaktisaæbandharÆpamaiÓvarya nirÃkartuæ j¤Ãnasya svarÆpameva vyatiriktaæ vÃdyantaramate , sÃækhyamate ca ayujyamÃnam ---- iti nirÆpitaæ Ólokadvayena / tata ekena kriyà nÃma na kÃcit kvacidapi asti ---- iti kathitam / tatra sÃdhakaæ pratik«ipya bÃdhakaæ ca upanyasyati / tata÷ saæbandhasya Ólokena nÃstitvaæ pratipÃditaæ pramÃïÃbhÃvaæ vadatà / Ólokenaiva tatra bÃdhakaæ pramÃïamuktvà , na Ãtmà sthiro nÃpi j¤Ãt­tvakart­tvalak«aïam asya aiÓvaryam ---- iti svapak«a upasaæh­ta÷ ---- iti pÆrvapak«asya piï¬Ãrtha÷ / atha granthÃrtho vyÃkhyÃyate / ## ## %% iti Ãk«epe ; iha Ãtmà saævitsvabhÃva÷ sthira÷ iti tÃvadayuktam , sthirasyÃpi svaprakÃÓasya aprakÃÓanÃt / tathà hi ---- ghaÂaprakÃÓo ghaÂavikalpo ghaÂapratyabhij¤Ã ghaÂasm­ti÷ ghaÂotprek«Ã ---- ityÃdirÆpeïa j¤ÃnÃnyeva prakÃÓante bhinnakÃntÃni bhinnavi«ayÃïi bhinnakÃrÃïi ca / tatra nÅlasya prakÃÓa÷ %% %% anyÃnanuyÃyi svarÆpasaækocabhÃji , %% deÓakÃlÃkÃrarÆpaæ yasya %<ÃbhÃsa÷>% prakÃÓanam antarmukhaæ yasmin bahirmukhÅnasvarÆpadhÃriïi j¤Ãne tat avikalpakam vi«ayabhede 'pi ekajÃtÅyam , svarÆpavaicitrye 'pi kÃraïÃbhÃvÃt / vikalpe hi vaicitryakÃraïam abhilÃpa÷ , sa ca ata nÃsti ; na hi abhilÃpo nÅlasya dharma÷ , na ca cak«urgrÃhya÷ , tato 'sau prÃcya÷ smartavya÷ , aprabuddhe ca saæskÃre na sm­ti÷ , tatprabodhaÓca vastudarÓanotthita÷ iti vastudarÓanasamaye 'bhilÃpasm­tirnÃsti / tata÷ %% vikalpakaæ j¤Ãnam , sarvasya vikalpasya sÃk«Ãt pÃramparyeïa và nirvikalpakamÆlatvÃt / %% iti ca anyarÆpaæ sÃmÃnyalak«aïaæ tasya vi«aya÷ , svalak«aïe 'tisaækocini vitatavikalpasÃdhyasya vr¬dhavyÃvahÃrikasya , aupadeÓikasya và saæketasya kartum aÓakyatvÃt , k­tasyÃpi vaiyarthyÃt , tena hi ananuyÃyinà na punarvyavahÃra÷ / tacca bahubhedam , yatastat abhilÃpena saæjalpÃtmanà ÓabdarÆpeïa saha vartate / Óabdanaæ ca idam ---- iti , tat ---- iti , tadidam ---- iti , bhavedidam ---- iti , idaæ và idam ---- ityÃdi bahudhà bhidyate / tacca na vi«ayapak«o vartate , api tu tasya vikalpasya svarÆpameva vicitrokurvat pratibhÃti iti vikalpo bahubheda÷ / evam anubhavavikalpaparamparà tÃvat svaprakÃÓatvena bhÃti / syÃdetat , yallagnÃsau paramparà so'pi ÃbhÃti ---- iti ; tatra , yato dvayamapi etad avikalpetararÆpaæ na anyasya %% etadatiriktasya dra«Âu÷ anubhavitu÷ saæbandhi , d­Óyasya tu bhavatu bÃhyÃrthavÃde / atra hetu÷ ---- yata÷ %% dra«Âu÷ , ata eva saævitsvabhÃvatopagamÃt svaprakÃÓatÃyogyatvÃt Ãpannopalabdhilak«aïaprÃpte÷ , %% etadbodhadvayamadhye nÃsti avabhÃsa÷ / nanu astyeva avabhÃsa÷ ---- iti asiddhà d­ÓyÃnupalabdhi÷ / tathà hi ---- ahaæ vedmi , niÓcinomi , smarÃmi idam ---- iti vidÃdiprak­tyartharÆpÃt j¤Ãnasm­tyÃde÷ idam ---- iti ca karmarÆpÃt vi«ayÃt atiriktameva aham ---- iti anuyÃyini prakÃÓe anuyÃyirÆpaæ bhÃti / ka evamÃha bhÃti ---- iti ? bhÃnaæ hi avikalpakam , aham ---- iti ÓabdÃnuviddho vikalpapratyaya÷ / nanu tathÃpi kim anena vikalpyate , ÓarÅrasantÃno và k­Óo'ham ---- ityÃdipratyayÃt , j¤ÃnasantÃno và sukhyaham ---- iti pratÅte÷ ? matvarthÅyaÓca santÃnameva sp­Óati nÃtiriktam / tadetaduktam ---- %% ÓarÅram , ÃdigrahaïÃt j¤Ãnam , avasyati , saætÃnarÆpatayà vikalpayati avaÓyam ; sad­ÓÃparabhÃvabhedagrahaïasÃmarthyavÃsanÃvi«ÂatvÃt ---- iti / %% iti na asmÃbhirnihnutà , %% ityanena saæg­hÅtatvÃt / etaduktaæ bhavati ---- ahaæpratÅtireva tÃvat na Ãtmà , tasyà api vikalparÆpatvÃt asthairyÃcca / etatpratÅtipratyayo 'pi nÃsti anya÷ ÓarÅrÃde÷ , bhavannapi và vedyapak«apatita÷ syÃt ---- iti / tathÃpi saævitsaævedyavyatiriktasya Ãtmano na siddhi÷ ---- ityetat apiÓabdena dyotitam / evaæ nÃsti Ãtmà saævitsaævedyatryatirikto d­Óyasya tasyÃnupalabdhe÷ ---- iti //1// //2// atra ÃtmavÃdyanumÃnamutthÃpayati ----- ## iha sm­tikÃle susmÆr«ito 'rtho bhavatu , dhvaæsatÃæ và ---- iti kintena(KSS: kimanena) , anubhavastÃvat dhvasta÷ ---- ityatra sarvasya avivÃda÷ , tameva ca anurundhÃnà sm­tirjÃyate / tathà hi ---- sm­tau na arthasya prakÃÓa÷ , na adhyavasÃya÷ , nÃpi anubhavasya arthasya ca aÇgulidvayavat , nÃpi anubhavaviÓi«Âasya arthasya daï¬ivat , sarvatra ayam ---- iti pratyayaprasaÇgÃt ; kiætu anubhavaprakÃÓa eva sm­tau pradhÃnam , anubhavasya tu arthaprakÃÓÃtmakatvÃt anubhavaprakÃÓanÃntarÅyako 'rthÃvabhÃsa÷ iti / sarvathà yadi anubhavo dhvasta÷ , tadà tatprakÃÓarÆpà kathaæ sm­tistaddvÃreïa arthavi«ayà syÃt , tayà ca sarvo vyavahÃra÷ kriyamÃïo d­«Âa÷ ityasau svarÆpeïa anapahnavanÅyà satÅ anubhavasya nÃÓe kiæcit avina«Âam Ãvedayati / tadeva ca anubhavakart­ ---- anubhavit­rÆpam , Ãtmà anubhÃvako nitya÷ ---- iti / iyadeva ca ÃtmasiddherjÅvitam / tattu na adhikam ihaiva unmÅlitam ÃcÃryeïa , vaktavyaÓe«avivak«ayà pÆrvapak«o mà tÃvat samÃpat ityÃÓayena / %% iti / arhtastÃvat tasyÃm akiæcitkara÷ , anubhavaÓca dhvasta÷ iti na kenacitprakÃreïa sm­ti÷ syÃt , tadabhÃve ca saæketaÓabdasm­tyÃyattà api astaÇgatÃ÷ sarve vikalpÃ÷ , nirvikalpaæ ca andhabadhiramÆkaprÃyam iti hanta nirÃkrandam avasÅdet viÓvam ---- iti //3// iha kÃryÃtirekeïa tÃd­k kalpanÅyaæ yat kÃryasiddhaye paryÃpnoti , na caivam Ãtmà , artho hi tÃvat smaryate , sa ca anubhavaprakÃÓamukhena , anubhavaÓca dhvasta÷ ---- ityuktam ; yadi Ãtmà kaÓcidasti , kiæ tena / etadapi hi vaktavyam ---- ÃkÃÓamapi asti ---- iti / atha ucyate ---- na kevalena Ãtmanà etat siddhyati , api tu anubhavasaæskÃro 'pi atra upayogÅ ---- iti , tarhi sa evÃstu , kim anena ? ---- tadetat darÓayati ----- ## %% anubhÆte«u %% yà %% tasyÃm anubhavo d­gÃtmà %% arthÃÓasparÓe , sa ca %% na«Âo'nubhava÷ , tasya hi anÃÓe idam ---- itye«a eva atruÂita÷ prakÃÓa÷ iti kà sm­ti÷ , tadanubhavità kiæ sm­te÷ kuryÃt ---- iti / %% vi«aye %% v­tta÷ %% tasyÃ÷ sm­te÷ %% smaryamÃïam / tatpadà ---- iti bahuvrÅhi÷ , %% iti sm­ti÷ //4// nanu j¤ÃnÃntarasya vi«ayeïa kathaæ tasyÃ÷ vi«ayitvÃbhimÃna÷ ---- ityÃÓaÇkyÃha ----- ## anubhavena hi saæskÃro janyate svocita÷ , saæskÃraÓca prÃtanarÆpÃæ sthitiæ sthÃpayati , Ãk­«ÂaÓÃkhÃdeÓcirasaævartitasya vivartyamÃnasya bhÆrjÃde÷ / tena atrÃpi saæskÃra÷ tÃæ sm­tiæ pÆrvÃnubhavÃnukÃriïÅæ karoti ---- iti tadvi«aya eva sm­tervi«aya÷ / evaæ tarhi %% yathà ÃyÃsÃya param , tadvat Ãtmà sthira÷ kalpanÃyÃsamÃtraphala÷ iti kiæ tena , sarvaæ hi saæskÃreïa jagadvyavahÃrakuÂumbakaæ k­takarÃvalambam ---- iti //5// nanu tasmaiva saæskÃrasya ÃÓrayo vaktavya÷ , sa hi guïatvÃd ÃÓrayamapek«ate , ya ÃÓraya÷ sa Ãtmà syÃt ---- ityÃÓaÇkyÃha ----- ## iha saæskÃre jÃyamÃne , yadi Ãtmano viÓe«a÷ , sa tarhi avyatirikta÷ iti na nitya÷ syÃt ; atha na kaÓcit asya viÓe«a÷ , tena tarhi kim / atha saæskÃra eva asya viÓe«a÷ , tarhi na vyatirikto 'sau iti punarapi anitye j¤Ãne saæskÃra÷ ---- ityÃyÃtam / anubhavÃdviÓi«Âaæ viÓi«ÂasmrÂyÃkhyakÃryakÃri j¤Ãnaæ paramparayà jÃyate ---- iti iyÃneva saæskÃrÃrtha÷ / atha saæskÃrÃtmà vyatirikto viÓe«a÷ , tasya tarhi kimasau / saæbandhaÓca vyatirikto nirÃkari«yate / evaæ j¤Ãnasukhadu÷khecchÃdve«aprayatnadharmÃdharmà api vikalpanÅyÃ÷ / etadÃha ---- %% iti Ãtmano %% aÇgÅkriyamÃïe«u te«u satsvapi , Ãtmana÷ %% viÓe«ÃbhÃvÃt sa tÃvat Ãtmà smrÂau na vyÃpriyeta , asmat­rÆpÃsaæsk­tarÆpÃdiprÃcyarÆp|anapÃyÃt , iti %% ---- iti / ahaæ smarÃmi ---- iti ya÷ %% so'pi ÓarÅrasaætÃno j¤ÃnasaætÃnaÓca adhyÃvasÅyate , %% / pÆrvaæ hi uktam ----- {ahaæpratÅtirapye«Ã ÓarÅrÃdyavasÃyinÅ /}(Ipv_1,2.2) iti / evam Ãtmani sÃdhakaæ pramÃïaæ pratyak«amanumÃnaæ ca parÃk­tam , bÃdhakaæ ca sÆcitaæ ---- dharmayoge nityatÃhÃni , anyathà kiæ tena / taduktam ----- {carmopamaÓcetso'nitya÷ svatukyaÓcedasatsama÷ / var«ÃtapÃbhyÃæ kiæ vyomnaÓcarmaïyasti hi tatphalam //} iti //6// ittham ÃtmÃnaæ nirÃk­tya , tasya aiÓvaryamapi nirÃkartuæ j¤ÃnaÓaktimeva parÅk«itumÃha ----- ## parÃbhyupagamena prasaÇgÃpÃdanam etat pÆrvapak«avÃdÅ karoti ---- prasaÇgaviparyayalÃbho me bhavi«yati ---- iti / tatra ÃtmavÃdÅ nityatvam Ãtmana itthaæ brÆte ---- iha kÃlo nÃma idaæbhÃvaviÓi«Âasya viÓe«aïatÃm avalambamÃna÷ taæ viÓi«ÂÅkurvan tatsaækocÃt anityaæ saæpÃdayati / ÃtmanaÓca citsvabhÃvatvÃt idam ---- iti prathanÃbhÃvena viÓe«yatvaæ nÃsti , viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo hi yojakÃyatta÷ , na ca svaprakÃÓe yojakÃntaram asti / sa itthaæ bruvÃïa÷ paryanuyujyate ---- %% tarhi svaprakÃÓam iti tatrÃpi e«aiva vÃrtà iti tadapi kasmÃt na nityam ? na ca dvayornityayo÷ kaÓcit saæbandha÷ , kÃryakÃraïabhÃvo hi asau nÃnya÷ , tata Ãtmano j¤Ãnaæ Óakti÷ iti avasannam ada÷ / atha na svaprakÃÓaæ j¤Ãnaæ tarhi parasyÃpi ado na prakÃÓa÷ , svaprakÃÓarÆpÃveÓanaæ hi asau parasya vidadhat bodha÷ prakÃÓo bhavati parasyÃpi , tata÷ svaprakÃÓatÃÓÆnyo na asau arthasya prakÃÓa÷ syÃt , bhÃvÃntaravat //7// ja¬o'pyasau ittham arthasya prakÃÓo bhavi«yati ---- iti sÃækhyamatam ÃÓaÇkate ----- ## iha tÃvat arthaæ jÃnÃmi ----ityasti vyavahÃra÷ / tatra arthasya prakÃÓa÷ ---- ityetÃvÃneva paramÃrtha÷ / tat na arthasya svaæ rÆpam , sarvaæ prati tathÃtvaprasaÇgÃt , na kaæcitprati và iti sarvaj¤am aj¤aæ và jagat syÃt / nÃpi arthe anyata etadrÆpam upanipatitam , e«a eva hi do«a÷ syÃt / tat nÆnam anyatraiva ayaæ dharma÷ tattvÃntare , tatrÃpi katham arthasya prakÃÓa÷ syÃt iti nÆnaæ tatra tattvÃntare so'rtha÷ pratibimbatvena upasaækrÃmati / tat tattvÃntaraæ sattvaprÃdhÃnyÃt pratibimbagrahayogyaæ tamasÃ''cchÃditatvÃt sakalapratibimbanato vyÃvartitam , bhÃge rajasà tamaso'pasÃraïÃt kiæcideva pratibimbakaæ g­hyÃti , tadeva buddhitattvam ucyate / arthapratibimbagrahaÓca j¤Ãnam asya v­ttirÆpaæ pÆrvavyapadeÓatirodhÃyakadadhyÃdipariïÃmavilak«aïapariïativiÓe«Ãtmakam / evam %% tÃvat %% dhÃrayati / iyaÓca sattvÃdÅnÃæ sukhadu÷khamoharÆpatayÃæ bhogyatvÃt ja¬am iti darpak«avat aprakÃÓam / na ca bhogyasya aprakÃÓasya tadviruddhabhokt­tÃrÆpaprakÃÓÃtmakasvabhÃvasaæbhavo yuktyanupÃtÅ iti tadvilak«aïena bhoktrà bhavitavyam / sa ca prakÃÓa÷ ---- ityetÃvatsvabhÃva÷ , svabhÃvÃntaraæ hi aprakÃÓarÆpaæ bhogyaæ kathaæ bhoktu÷ svabhÃvatayà saæbhÃvyeta / sa ca prakÃÓamÃtrasvabhÃvatvenaiva yadi viÓvasya prakÃÓa÷ , tarhi yugapadeva prakÃÓeta , ghaÂaprakÃÓo'pi paÂaprakÃÓa÷ syÃt iti viÓvaæ saækÅryeta / sa ca arthÃt arthapratibimbÃt tadÃdhÃrÃcca buddhitattvÃt anya÷ katham arthasya prakÃÓa÷ syÃt , asaæbandhÃt / tasmÃt buddhireva svacchatvÃt prakÃÓapratibimbamapi g­hïÃti / tata÷ prakÃÓapratibimbaparigrahamahimopanataprakÃÓÃveÓabuddhitattvÃveÓitapratibimbakanÅlÃdyarthaparyantasaækrÃnte÷ prakÃÓÃveÓasya artha÷ prakÃÓate iti siddho vyavahÃra÷ / tadevaæ j¤Ãnaæ ja¬abuddhitattvÃvyatirekÃt ja¬amapi citpratibimbayogÃt vi«ayasya prakÃÓa÷ ---- iti / etadeva tÃvat anucitam ---- yat prakÃÓÃtmà pumÃn buddhau pratibimbam arpayati , samÃnaguïe bimbakÃpek«ayà ca vimale pratibimbasaækrÃntidarÓanÃt , rÆpavati ÃdarÓe ghaÂarÆpapratibimbavat ; ÃtmabuddhyoÓca ativailak«aïyam , ÃtmÃpek«ayà ca na buddhirvimalà tat bahvatu tÃvat etat ---- iti %% Óabdena sÆcayati / kiætu pratibimbavÃdenÃpi na kiæcit pratisamÃhitaæ bhavet ---- iti darÓayati ----- #<.............. aja¬Ã saivaæ jìye nÃrthaprakÃsatà // Ipk_1,2.8 //># caitanyapratibimbayoge yadi tÃvat tatpratibimbakamapi mukhyaæ prakÃÓarÆpameva na bhavati , tenÃpi na kiæcit k­taæ syÃt , na hi pratibimbatavahnipu¤ja ÃdarÓo dÃhyaæ dahet / atha mukhyaprakÃÓarÆpameva tatpratibimbakam , tat tarhi buddheravyatiriktam iti mukhyaprakÃÓarÆpaiva buddhirjÃtà iti / yato viruddhadharmÃdhyÃsÃt bhÅrubhi÷ etat kalpitam / sa eva puna÷ jÃjvalyamÃnaæ nijam ojo j­mbhayati , tataÓca sà buddhireva cinmayÅ syÃt , kiæ puru«eïa / evam arthapratibimbakadvÃreïa arthamayÅ ---- ityapi ÃyÃto vij¤ÃnavÃda÷ / kuta etasyÃ÷ tadrÆpatvam ---- iti , pÆrvakÃraïaparamparÃta÷ ---- iti utaraæ vÃcyam / evaæ saiva cet cidrÆpà , prÃgvat nityatÃprasaÇga÷ ; na ceta cidrÆpasyÃpi nityatà , tarhi Ãtmà na nitya÷ kaÓcidasti , yasya j¤Ãnaæ nÃma Óakti÷ syÃt iti j¤ÃnamÃtrameva asti / yo 'rthaprakÃÓarÆpo bodho yaÓca vikalpasm­tyÃdirÆpa÷ tÃvatà arthavyavahÃrasiddhe÷ ---- iti prasaÇgaviparyayalÃbha÷ %% ityÃde÷ Ólokadvayasya tÃtparyam //8// evaæ j¤Ãnaæ parÅk«ya kriyÃæ parÅk«ate ----- ## iha parispandarÆpaæ tÃvat gavcchati , calati, patati ---- ityÃdi yat pratibhÃsagocaram , tatra g­haseÓagatadevadattasvarÆpÃt anantaraæ bÃhyadeÓavartidevadattasvarÆpam ---- ityetÃvat upalabhyate , na tu tatsvarÆpÃtiriktÃæ kÃæcit anyÃæ kriyÃæ pratÅma÷ / %% ityatra tu prabhÃtakÃlÃvi«ÂadevadattasvarÆpaæ tata÷ praharakÃlÃliÇgitatatsvarÆpam ---- ityÃdi bhÃti , %% ityatra madhuravasturÆpam amlavasturÆpam dravarÆpaæ kaÂhinarÆpam ---- ityÃdi / evaæ sÃd­ÓyÃcca tatra pratyabhij¤Ã bhinne'pi kÃyakeÓanasvÃdÃviva / deÓÃkÃrÃnyatve tu kÃlÃnyatvam avaÓyaæbhÃvideÓakÃlÃnyatve 'pi , svarÆpasyaiva deÓatvÃt , kÃlabhede ca svarÆpabhedÃt , deÓakÃlÃkÃrà ÃkÃra eva yadyapi paryavasmanti , tathÃpi sthÆlad­«Âyà asti bheda÷ iti te hi bhedena bauddhairucyante ---- iti tÃtparyam / evaæ pratyak«eïa na d­Óyate kacit kriyà , tadbhÃvÃt na tatpÆrvakeïa anumÃnena , kÃryaæ ca prÃmaprÃptyÃdyuttarak«aïarÆpaæ taddeÓavasturÆpÃdi iti kÃryÃnyathÃnupapattyÃpi na sà kalpyà / evaæ pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ tasyà ad­«Âi÷ ---- iti sÃdhakapramÃïÃbhÃva ukta÷ / bÃdhakamapi Ãha ----- #<................... na sÃpyekà kramikaikasya cocità // Ipk_1,2.9 //># tatra pÆrvÃpararÆpatà k«aïÃnÃæ vikalpabudvyÃnusaædhÃnÃt , na tu svÃtmani kiæcit pÆrvam aparaæ và , vastumÃtraæ hi tat / ato vikalpaprÃïitaæ pÆrvÃparÅbhÆtatvaæ kramarÆpatà kriyÃyÃ÷ kiæcit k«aïaæ na vastu sp­Óati , te hi k«aïà na anyonyasvarÆpÃvi«ÂÃ÷ iti katham %% kriyà , kramo hi bhedena vyÃpta÷ abhiÓne tadabhÃvÃt , bhedasya viruddham ekyam iti kathaæ %% iti syÃt ? atha ekatra ÃÓraye'vasthÃnÃt ekà , tatrÃpi tatk«aïÃtirikto na kaÓcit ÃÓrayo'nubhÆyate , k«aïà eva hi prabandhav­ttayo bhÃnti / kiæ ca tathÃbhÆtairbhinnadeÓakÃlÃkÃrai÷ kriyÃk«aïairÃvi«Âa ÃÓraya÷ kathameka÷ syÃt ? ata eva %% iti sÃd­ÓyÃt bhavantÅ pratyabhij¤Ã na aikyaæ vÃstavaæ gamayitumalam //9// evaæ j¤Ãnaæ kriyÃæ ca parÅk«ya , yasmin sati te saæbaddhe sarvaj¤atvasarvakart­tÃrÆpaiÓvaryaprasÃdhanÃya prabhavata÷ , taæ saæbandhaæ dhvaæsayituæ tadvi«ayaæ pramÃïÃbhÃvaæ tÃvadÃha ----- ## m­tppiï¬e sati stÆpaka÷ , tatra sati Óiviko yÃvat ghaÂa÷ ityevaæ bhÃvak«aïà eva upalabhyante , na adhikaæ kiæcit pratyak«eïa avabhÃsate , nÃpi anumÃnena ---- iti kriyÃyÃmiva vÃcyam / sarvatra ÃdhÃrÃdheyabhÃvÃdau ayameva panthÃ÷ ---- p­thagrÆpakuï¬avadarak«aïÃnantaraæ nirantarÃtmakaviÓi«Âakuï¬avadarodaya÷ ---- iti / ayameva ca bhÃvo bhÃvÃntareïa saha niyatapÆrvÃparatayà vikalpena vyavahiyamÃïa÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ ---- iti abhidhÅyate / na ca j¤ÃnakriyÃbhyÃæ saha Ãtmana÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ ÃtmanastatkÃryatvÃbhÃvÃt , j¤Ãnasya ca svasÃmagrokÃryatvÃt , kriyÃyÃÓca abhÃvÃt iti na j¤ÃnakriyÃsaæbandho yato j¤Ãt­tvakart­tve syÃtÃm //10// evaæ pramÃïaæ parÃk­tya , saæbandhe bÃdhakaæ sÃmÃnyaviÓe«amukhena nirÆpayati ----- ## saæbandhastÃvat parasparaprÃptirÆpo dvayo÷ prÃptibhÃjorekasti«Âhati ---- iti sÃmÃnyalak«aïam / tacca katham ? na hi ekatra viÓramitÃÓe«aÓarÅrasÃro'nyatra viÓramitum alam svarÆpabhedaprasaÇgÃt / etena saæyogasamavÃyau tanmÆlÃÓca anye'pi saæbandhà bÃdhavidhurÃæ dhuram adhyÃropità mantavyÃ÷ / yo'pi cetane«u tatkalpanayà ca acetane«u pÃratantryÃtmà saæbandho vyavahiyate , tatra siddhasya na pÃratantryam asti siddhatvÃdeva , asiddhasya natarÃæ ni÷svarÆpasya tÃddharmyÃyogÃt / evamapek«ÃyÃmapi vÃcyam / dve ca rÆpe kathaæ Óli«yata÷ ? dvayorekatvÃnupapatte÷ ; ekatve và ka÷ Óle«a÷ ? tasmÃt j¤ÃnasaæbandhÃt %% iti yathà vikalpakalpito 'rtho na vastu tathà kriyÃsaæbandhÃt %% ityapi kalpanÃmÃtram ---- iti pÆrvapak«asya saæk«epa÷ / iti Óivam //11// Ãdita÷ 16 // iti ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptaviracitÃyÃæ pratyabhij¤ÃsÆtravimarÓinyÃæ j¤ÃnÃdhikÃre pÆrvapak«aviv­tirnÃma dvitÅyamÃhnikam // 2 // ____________________ atha t­tÅyamÃhnikam / {vinà yena na kiæcitsyÃtsamastà api d­«Âaya÷ / anastamitasaæbodhasvarÆpaæ taæ stuma÷ Óivam //} etasmin pÆrvapak«e yaduktaæ sm­te÷ saæskÃramÃtrÃdeva siddhi÷ ---- iti , tadeva dÆ«ayituæ {satyaæ ....................................................... /} ityÃdi {................ j¤Ãnasm­tyapohanaÓaktimÃn //} ityantaæ Ólokasaptakam / kriyÃyÃæ saæbandhe ca dÆ«aïoddharaïaæ dvitÅye kriyÃdhikÃre bhavi«yati / yattu pareïa vyatiriktaæ j¤Ãnaæ kÃÓÃdasÃækhyÃdid­«Âau nirÃk­taæ tadabhimatameva granthak­ta iti tat dÆ«aïÃntarameva / tatra Ólokadvayena j¤Ãnasya svasaævedanarÆpatayà anubhavasya sm­tau aprakÃÓatvaæ darÓitaæ saæskÃrajatve 'pi / tata÷ Ólokadvayena sm­te÷ bhrÃntitvam ÃÓaÇkÃpÆrvakaæ parÃk­tya t­tÅyena prasaÇgÃt sarvÃdhyavasÃyÃnÃmapi bhrÃntitvÃÓaÇkà Óamità / tata÷ satyapi saæskÃre sm­tyanupapattau vyavahÃroccheda÷ ---- iti Ólokenoktvà svapak«e tadupapatti÷ ---- iti Ólokenoktam ---- iti tÃtparyam / granthÃrthastu nirÆpyate / ## pÆrvapak«amadhyÃt mayà tÃvat bahu aÇgÅkartavyam ---- iti %% ityanena darÓitam / yattu na aÇgÅkartavyaæ tat dÆ«yate ---- ityetaduktaæ %% ityanena viÓe«ÃbhidhÃyinà / iha sm­tau vi«ayamÃtrasya prakÃÓo na samarthanÅyo vartate ya÷ saæskÃrÃdeva siddhyet , kiætu anubhavaprakÃÓena vinà %% ityevaærÆpà kathaæ sm­ti÷ syÃt , kathaæ ca tayà vinà abhilëeïa vyavahÃra÷ syÃt ? anubhavena hi asya sukhasÃdhanatà niÓcità , tata upÃdÃnam ; tatra pÆrvÃnubhavajanitÃt saæskÃrÃt etÃvat jÃtam / yadyapi tajj¤Ãnaæ vi«ayeïa na janitam , tathÃpi tadvi«ayam ---- iti / na ca etÃvatà kiæcit , Ãtmani«Âhe svaprakÃÓaj¤Ãne vi«ayasyeva anubhavasya prÃcyasya aprakÃÓÃt //1// nanu saæsk|arajatvÃdeva prÃcyamanubhavamapi vi«ayÅkurutÃæ sm­ti÷ ---- ityÃÓaÇkyÃha ----- ## %% j¤Ãnam , tacca ja¬Ãt vibhidyate svaprakÃÓaikarÆpatayà , ja¬o hi prakÃÓÃt p­thagbhÆto vaktavya÷ , tena d­k %% , ÃbhÃsa÷ prakÃÓamÃnatà sà svaæ rÆpamavyavhicÃri yasyÃ÷ , svasya ca ÃbhÃsanaæ rÆpaæ yasyÃ÷ / satyapi bÃhye taccharÅrasaækrÃntaæ na prakÃÓanaæ j¤Ãnasya rÆpaæ bhavitumarhati , paraprakÃÓanÃtmakanijarÆpaprakÃÓanameva hi svaprakÃÓatvaæ j¤Ãnasya bhaïyate / nanu svÃbhÃsameva sat tat anubhavaj¤Ãnaæ smaraïe bhÃsi«yate , na ---- ityÃha %% / paratra yadi d­k bhÃseta tarhi na sà svÃbhÃsà , idameva hi svaprakÃÓasya lak«aïam ---- svayaæ hi yadi prakÃÓeta tadà pareïa saha asaæbandhÃt saæbandhaprÃïà kathaæ %% iti saptamÅ saægacchatÃm ; tathà ca rÆpaj¤Ãnena %% rasavi«ayaæ j¤Ãnaæ na vedyate , evaæ hi cak«u«aiva rasa÷ phalato g­hÅta eva syÃt / nanu yadi na ÃbhÃti smaraïe 'nubhava÷ kiæ tarhi saæskÃreïa k­taæ syÃt , rÆpaj¤Ãnaæ na rasaj¤ÃnajÃt saæskÃrÃt jÃtam , tat katham ayaæ prasaÇga÷ , tasmÃt saæskÃra eva bhavatsaæbhÃvitado«abhaÇgÃya prabhavet / naitat , yato hi asau tatsaæskÃrasaæsk­tÃt samanantarapratyayÃt utthita÷ sm­tibodha÷ , tena tatsad­Óo bhavatu ÓÃsvÃsaæniveÓa iva pÆrvasaæniveÓatulya÷ , na tu yo yatsaæskÃrÃt jÃta÷ sa tasya vedanasvabhÃvo bhavati ---- iti yuktam / sad­ÓatvasyÃpi gatiravagama÷ katham ? na hi anubhavaj¤Ãnaæ sÃd­Óyaæ gamayati , nÃpi sm­tij¤Ãnam , parasparam asaævedane dvayani«ÂhasÃd­ÓyÃdhyavasÃyÃyogÃt , abhyasya ca tadubhayavedanarÆpasya abhÃvÃt iti saæskÃrÃt paraæ savi«ayatÃmÃtraæ sm­te÷ siddham , na tu anubhavavi«ayatvam , nÃpi asya vi«ayasya pÆrvÃnubhavavi«ayÅk­tatvam ---- iti niÓcaya÷ e«a÷ //2// nanu yadi sm­tij¤Ãne anubhavasya satyata÷ prakÃÓa÷ syÃt , tanmukhena ca tadvi«ayasya , tadà bhavet bhavadukteravakÃÓa÷ , yÃvatà sm­tirvikalparÆpatvÃt kevalamaparakÃÓamÃnameva anubhavaæ tadvi«ayaæ ca adhyavasyati , tat iyaæ bhrÃntisvabhÃvà , tatra ko'yaæ nirbandha÷ ? tadetat darÓayati ÓaÇkyamÃnatvena ----- ## na taddarÓanaæ nÃpi tadvi«aya÷ sm­tervi«aya÷ , tathÃpi tu ubhayam adhyavasÅyate , bhramarÆpatayà sm­te÷ / etat nirÃkaroti ----- #<..................................... tadetadasama¤jasam // Ipk_1,3.3 //># atra kÃrikayà upapattim Ãha ----- ## anubhÆtasya anubhavaprakÃÓitasya vi«ayasya apramo«o'napahÃra÷ tathaiva prakÃÓanaæ yat etat sm­te÷ ÃtmÅyaæ rÆpaæ tat tathÃprakÃÓanÃbhÃve vighaÂetamÃm / kiæ ca bhrÃntau asadvà ÃtmÃkÃro và prakhyÃti , na tu tayà artha÷ svÅkriyate tasya aprakÃÓanÃt iti tayà artho na vyavasthÃpita eva / prakÃÓanÃtmà hi vyavasthÃpanà , tataÓca smaraïÃdabhilëeïa katham arthavi«ayo vyavahÃra÷ ? na ca tadaprakÃÓane saæskÃrajatvena kiæcit k­tyam , taddhi sÃd­Óyaæ labdhum avalambyate ; na ca anubhavena vi«ayaprakÃÓanÃtmanà sm­tyabhidhÃnÃyà bhrÃnte÷ kicidapi sÃd­Óyam asti , sarvathà vi«ayamasp­Óantyà //4// nanu yo'nubhavo yaÓca tadvi«aya÷ sa yata÷ tayà adhyavasÅyate , tata÷ aæÓÃt sÃd­Óyam anubhavena sm­te÷ , tatsiddhaye ca saæskÃraparigraha÷ / %% iti kim ucyate ? %% iti cet na bhrÃntitvam ; %% iti cet punarapi vi«ayo na sp­«Âa eva anayà iti sÃd­Óyamiti Óabdaga¬umÃtram , tadetat darÓayitumÃha ----- ## iha sm­te÷ anyasya và bhrÃntibodhasya svasaævedanÃæÓe prakÃÓamÃne na bhrÃntità , tatra vaiparÅtyÃbhÃvÃt ; yastu tatra adhyavasÅyate svÃkÃra÷ sa viparÅtatayà asvÃkÃratvena arthatayà iti tatrÃæÓe bhrÃntità / sa cÃæÓo'rthalak«aïo na sm­tyà anyayà và bhrÃntyà sp­Óyate iti tatra asau tÆ«ïÅkà iti balÃdeva tatrÃæÓe ja¬atvam asyà ÃyÃtaæ ghaÂaj¤Ãnasyeva paÂe / na ca ja¬ena vi«ayasya kiæcit k­tyam , tataÓca arthavi«ayo vyavahÃro vilupyeta / atha tu tam avasÃyarÆpaæ svasaævedanÃæÓaæ svÃkÃraæ và avalambya aja¬atvam asyÃ÷ , evamapi %% nijaæ svasaævedanam ullekhaÓca svÃkÃra÷ ---- itÅyati e«Ã parini«Âhità sm­ti÷ iti vi«ayasya nÃmÃpi prahÅtum aÓaknuvata÷ %% sm­tyadhyavasÃyÃt kathaæ vi«ayasya vyavasthÃpanaæ vyavahÃryatvasaæpÃdanasÃmarthyam ? //5// saæskÃre satyapi sm­ti÷ na kathaæcana ghaÂate , tataÓca parasparasaÇgatihÅnÃni sakalÃni j¤ÃnÃni ---- iti yaduktaæ Ólokapa¤cakena tat idÃnÅæ prak­te yojayati ----- ## %% lokasya yà kÃcana %% vyavahÃra÷ sà sarvaj¤ÃnÃnÃæ yat %% ekavi«ayabhÃvopapannasm­titÃprÃptirÆpam , tatra Ãyattà / tathà hi ---- smaraïanibandhanÃ÷ sarve vyavahÃrÃ÷ / prathamamapi hi pratyak«aj¤Ãnam ahamitipÆrvÃpararÆpÃnusaædhÃnena smaraïÃnuprÃïitena vinà na ghaÂate , pramÃtari viÓrÃntyabhÃvÃt apratyak«atvaprasaÇgÃt / evaæ sukhÃdau mantavyam / hÃnÃdÃnapreraïÃbhyupagamÃdavastu vyavahÃrÃ÷ smaraïamayà eva / %% yat %% tato jÃyamÃnà %% %% iti parÃbhyupagame sati , %% naÓyati ---- iti saæbhÃvyate , kuta iti cet , viÓe«aïadvÃreïa hetumÃha / %% tÃvat %% j¤ÃnÃni ---- anyat anubhavaj¤Ãnam , anyat idÃnÅntanaæ j¤Ãnaæ vikalpÃbhimatam , anyat smaraïasaæmataæ j¤Ãnam / tadetÃni svavi«ayaprakÃÓamÃtrarÆpÃïi paravi«aye ja¬ÃndhÃne¬amÆkakalpÃni , na ca anyonyasya prakÃÓarÆpÃïi //6// evaæ na svarÆpato na vedyayo và ekÅbhÃvarÆpam anusaædhÃnam asti / anyonyaæ ca vi«ayavi«ayibhÃvo nÃsti / na ca turyaæ j¤Ãteyanibandhanam anusandhÃnÃdhÃyi saæbhÃvyate iti dhvaæseran vyavahÃrÃ÷ / na ca %% iti bhavadabhÅ«ÂaÓÃpamÃtrÃt te dhvaæsante , prakÃÓante yata÷ tata etat Ãpadyate ---- etadeva samarthayitum udyantavyam ---- iti / tacca asmadabhimataprakÃreïa vinà vidherapi aÓakyasamarthanam ---- iti darÓayati ----- ## %% iti tÃvat na kecit apahnuvate / sà tu saævit yadi svÃtmamÃtraviÓrÃntà arthasya sà kathaæ prakÃÓa÷ ? sa hi arthadharma eva tathà syÃt ; tataÓca arthaprakÃÓa÷ tÃvatyeva paryavasita iti galito grÃhyagrÃhakabhÃva÷ / ato 'rthaprakÃÓarÆpaæ saævidam icchatà balÃdeva artho'pi tadrÆpÃntargata eva aÇgÅkratavya÷ ; sa ca arthaprakÃÓo yadi anyaÓca anyaÓca , tat na smaraïam upapannamityata eka eva asau ---- iti / ekatvÃt sarvo vedyarÃÓi÷ tena kro¬Åk­ta÷ ---- ityetadapi anicchatà aÇgÅkÃryam / evamapi satatameva unmagnena nimagnena và viÓvÃtmanà prakÃÓeta , tathà svabhÃvatvÃt / na caivam , ata÷ svarÆpÃntarbru¬itam artharÃÓim aparamapi bhinnÃkÃram Ãtmani parig­hya , kaæcideva arthaæ svarÆpÃt unmagnam ÃbhÃsayati ---- iti Ãpatitam / sai«Ã j¤ÃnaÓakti÷ / unmagnÃbhÃsabhinnaæ ca citsvarÆpaæ vahirmukhatvÃt tacchÃyÃnurÃgÃt navaæ navaæ j¤Ãnamuktam / evamapi navanavÃbhÃsÃ÷ pratik«aïam udayavyayabhÃja iti saiva vyavahÃranivahahÃni÷ / tena kvacit ÃbhÃse g­hÅtapÆrve yat saævedanaæ bahirmukham abhÆt , tasya yat antarmukhaæ citsvarÆpatvaæ tat kÃlÃntare 'pi avasthÃsnu svÃtmagataæ tadvi«ayaviÓe«e bahirmukhatvaæ parÃm­Óati iti eÓà sm­tiÓakti÷ / yacca tat navaæ bhÃsayati smarati và tat vastuta÷ saævidà viÓvamayyà tÃdÃtmyav­tti iti viÓvamayaæ pÆrïameva iti navaæ na kiæcit ÃbhÃsitaæ sm­taæ và syÃt / idamapi pravÃhapatitam urÅkÃryam ---- yat kila tat ÃbhÃsyate tat saævido vicchiidyate , saævicca tata÷ , saævicca saævidantarÃt , saævedyaæ ca saævedyÃntaraÃt ; na ca vicchedanaæ vastuta÷ saæbhavati , iti vicchedanasya avabhÃsamÃtram ucyate / na ca tat iyatà pÃramÃrthikam , nirmÅyamÃïasya sarvasya ayameva paramÃrtha÷ / yata÷ e«a eva paritaÓchedanÃt pariccheda ucyate , tadavabhÃsanasÃmarthyam apohanaÓakti÷ / anena Óaktitrayeïa viÓve vyavahÃrÃ÷ / tacca bhagavata eva Óaktitrayam ---- yat tathÃbhÆtÃnubhavit­-smart­-vikalpayit­svabhÃvacaitramaitrÃdyavabhÃsanam / sa eva hi tena tena vapu«Ã jÃnÃti , smarati vikalpayati ca / yathoktam ÃcÃryeïaiva ----- {yadyapyarthasthiti÷ prÃïapurya«Âakaniyantrite / jÅve niruddhà tatrÃpi paramÃtmani sà sthità //} ityÃdi / etÃsÃæ ca j¤ÃnÃdiÓaktÅnÃm asaækhyaprakÃro vaicitryavikalpa iti tatsÃmarthyaæ svÃtantryam aparÃdhÅnaæ pÆrïaæ mahadaiÓvaryaæ tannirmitabrahmavi«ïurudrÃdyaiÓvaryÃpek«ayà ucyate / tadevaæ %% ityekaæ k­tvà iyadÃyÃtam %% iti / tata eva ca parini«ÂhitaikarÆpaja¬abhÃvavailak«aïyÃt j¤ÃnÃdiÓaktiyuktatÃmÃheÓvaryam upasaæprÃpta÷ / etadanupagame na kiæcit idaæ bhÃseta ---- iti prasaÇga÷ / bhÃsate tu , tasmÃt etat avaÓyÃÇgÅkartavyam ---- iti prasaÇgaviparyaya÷ / naÓyejjanasthiti÷ , yadyevaæ na syÃt ---- iti prÃktanena Ólokena saha saæbandha÷ / %% ityanena tadviparyaya÷ sÆcita÷ //7// iti Óivam / Ãdita÷ 23 // iti ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptaviracitÃyÃæ ÅÓvarapratyabhij¤ÃsÆtravimarÓinyÃæ j¤ÃnÃdhikÃre paradarÓanÃnupapattirnÃma t­tÅyamÃhnikam // 3 // ____________________ atha caturthamÃhnikam / {padÃrtharatnanikaraæ nijah­dga¤japu¤jitam / grathnantaæ sm­tisÆtrÃnta÷ saætatyaiva stuma÷ Óivam //1//} evaæ j¤ÃnapÆrvikà sm­ti÷ , tadubhayÃnugrÃhiïÅ apohanaÓakti÷ ---- iti tÃvat vastusaæbhavakrameïa pradarÓitam / upakramÃnusÃreïa sm­tireva sÆcitaprasaÇgaviparyayasamarthanad­Óà vivecyà / {satyaæ kiætu sm­tij¤Ãnam ....................... /} iti hi upakrÃntam / tatra saæskÃramÃtrÃt tÃvat mà nÃma udapÃdi sm­ti÷ , idaæ tu vaktavyam ---- tathÃbhÆtabhavadabhyupagatabhagavatprabhÃvo'pi katham enÃæ kuryÃt ---- iti ÓaÇkÃæ Óamayituæ sm­titattvanirÆpaïÃya {sa hi pÆrvÃnubhÆtÃrthopalabdhà .................... /} ityÃdi {................................. arthau bhÃta÷ pramÃtari /} ityantaæ ÓlokëÂakam / tatra Ólokena svapak«e sm­tirupapannà ---- iti kathitam / dvitÅyena sm­te÷ pÆrvÃnubhavavi«ayÅk­tasvalak«aïaprakÃÓanasÃmarthyamuktam / t­tÅyena anubhavena tadvi«ayeïa ca ekÅbhÃvaparyanta ÃveÓa÷ smaraïasya ukta÷ / turyeïa anubhavasya na vi«ayatayà sm­tyà prakÃÓanam ---- iti nirÆpitam / pa¤camena yogij¤Ãnamapi anubhavaæ p­thagbhÃvena na vi«ayÅkaroti ---- iti ba¬atà turyaÓlokÃrtha eva upodvalita÷ / «a«ÂhenÃÓaÇkyamÃnam anubhavasya sm­tyà p­thagvi«ayÅkaraïaæ kÃkpanikam ---- ityavÃstavÅk­tam / saptamena sm­tiprasaÇgÃt vikalpe'pi pÆrvÃnubhavena aikyÃtmÃveÓo darÓita÷ / a«Âamena smartavyasya sm­te÷ smartuÓca ekacittattvaviÓrÃnti÷ uktà , prasaÇgÃcca d­Óyasya darÓanasya dra«ÂuÓca ---- iti tÃtparyÃrtha÷ / atha krameïa ÓlokÃrtha ucyate / ## %% ya %% antarmukho bodha÷ sa tÃvat adyÃpi %% sm­tikÃle'pi astyeva , saævinmÃtrasvarÆpasya kÃlak­tasaækocarÆpaviÓe«ÃtmakÃvacchedÃyogÃt / anubhavasya ca anta÷ artho'pi ap­thagbhÃvena avasthita÷ ---- ityetadapi ayatnasiddham / iyat tu cintyam ---- akÃlakalite saævedane tadantarvartini ca viÓvatra bhÃvajÃte yadi tÃvat cinmayatÃparÃmarÓa÷ , tat %% iti etÃvataiva pÆrïena vimarÓena bhÃvyam ; atha idamtayà p­thagbhÃvÃvabhÃsanena , tathÃpi tatra dvayÅ gati÷ / %% ityaæÓe yadi viÓrÃnyati idantà , tadà ahamidamitisadÃÓivÃdidaÓayà bhÃvyam / atha na rohati , tat %% ityeva ÃbhÃsanena bhavitavyam ; apÆrvatÃbhÃsanÃcca tat anubhavanameva syÃt na smaraïam ---- ityÃÓaÇgyÃha %% iti / %% ÃtmÅyam upakaraïam Årayati svakartavye«u avaÓyaæ tacchÅlaÓca ; %% ca ÃtmÃnam Årayati na puna÷ svakartavye prerakamapek«ate ---- iti %% svatantra÷ / tena svatantratvÃt %% iti vim­Óati / %% iti vimarÓanasya ca iyadrÆpam ---- yat sarvathà akÃlakalitasvarÆpaparÃmarÓanameva na , nÃpi atyantaæ bhedena vimarÓanameva api tu yo bhÃva÷ pÆrvamanubhavakÃle taddeÓakÃlapramÃtrantarasÃcivyena p­thakk­to na ca ahantÃyÃmeva lÅnÅk­ta÷ , sa tÃd­geva tamaseva ÃcchÃdya avasthÃpita÷ saæskÃraÓabdavÃcya÷ , tasya tamÃcchÃdakam apahastayati ; tatra apahastite sa pÆrvavat p­thakk­te evÃvabhÃti / nanu ca idantayà avabhÃset pÆrvavadeva , naivam / tadÃnÅntanÃvabhÃsanap­thakk­taÓarÅrÃdisaæbandhamanavadhÆyaiva hi tatprakÃÓa÷ ; tataÓca idÃnÅntanÃvabhÃsanasmaraïakÃlaparÃmarÓo'pi na nimÅlati iti tatparÃmarÓabhittiprÃdhÃnyena pÆrvakÃlaparÃmarÓa÷ iti viruddhapÆrvÃparaparÃmarÓasvabhÃva eva %% iti parÃmarÓa ucyate / evaæ ca sa eva parameÓvara÷ %% / etadeva hi tasya smart­tvam ---- yat evaæprakÃraparÃmarÓocitakÃlakalÃdisparÓasahi«ïumÃyÃpramÃt­bhÃvaparigraha÷ iti mÃyÃvidyÃdvayÃdvayamayam / tata eva sakalasiddhivitaraïacaturacintÃmaïiprakhyam ÃgamikÃ÷ smaraïameva mantrÃdiprÃïitaæ manyante / tathà ca ----- {dhyÃnÃdibhÃvaæ sm­tireva labdhvà cintÃmaïistvadvibhavaæ vyanakti /} iti / alaæ tÃvat / anena t­nnantasamÃsena yatnato 'nubhavasyÃrthamukhena kÃlasparÓam arthaviÓrÃntatÃæ dvayorapi pramÃtari nirƬhiæ bhedÃbhedÃbhyÃæ darÓayati , v­tto ekÃrthÅbhÃvÃt / tasya ca bhedÃbhedamayatvam ---- iti vak«yÃma÷ //1// etadeva sm­titattvamupapÃdayituæ ÓlokÃntarÃïi / tatra yadi kaÓcid brÆyÃt ---- iha sm­tirvikalpa÷ , na ca anenÃrtha÷ prakÃÓyate , arthÃsaæsparÓino hi vikalpÃ÷ , anubhavena ca yena so'rtha÷ prakÃÓatÃæ nÅta÷ sa idÃnÅæ kÅrtimÃtramÆrtirjÃta÷ , na ca so'pi sm­tyà prakÃÓyate ---- j¤Ãnasya j¤ÃnÃntareïÃsaævedyatvÃt asattvÃcceti arthasya prakÃÓanÃbhÃvÃt %% iti j¤Ãnaæ bhrÃntimÃtrameva ---- iti punarapi Ãpatitam ---- iti , tadà taæ prati ucyate ----- ## iha sm­tivikalpe tÃvat artho 'vasÅyate , anyathà suptamÆrcchitakalpatÃpatte÷ / evaæ ca yÃvat adhyavasÃyo'rthasya tÃvat %% iti sÃmarthyÃt iyat abhyupagantavyam ---- yat so'rtha÷ prakÃÓate , aprakÃÓamÃne 'dhyavasÃtavye 'dhyavasÃyo'ndhaprÃya÷ syÃt / prakÃÓanaæ ca na tadÃnÅntanakÃlasya tyÃgena , nÃpi dvÅkÃreïa , idam ityevÃvabhÃsanaprasaÇgÃt / tasmÃt atÅtÃnubhavakÃla÷ pÆrvÃnubhÆtabhÃvasvÃlak«aïyÃk«epakatvenÃpek«aïÅyo vedyabhÃge prakÃÓÃtmakÃvabhÃsÃbhiniveÓitayà , smart­dehaprÃïÃdyavabhÃsakÃlaÓcÃvalambanÅyo vedakabhÃge vimarÓÃæÓÃbhiniveÓitvena / ÃbhÃsamÃtraæ hi bhÃvasya svarÆpam , pratyÃbhÃsaæ pramÃïasya vyÃpÃrÃt / tadeva ÃbhÃsÃntaravyÃmiÓraïayà dipasahasraprabhÃsaæmÆrcchanavat sphuÂÅbhavati / ÃbhÃsÃntaravyÃmiÓraïÃbhÃve 'pi tu kÃlÃbhÃsasaæbhedenaiva svÃlak«aïyaæ tasya ÃbhÃsasya karoti , kÃlaÓaktereva bhedakatvÃt iti vak«yate / evaæ tÃvat svalak«aïÅbhÃva÷ prÃktanadehÃbhÃsasÃcivyÃbhyuditakÃlÃbhÃsayà ghaÂÃbhÃsasya iti / tÃvatyeva và sm­ti÷ ÃbhÃsÃntarairapi vyÃmiÓrà atisphuÂeti / atyantasphuÂÅbhÃve 'pi tadÃnÅntanakÃlatà na truÂyati anyasÃdhÃraïyÃnavabhÃvÃt / tathÃvabhÃse tu yoginastannirmÃïameva / brahmabhëitÃdau tu navameva avabhÃsanam iti / atra tu ÃgamÃdimÃnÃntarÃnubhÆtabrahmÃdisvarÆpasmaraïaparamparà abhyupÃya÷ / %% iti vidhirÆpeïa niyogena niyamo lak«yate , na bhÃsayati ityetat na , api tu bhÃsayatyeva iti / %% iti smaraïakÃle / %<Ãm­Óan>% iti vedakabhÃganiveÓÅ vartamÃnakÃla ukta÷ / %% iti vedyÃæÓasparÓÅ bhÆtakÃlo ghaÂÃbhÃsasyÃpi kevalasya svÃlak«aïyÃpattiheturdarÓita÷ / iyadeva sm­te÷ avyavhicÃri vapu÷ , arthitÃtiÓayÃt tu sphuÂatvam iti %% Óabdo dyotayati / tadevÃha %% iti / sarvÃbhÃsamiÓreïa vapu«Ã ityartha÷ //2// nanu evaæ svalak«aïasya prakÃÓane bhedena bahistadavabhÃseta / etadeva hi bahiravabhÃsanam ---- yat svalak«aïaprakÃÓanam iti ÓaÇkÃÓamanÃya nirÆpayati ----- ## smaraïaj¤ÃnÃt bhinnatvena bahÅrÆpatayà yadi so 'rtho bhÃseta %% ca yat %% tadeva na syÃt smaryamÃïameva tat na syÃt , anubhÆyamÃnameva tat bhavet iti yÃvat / nanu caivaæ kathaæ svalak«aïasya prakÃÓanam uktam ? etat na idÃïÅæ prakÃÓanam api tu pÆrvakÃle eva , tadà cÃsau bahiravabhÃsata eva / nanu cedÃnÅæ tarhi kim ? vimarÓanam iti brÆma÷ / nanu prakÃÓanavimarÓanayo÷ bhinnakÃlatvam Ãpatitam / tata÷ kim ? ubhayamapi na kiæcit syÃt , anyonyajÅvitatvÃt asya / maivam , yasya hi saævedanÃnyeva bhinnÃni tattvam , tasya idam apratisamÃdheyameva , asmaddarÓane tu bhinnakÃlà api saævida÷ tatkÃlÃtyÃgenaiva ekatÃvabhÃsanena svatantra÷ pramÃtà yÃvadantarmukhatayà tÃvatyaæÓe vim­Óati tÃvat prakÃÓasya tÃtkÃlikabahirbhÃvÃbhÃso vimarÓasya idÃnÅntanÃntarmukhà sthitiriti / etadeva vedanÃdhikaæ vedit­tvaæ ---- vedane«u saæyojanaviyojanayo÷ yathÃruci karaïaæ svÃtantryam , kart­tvaæ ca etadeva ucyate / ghaÂamahamanvabhÆvam iti và sa ghaÂa÷ iti và %% anusaædhÃnam anusaædhÃturabhinnam iti darÓayituæ yadeva aikyaæ %% iti sÃmÃnÃdhikaraïyena darÓitam / %% iti ÃcchÃditasyeva pramÃt­tattvasya sphuÂÃvabhÃsanaæ k­tam , idam iti , vismayagarbhayÃnayà uktyà pratyabhij¤Ã eva sÆcità / yadÃha granthakÃra eva ----- {itthaæ svasaævittimapahnuvÃnairyattadvadadbhi÷ kalu«Åk­taæ yat / pramÃt­tattvaæ sphuÂayuktibhistÃnmÆkÃnvidhÃya prakaÂÅk­taæ tat //} iti //3// nanu ca prÃcya eva anubhavo yadi smaryamÃïasya bahiravabhÃsanarÆpa÷ prakÃÓa÷ tarhi iyat ucyatÃm ---- so'nubhava idÃnÅæ smaraïena vi«ayÅkriyate ---- iti , aikyena tu alaukikena ko'rtha÷ iti vyÃmohaæ vihantumÃha ----- ## %% ghaÂÃdi÷ artha÷ %% iti idantayà bhÃti sma naivaæ smaraïakÃle sm­tij¤ÃnÃt p­thaktvena idaæ pÆrvamanubhavanam iti %% / yathà ca sm­tikÃle tasmÃt sm­tij¤ÃnÃt so'rtha÷ %% iti pÆrvasvabhÃvo na bhedena ÃbhÃti , sm­tikÃle bahiravabhÃsÃbhÃvÃt evaæ tata eva heto÷ %% na bhedena ÃbhÃti , kathaæ tarhi ubhayaæ bhÃti ? anvabhÆvam ityevam / etat kimucyate iti cet , %% ---- ityevaæsvabhÃvo ya %<ÃtmÃ>% pÆrvÃparasaævidantarmukhasvabhÃva÷ tatra yat %<Ãrohaïam>% viÓrama÷ tena hetunà pÆrvasaævidrÆpatÃyÃ÷ svaprakÃÓÃyà %% tallonasyÃpi ghaÂasya svaprakÃÓadeÓÅyatvena bhÃsanam / %<Ãtmani ca Ãrohaïam>% viÓramaïà anubhavasya arthasya ca / prak­tipratyayau pratyayÃrthaæ saha brÆta÷ ---- iti nyÃyÃt saækhyÃk«ipte tadvati và kart­bhÆte 'smadarthe 'nubhavo bru¬ita÷ taddvÃreïa artho'pi ca , na tu svÃtantryeïaiva asau , tadarthameva karma na nirdi«Âam / ghaÂÃdi÷ puna÷ anubhavakÃle na asmadarthamÃrohati , %% yasmÃt naiva bhÃti pÆrvo 'nubhava÷ p­thak aparÃrdhoktÃt heto÷ , tasmÃt saævidÃmaikyam iti pÆrveïa saæbandha÷ / luÇà bhÆtakÃlasya dyotitatvÃt %% iti bhinnakrama÷ , uttamapuru«eïa asmadarthasya %% ityapi / Ãrohaïam iti , ruhiriti aïijanta÷ ïijantopi //4// nanu ka evamÃha ---- anubhava÷ p­thak na bhÃti iti , ghaÂavat na bhÃti iti cet kiæ tata÷ ? ghaÂo'pi hi na anubhavasakhya÷ bhÃti iti kiæ na bhÃti ? svabhÃvena bhÃti iti tu ubhayatrÃpi samÃnam / tathà hi ---- atÅtÃnÃgatasÆk«mÃdi yathà yogij¤Ãne vi«ayÅbhavati iti abhyupagatam , tathà paracittamapi {pratyayasya paracittaj¤Ãnam /} (yogad. 3 pÃ. 19 sÆ.) ityÃdau / tatra j¤Ãnav­ttipariïatameva sattvaæ cittaÓabdenoktam , anyathà pratyayasya saæyamavi«ayÅkÃryatvaæ kathamucyeta , ÃlambanayogaÓca kathaæ ÓaÇkayeta %% iti / tasmÃt parakÅyamanubhavanamiva nijamapi vi«ayÅkriyatÃm ityÃÓaÇkya d­«ÂÃnta evÃsiddha÷ iti %% ityantena , abhyupagamena và siddhatve 'pi prak­te 'rthe vi«ama÷ iti Óe«eïa darÓayati ----- ## %% yat etat %% bhÃvanÃdyudbhava÷ paracittavi«ayo j¤ÃnaviÓe«a÷ , tatra %% iti upalabdhayo na bhÃnti / tathà hi ---- saugatÃnÃæ tÃvat svaprakÃÓaikarÆpaæ j¤Ãnam , tat cet j¤ÃnÃntareïa vedyam , tarhi yad asya nijaæ vapu÷ ananyavedyatayà prakÃÓanaæ nÃma , na tatprakÃÓitaæ syÃt / sÃækhyÃnÃmapi puru«acchÃyaiva upalabdhi÷ , puru«aÓca asaævedya parvà iti kathaæ vedyà syÃt / vaiÓe«ikÃïÃmapi Ãtmani abhedena samavÃyi saævedanaæ paragataæ manasà kathaæ g­hyeta anta÷ÓarÅrav­ttinà , taccharÅrÃntaranupraveÓe tu tasyaiva aham iti ÓarÅrÅkaraïÃt ahantÃvabhÃsitatvÃt Ãtmano bhedo vigalet , nityÃnumeyatvaæ tu na Ãtmana upapadyate , j¤Ãnasya ca j¤ÃnÃntaravedyatve 'navasthÃnÃdi uktam / tasmÃt yogina÷ paracittavedanÃvasare iyÃn prakÃÓa÷ ---- etaddehaprakÃÓasahacÃrÅ ghaÂasukhÃdiprakÃÓa÷ ---- iti / tatra ghaÂasukhÃdi idantayà bhÃti , tadgatastu prakÃÓo 'ham ---- ityeva svaprakÃÓatayà prakÃÓate / pramÃtrÅk­taparadehaprÃïÃdisamavabhÃsasaæskÃrÃt tu tanni«ÂhÃm idantÃm eva prakÃÓabhÃge 'pi manyamÃna idaæ paraj¤Ãnam iti abhimanyate avigalitasvaparavibhÃgo yogÅ / prÃptaprakar«astu sarvam Ãtmatvena paÓyan svas­«Âameva svaparavibhÃgaæ manyate iti j¤Ãnasya na yogij¤Ãnena prakÃÓyatà / bhavatu và tathÃpi prak­taæ na etatsamam / tathà hi ---- ayamanubhavati iti parani«Âha eva asau anubhave yogina÷ prakÃÓa÷ , na tu ahamanubhavÃmi iti ÃtmÃroheïa vartamÃna÷ , iha tu anvabhÆvam iti ahamaæÓaviÓrÃnti÷ anÃlŬhedaæbhÃvaiva anubhavasya iti yuktamuktam ---- yasmÃt anubhava÷ p­thak na bhÃti tasmÃt aikyaæ bhinnakÃlÃnÃæ saævidÃæ vedità iti //5// yadyahaæabhÃvaviÓrÃntivaÓÃt anubhava÷ sm­tau p­thak na bhÃti iti ucyate , tadà parÃmarÓÃntaraæ sÃk«Ãdeva idantayà anubhavaæ parÃm­Óat yadi và idaæbhÃvocitaghaÂÃdiviÓrÃntatÃm anubhavasya prathayat upalabdham , iti tadanusÃreïÃpi kiæ na vyavahriyate iti parÃbhiprÃyaæ pratik«ipati ----- ## lokasya tÃvat evaæ na saævedanam , sa hi na p­thagbhÆtÃæ d­Óaæ kÃæcit manyate ---- %% ityevam / evamapi tu %% evaæbhÆtamapi yat smaraïaæ kasyacit vivecakaæmanyasya , tat sm­tervyÃkaraïam , padasyeva prak­tipratyayÃrthanirÆpaæaæ kÃlpanikaæ vibhajya Ãkaraïaæ paratra pratipÃdanamÃtram / so 'pi yadi mÆlapratÅti vedayate pÆrvoktakrameïa , tadà anubhavaæ p­thagbhÆtaæ na veda , yata eva tat rÃho÷ Óira÷ itivat kalpitaæ bhedaæ manyate / anyathà sa ghaÂa÷ itivat %% ityatrÃpi prÃktanaæ d­gantaram apek«aïÅyaæ syÃt / tat ityanena hi ghaÂasya và d­Óo và pÆrvÃnubhavavi«ayÃpatti÷ ucyate , anyathà d­k ityeva syÃt / tataÓca d­k mayà d­gantareïa anubhÆtà iti Ãpatet / tatrÃpi tathÃtve 'navasthà / nanu sm­te÷ maulikaæ kiæ rÆpam ? ucyate ---- mayà d­«Âam iti / nanu atra dayitÃvadananalinÃdiviÓrÃntaæ darÓanam uktam na tu ÃtmÃrƬham , karmaïi ni«Âhotpatte÷ / sa e«a svavÃcameva na cetayati / kartu÷ kriyayà hi Ãpyaæ karma iti d­ÓikriyÃyÃ÷ kart­ni«Âhataiva / tathà ca kart­sthÃmeva d­ÓikriyÃmÃhu÷ %% ityÃdau / jaiminÅyairapi j¤ÃnarÆpà d­Ói÷ bhÃvanÃtmikà pramÃt­viÓrÃntaiva uktà , kevalaæ prakaÂatà vi«ayadharmo d­«ÂatÃkhyà , anyà saævit vÃ'svatantrà iti anyat etat / pramÃt­viÓrÃntatvameva kathayituæ mayà ityuktam / tena anvabhÆvamaham , mayÃnubhÆtam iti ÓabdavaicitryamÃtramidam , na tu arthabheda÷ / anye tu bhinnakramatvena yojayanti ---- d­k ÃsÅt sà me ityevam , mayà d­«Âam iti ca yat smaraïaæ %% iti anantaroktÃnvabhÆvamityucitaparÃmarÓÃyÃ÷ sm­te÷ iti / api÷ cÃrthe //6// nanu d­«Âamapi nirvikalpakena yÃvat na parÃm­«Âaæ vimarÓaviÓe«aviÓrÃntyà tÃvat na smaryate mÃrgad­«Âamiva t­ïaparïÃdi viÓe«eïa rÆpeïa , tadidameva vicÃraïÅyam , samanantarabhÃvivikalpakÃle taddarÓanam idantayà avabhÃtapÆrvaæ và na và iti , tadetat ÃÓaÇkyÃha ----- ## iha darÓanaæ yÃd­Óaæ nijena vapu«Ã tÃd­Óenaiva tena bhÃtavyaæ sarvadà , tacca svakÃle'nanyaprakÃÓam aham ityetÃvatà svarÆpeïa ucitaprakÃÓam , tadvikalpÃæÓavicÃra÷ tÃvat na kutracit aÇgam , bhavatu vÃÇgam , kiæ tu avasÃyo 'pi evaæbhÆta÷ iti apiÓabdena sÆcayati / tatra samanantarabhÃvinà vikalpena vastu parÃm­ÓyamÃnam anubhavaparÃmarÓamukhena và parÃm­Óyate ahamimaæ paÓyÃmi iti vartamÃnatayà , imam ityanena ca pratyak«avyÃpÃratvaæ pratyak«ÃyamÃïatvena darÓitam / evameva và parÃm­Óyate ---- ghaÂo'yam iti / atra ayaæÓabdena pratyak«ÃyamÃïatvamuktam / tatra antye vikalpe darÓanasya p­thak parÃmarÓa eva nÃsti iti kà tatra idantÃÓaÇkà / tataÓca pÃriÓe«yÃt ahantayà tasya atrÃsti parÃmarÓa÷ , tadabhÃve vikalpasya nimÅlitÃk«e 'pi bhÃvÃt svayamarthasparÓe sati sphuÂamavi«ayaparyavasita÷ kathamadhyavasÃyo bhavet / Ãdye tu darÓanaæ parÃm­«Âamapi asmadarthe 'ntarbhÆtam ahaæbhÃvÃspadam avasÃtari viÓrÃntaæ svaprakÃÓameva parÃm­«Âam iti vikalpo'pi na bodhÃntarabodhyatÃæ bodhayati bodhasya / avasÃya÷ avasà , samavetam iti ap­thagbhÃvamÃha / avasÃtari iti , svatantre'ntarmukhe bodhÃtmani ahantÃspade ityartha÷ / darÓanam iti nirvikalpakamanubhavanam / upalak«aïaæ caitat vikalpasm­tyÃderapi , j¤Ãnasya j¤ÃnÃntareïa parÃmarÓe hi ayameva nyÃya÷ / vikalpayÃmyaham , smarÃmyaham , vikalpitaæ mayà , sm­taæ mayà iti ahantÃrƬhyaiva vikalpÃde÷ avabhÃsÃt / ata eva Ãtmano'mÅ vikalpÃdyÃ÷ ÓaktiviÓe«Ã÷ tadviÓrÃntaÓarÅratvÃt iti darÓitam %% ityatra //7// evamiyata÷ prameyasya yatphalaæ tadupasaæhartumÃha ----- ## %% iti tasmÃdarthe pÆrvoktasya prameyasya hetubhÃvena upajÅvanam iha sÆcayati / yata evamuktam ---- anubhavasya arthasyeva smaraïÃt na bhedena avabhÃsa÷ smrÂiÓaktiÓca parameÓvarasyaiva , tata idamatra parini«Âhitaæ tattvam iti / iha sm­ti÷ anubhavaæ kro¬Åkaroti ityuktam / anubhavaÓca dvidhà , ---- parÃmarÓabhedÃt kadÃcit svÃtmaparÃmarÓapÆrvakam anubhÃvyam parÃm­Óati yatra asya abhisaædhipradhÃnatà %% iti , kadÃcit anubhavanÅyameva pradhÃnatayà parÃm­Óati yatra anabhisaædhereva sahasà vastÆpanipÃta÷ , arthakriyÃæ prati ÃgrahaviÓe«o và %% iti , tatrÃpi ca prakÃÓaparÃmarÓo 'styeva , anyathà prakÃÓÃyogÃt / evamubhayathÃnubhave pratyekaæ sm­tirapi dvayaparÃmarÓamayÅ udeti iti catvÃra÷ smaraïabhedÃ÷ , dvau anubhavabhedau / anusaædhÃnaæ pratyabhij¤Ãnamapi etadubhayamelanÃtmakam atraivÃntarbhÆtam / tacca etadbhedÃt a«Âadhà , pÆrvÃparaviÓrÃntik­tÃt pratyekaæ dvidhÃbhedÃcca «o¬aÓadhà / tadete dvÃviæÓati÷ saævedanabhedÃ÷ / te«u ca grÃhyaæ tÃvat prakÃÓÃt abahirbhÆtam , anyathà prakÃÓanÃyogÃt , bahirbhÆtaæ ca tat , anyathÃrthatvÃsaæbhavÃt , na ca tata eva , tadaiva , tadevÃp­thagbhÆtaæ atra p­thagbhÆtaæ ca bhavati iti nÆnamanya÷ kalpitaprakÃÓÃtmà kaÓcit atra artho 'sti , yato 'yam artharÃÓi÷ p­thagbhavan anyonyamapi p­thaktÃm adhigacchet , anyathà prakÃÓÃbhinnÃnÃæ parasparamapi kathaÇkÃraæ p­thagbhÃvo bhavet / so 'yaæ vedyaikadeÓa eva , vicchinna eva , anujjhitavedyabhÃva eva , aham iti vicchedaÓÆmyaprakÃÓocitena parÃmarÓena parÃm­ÓyamÃno mÃyÃpramÃtà iti vak«yate {dehe buddhau ...................... /}(Ipv_1,6.4) ityatra / sa ca grÃhaka iti ucyate / evaæ samameva svÃtmani nirmalamakurasthÃnÅye yat yugalakaæ svasmÃt prakÃÓarÆpÃt avyatiriktam avabhÃsayati parameÓvara÷ tadeva etat bhagavato j¤Ãnakart­tvaæ smaraïakart­tvaæ j¤ÃnaÓaktism­tiÓaktirÆpam ucyate iti tÃtparyÃrtha÷ / ak«arÃrthastu ---- mayà d­Óyate iti , ayam iti ca yat Ãm­Óati pramÃtà prakÃÓarÆpo yena anubhavati iti ucyate , tata ÃmarÓanÃt etat lak«yate , grÃhyarÆpeïa grÃhakarÆpeïa yojitau ghaÂÃdidehÃdisvabhÃvau arthau vedyau pramÃtari viÓuddhaprakÃÓarÆpe bhÃta÷ prakÃÓete / evaæ d­«Âa÷ iti sa iti ca yat parÃm­Óati prakÃÓarÆpa÷ pramÃtà , yato 'sau smarati iti vyapadeÓya÷ / tato 'pi etadeva lak«yate / anubhavarÆpopajÅvitvaæ pÆrvoktaæ dra¬hayituæ prasaÇgÃt atra j¤ÃnaÓakterapi unmÅlanaæ k­tam / lak«aïe ÓatrÃdeÓa÷ / apiÓabdaÓcÃrthe / arthaÓabdo vicchinnavedyavÃcÅ / grÃhako mÃyÅya÷ kalpita÷ pramÃtà aÓuddhaprakÃÓasvabhÃva÷ iti Óivam / Ãdita÷ Ólo. 31// iti ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptaviracitÃyÃæÅÓvarapratyabhij¤ÃsÆtravimarÓinyÃæ prathame j¤ÃnÃdhikÃre sm­tiÓaktinirÆpaïaæ nÃma caturthamÃhnikam // 4 // ____________________ atha pa¤camamÃhnikam / {mahÃguhÃntarnirmagnabhÃvajÃtaprakÃÓaka÷ / j¤ÃnaÓaktipradÅpena ya÷ sadà taæ stuma÷ Óivam //} evaæ tÃvat sm­tiÓakte÷ svarÆpaæ pratipÃditam , adhunà tadupajÅvanÅyaj¤ÃnaÓaktiparamÃrthanirïayaæ vitatya , %% ityÃdikayà , %% ityantayà ÓlokaikaviæÓatyà nirÆpayati / tatrÃdyeva Ólokena vastuni pratij¤Ãæ karoti evaæbhÆtà j¤ÃnaÓakti÷ iti / tata÷ Ólokadvayena prakÃÓa evÃrthÃnÃæ svarÆpa, ityÃha / tato dvayena prakÃÓabÃhyÃnÃmarthÃnÃæ sadbhÃvaæ vij¤ÃnavÃdyupagatavÃsanÃdÆ«aïena d­¬hÅk­tam ÃÓaÇkya , t­tÅyena tadanabhyupagame 'pi tÃvat na ki¤cit uparudhyata iti darÓayati / atha Ólokena svadarÓane 'rthatattvam upadarÓayan bÃhyÃrthasadbhÃve pratyak«aæ parÃkaroti pramÃïatvena / tato dvayena anumeyatÃmapi bÃhyasya nirasyati / anantaraæ Ólokena cidÃtmani arthÃnÃm avaÓyaæ sadbhÃva÷ parÃmarÓÃtmanà iti prakaÂayati / tato 'pi prakÃÓasya pramÃt­rÆpasya pratyavamarÓa eva jÅvatam iti Ólokacatu«Âayena anubhavÃgamanyÃyasvarÆpanirÆpaïÃbhi÷ abhidhatte / anantaraæ j¤ÃnaparÃmarÓa eva j¤eyaæ Óuddhaæ pramÃt­rÆpatÃnujjhitaæ ca prak«ayati iti tasyaiva pradhÃnatve nyÃyaæ ÓlokatrayeïÃha / prakÃÓaikarÆpatve ca j¤Ãnaj¤ÃtrÃdi bhinnam iti ÓlokenÃha / tato j¤Ãtari iva viÓuddhe j¤Ãne 'pi avikalpakasavikalpakarÆpe vimarÓa eva prÃïitam iti ÓlokadvayenÃha / tato j¤Ãturj¤Ãnasya ca pÆrvapak«e dÆ«i / yat bhinnatvaæ tat upasaæhÃradiÓà Ólokena samarthayate , iti tÃtparyam Ãhnikasya / ÓlokÃrthastu nirÆpyate / nanu smaraïavikalpÃdÅnÃm anubhava eva jÅvitam , tatra yadi bhedena ÃbhÃsÃnte 'rthÃ÷ tat te«vapi tathaiva avabhÃsa ucita÷ , no cet anyathà , tadanubhava eva tÃvat j¤ÃnaÓaktirÆpo vicÃraïÅya ityÃÓayenÃha ----- ## vartamÃnatvena sphuÂatayà avabhÃsanam idamityevamÃkÃraæ ye«Ãæ te«Ãm , yadetat %% kalpitamÃyÅyaÓÆnyÃdiÓarÅrÃntapramÃt­p­thagbhÃvena hetunà , %% tato mÃyÃpramÃtu÷ vicchinnÃnÃm %% tat paramÃrthapramÃtari Óuddhacinmaye %% tena saha aikÃtmyam anujjhitavatÃmeva %% pramÃïena upapadyate , tena anujjhitasaævidabhedasya bhÃvasya kalpitapramÃtrapek«ayà bhedena prakÃÓanaæ bhagavato j¤ÃnaÓaktirityuktaæ bhavati //1// pramÃïenopapadyate ityuktaæ tat pramÃïaæ darÓayati ----- ## artho nÅlÃdi÷ , tasya nÅlÃdirÆpataiva yadi prakÃÓamÃnatà na puna÷ sÃparà kÃcit arthaÓarÅrottÅrïà prakÃÓÃtmatà tarhi yathà sarvÃn prati nÅlameva tatsaæbhÃvanayà bhaïyate , na kaæcit và prati , vastuto và svÃtmanyeva tat nÅlaæ parasya parani«ÂhatvÃnupapatte÷ , svÃtmani và na nÅlaæ na anÅlam prakÃÓÃnugraheïa vinà vyavasthÃnÃyogÃt / tathà prakÃÓamÃnatÃpi asya sarvÃn prati na kaæcit và prati api tu svÃtmanyeva , svÃtmanyapi và na syÃt iti andhatà jagata÷ / atha indriyÃlokÃdik«aïavargÃt prakÃÓarÆpo 'sau nÅlak«aïo viÓi«Âa eva jÃta÷ , evamapi sa eva prasaÇga÷ , prakaÂatÃvÃde 'pi ayameva do«a÷ , sarvathà arthaÓarÅraviÓrÃnta÷ cet prakÃÓo mama avabhÃsate iti pramÃt­lagnatayà prakÃÓasthiti÷ durupapÃdà / pramÃtà hi tadÃnÅm indriyÃdimayo 'rtharÆpaprakÃÓasya kÃraïaæ bhavet bÅjamivÃÇkurasya / na ca aÇkuro bÅjÃpek«o 'ÇkurÃtmà , tato yadi na prakÃÓÃtmà sa syÃt %% j¤ÃnodayÃt pÆrvaæ yathÃ'sÃvaprakÃÓa÷ tathà j¤Ãnodaye 'pi syÃt / nanu j¤Ãnam arthaprakÃÓarÆpameva , tat kathaæ j¤Ãnasya udayÃnudayayo÷ arthasya tulyatà syÃt / syÃt etat yadi upapadyet , yÃvatà arthÃt bhinnaæ yat j¤Ãnaæ prakÃÓarÆpam , tat arthasya saæbandhitayà kathaæ syÃt / yadi tÃvat artha÷ prakÃÓate ityevaæbhÆtaæ j¤Ãnasya svarÆpaæ tat arthaj¤Ãnayo÷ abheda evÃyÃta÷ , arthasvabhÃvasya j¤Ãnatvena uktatvÃt , arthasvabhÃvatve ca sati prakÃÓasya arthÃtmatÃyÃm uktaæ dÆ«aïam / atha arthaæ prakÃÓayati iti j¤Ãnasya svarÆpam , tarhi prakÃÓamÃnamarthaæ karoti j¤Ãnam iti Ãpatite punarapi sa eva do«a÷ / k­tapratÃnaÓca ayaæ prak­tyarthaïyarthaviveko mayaiva bhedavidÃraïe iti tata eva anve«ya÷ / tasmÃt bhinna÷ prakÃÓo 'rthasya saæbandhÅ bhavati iti saæbhÃvanaiva nÃsti / tacca idam upapattyà ÃyÃtam ---- arthasya svarÆpaæ prakÃÓamÃnatà prakÃÓÃbhinnatvam iti / prakÃÓaÓca yadi ghaÂe 'nya÷ paÂe 'nya÷ tadà anusaædhÃnasya ayoga÷ , dvayo÷ prakÃÓayo÷ svÃtmamÃtraparyavasÃnÃd iti vitatya upapÃditaæ %% ityatra / tasmÃt eka eva prakÃÓa÷ / etadeva Ãv­ttyà darÓitaæ %% iti //2// vyatiriktasya j¤Ãnasya arthaprakÃÓarÆpatÃm abhyupagamyÃpi bÃdhakÃntaramÃha ----- ## yadi arthÃt anya eva j¤ÃnÃtmà prakÃÓa÷ ata eva bhinno 'rthata÷ tarhi svÃtmani tasya prakÃÓamÃtrarÆpatvÃt abheda eva / tathà hi nÅlasya prakÃÓa÷ , pÅtasya prakÃÓa÷ iti yo nÅlÃæÓa÷ pÅtÃæÓaÓca , sa na tÃvat j¤Ãnasya svarÆpam bhedavÃdatyÃgÃpatte÷ / atha vi«aya÷ , tadevedaæ vicÃryate ---- iha prakÃÓabalÃt nÅlapÅtayo÷ bhedo 'bhyupagantavya÷ , yenaiva ca prakÃÓena nÅlo nÅla eva iti upagamyate , tenaiva ca prakÃÓena pÅta÷ pÅta iti kathaæ saægacchatÃm , nÅlena janita÷ , pÅtena janita÷ , tena và saha samÃnasÃmagrÅka ityÃdi yat ucyate tat siddhe nÅlapÅtayorbhede syÃt , sa eva vicÃrya÷ / atha nÅlÃkÃro 'sau tat yadi pratibimbabalÃt taddvitÅyabimbÃnavabhÃsÃt ayuktam / atha abheda÷ , tarhi tyakto bhedavÃda÷ , tathà karaïatÃdivÃde Óikharasthaj¤Ãnaæ bahutaranÅlÃdijanyam ekatra paÂu anyatra mandam iti kathaæ bheda÷ prakÃÓaÓarÅrasya abhedÃt / tathÃbhÆte ca anyataradarÓanodbhÆte 'pi saæskÃre balÃdeva aÓe«asmaraïaprasaÇga iti bhÆyÃn saÇkara÷ / syÃdetat , artha evÃstu , kimanena do«ÃpÃdakena prakÃÓena iti / atrÃha ---- aprakÃÓasya prasiddhireva na kÃcit , svÃtmani hi nÅlaæ yadi pÆtaæ na kiæcit và , tat kiæ du«yet , ata eva granthak­taiva anyatra uktam ----- {evamÃtmanyasatkalpÃ÷ prakÃÓasyaiva santyamÅ / ja¬Ã÷ prakÃÓa evÃsti svÃtmana÷ svaparÃtmabhi÷ //} iti / tat yadi prakÃÓa÷ tadà bhavati artha÷ , prakÃÓaÓca asau katham / yadi prakÃÓataiva ghaÂasya vapu÷ saiva paÂasya ityÃdi viÓvavapu÷ prakÃÓa÷ siddha÷ //3// ekasyaiva prakÃÓasya evaæbhÆtakramÃkramakÃryakÃraïabhÃvÃdivicitravaiÓvarÆpyapradarÓanasÃmarthyarÆpam aiÓvaryam ityetÃvat paryavasÃyayitavyam / taccaivaæ paryavasyati , yadi prakÃÓasya vicitrabhÃve hetvantaram apÃk­tam / tatra prakÃÓasya avicitrasya krameïa vicitratÃkÃraïaæ pratibimbÃtmakaæ tatpratibimbasajÃtÅyaæ yat tadeva nÅlÃdirÆpaæ bÃhyam , tacca yadyapyanumeyam , tathÃpi idaæ nÅlamiti pratyak«eïa adhyavasÃyÃt adhyavasÃyaprÃïitatvÃcca pramÃïasthite÷ pratyak«avyapadeÓyaæ bhavi«yati / bÃhyÃrthavÃdokathitamiti hetvantaram anumÅyamÃnabÃhyarÆpam ÃÓaÇkyamÃnatvena darÓayati ----- ## ## iha bodha÷ tÃvat abhinna÷ , prakÃÓamÃtrameva hi asya paramÃrtha÷ , prakÃÓÃdhikaæ yadi nÅlasya rÆpam , tarhi tat aprakÃÓarÆpam iti na prakÃÓeta / atha tathà prakÃÓatvameva asya rÆpam , pÅtaprakÃÓa÷ kathaæ syÃt / athÃpi kramikanÅlapÅtÃdiprakÃÓarÆpameva tasya svarÆpam , nÅlÃdyÃbhÃsaÓÆnyo 'hamiti prakÃÓa÷ svÃpÃdyavasthÃsu na syÃt / tasmÃt prakÃÓa÷ prakÃÓa eva , aïumÃtramapi na rÆpÃntaram asya asti iti abhinno bodha÷ , tasya ca abhinnasya kadÃcit nÅlÃbhÃsatà kadÃcit pÅtÃbhÃsatà iti ye vicitrÃbhÃsÃ÷ tatra kÃraïatvam hi yasymÃt na upapannam hetau abhinne kÃryabhedasya asaæbhavÃt , tasmÃt sa sa vicitranÅlapÅtÃdirÆpa ÃkÃsmiko 'j¤Ãtapratyak«asiddhahetuka÷ san bÃhyaæ vij¤ÃnagatapratibimbÃtmakasvasvabhÃvasaæpÃdakam aucityÃt nijarÆpasad­Óaæ kramopanipatadrÆpabahutarabhedÃtmakaæ j¤ÃnÃt sarvathà p­thagbhÆtam anumÃpayati iti saæbhÃvayate bÃhyÃrthavÃdÅ //4// na ca asya idaæ saæbhÃvanÃmÃtram , api tu niÓcayaparyavasÃyi eva bhavati / tathà hi vij¤ÃnavÃdinà yo hetu÷ vaicitrye vÃsanÃprabodhalak«aïa ukta÷ sa na upapadyate / %% iti tÃvat prasiddham , iha tu anubhavavaicitryahetu÷ parye«aïÅyo vartate / astu và nÅlÃdyÃbhÃsasaæpÃdanasÃmarthyarÆpà j¤Ãnasya yogyatÃtmikà Óakti÷ vÃsanà , tasyÃÓca svakÃryasaæpÃdanonmukhyaæ prabodha÷ , tato bodhe«u ÃbhÃsavaicitryam iti / tatrÃpi tu brÆma÷ ---- iha yadyÃpi ÃbhÃsÃnÃæ j¤ÃnÃntarvartinÃm apÃramÃrthikatvaæ saæv­tisattvam ucyetÃpi , tathÃpi yade«Ãæ tad vastusadeva aÇgÅkÃryam avastuna÷ sarvasÃmarthyavirahitÃlak«aïasya kÃryasaæpÃdanaprÃïitasÃmÃrtthyÃtmakasvabhÃvÃnupapatte÷ / evaæsthite yà età vÃsanà ÃbhÃsakÃraïatvena i«yante , tÃsÃæ bodhÃt yadi bhinnaæ rÆpam , tacca paramÃrthasat , tadayaæ ÓabdÃntarapracchanno bÃhyÃrthavÃdaprakÃra eva / atha saæv­tisat , tarhi tena rÆpeïa kÃraïatÃnupapatti÷ / tathà yena rÆpeïa ÃsÃæ pÃramÃrthikatà tena kÃraïatà , tat tarhi j¤ÃnamÃtraæ tacca abhinnam iti nÅlÃdyÃbhÃsarÆpasya kÃryabhedasya asiddhi÷ / evaæ vÃsanÃnÃm abicitratve tatprabodho vicitra iti kà pratyÃÓà / bhavantu và vÃsanà bhinnÃ÷ , tathÃpi bodhamÃtrÃtiriktasya deÓakÃlabhÃvÃde÷ prabodhakÃbhimatasya vicitrasya kÃraïasya abhÃvÃt prabodho'vicitra iti eka eva prabodha÷ iti samameva nÅlÃdivaicitryaæ bhÃseta / atha svasaætÃnavartÅni j¤ÃnÃntarÃïi vicitrÃïi prabodhakÃraïÃni iti , tadasat , sukhadu÷khanÅkapÅlÃdipÆrvÃparÃdideÓakÃlabhedasya vij¤ÃnamÃtrarÆpatve vij¤Ãnasya ca prakÃÓamÃtrapramÃrthatÃyÃæ svarÆpabhedÃsaæbhave tathà bodhavailak«aïyÃnupapatte÷ / parapramÃt­rÆpe«u bodhÃntari«u saætÃnÃntaraÓabdavÃcye«vapi tulyo'yam availak«aïyaprakÃra÷ / tatrÃpi parakÅyÃbhimatasya k­ÓasthÆlÃde÷ kÃyasya , ÓvÃsapraÓvÃsÃde÷ prÃïasya , sukhadu÷khÃde÷ dhÅguïasya ; anumÃtrabhimatasaæbinmÃtrarÆpÃbhede paratvaæ kasya bhavet iti na vidma÷ / bodhasya tanni«Âhasya iti cet , so 'pi pramÃïena yadi na siddha÷ tat asat eva , siddho 'pi prameyatayà cet tat ja¬a eva , tathÃpi ca kÃyÃdivat eva j¤ÃnamÃtrasvabhÃva÷ svasaævinmÃtrarÆpatve paraæ prati asya asiddhe÷ / nanu vyÃhÃrÃdikriyà svÃtmani icchayà vyÃhareyam ityevaærÆpayà hetubhÃvena vyÃptà d­«Âà tat caitrakÃye'pi tayà taddhetukayà bhÃvyam / na ca matsaætatipatità samÅhà asti iti svasaævedanena niÓcitam , tataÓca parasamÅhà siddhyati , tadeva saætÃnÃntaram iti / atrocyate ---- iha anumÃtu÷ vyÃhÃrÃbhÃso dvidhà bhavati ---- vyÃptigrahaïakÃle 'vicchedaprÃïo 'haæ vyÃharÃmi ityevaærÆpa÷ / anumÃnÃvasare ca %% iti vicchedajÅvita iti anyasya vyÃpti÷ g­hÅtà anyaÓca ÃbhÃsa÷ katham idÃnÅæ hetu÷ syÃt ? vyÃharati iti ÃbhÃsasya hetu÷ avidita eva iti kathaæ tato heto÷ samÅhà anumÅyeta ? kiæ ca %% iti ya÷ pramÃtrantare 'numÃt­saæmate vicchinnatayà avabhÃsa÷ so'numeyasaæmatÃyÃ÷ paramÅhÃyÃ÷ kathaæ kÃrya÷ syÃt ? tasyà hi vyÃharÃmÅtyÃbhÃsa÷ kÃryo yo'sau avicchedajÅvita÷ / na ca avicchedamayasya vicchedamaya÷ kÃryam iti yuktaæ tathÃbhÆtakÃryakÃraïabhÃvagrahaïopÃyÃbhÃvÃt , na hi svÃtmani yo'yam avicchinnÃbhÃsa÷ sa paratra vicchinnaæ %% ityevaærÆpam ÃbhÃsaæ janayati iti kenacit pramÃïena siddham , parasiddhipÆrvakatvÃt asya arthasya , parapramÃt­siddhaÓca evaæbhÆtÃrthÃdhÅnatvena itaretarÃÓrayÃt / na ca avaÓyan avicchinnÃt vicchinnena bhÃvyam iti niyamo 'sti vyavhicÃrÃt / na ca vicchinno 'pi ÃbhÃsa upadyatÃm iti tadanusaædhÃnÃt tadutpatti÷ niyatà tatsadbhÃve 'pyasyÃnutpatte÷ tadabhÃve ca utpatte÷ , vicchinna ÃbhÃsa÷ paratra utpadyatÃm iti yà samÅhà tayà saha pratra utpannasya vicchinnÃbhÃsasya kÃryakÃraïabhÃvagrahaïameva parÃsiddhau na yukta, iti vyÃptereva asiddhi÷ / pramÃtrantarÃïi ca yadi bhinnÃni tadà tanni«ÂhÃnÃm avabhÃsÃnÃæ bheda eva %% iti nyÃyÃt / tataÓca ekÃbhÃsani«ÂhatvÃbhÃvÃt ekÃbhÃsaviÓrÃnta÷ saæbhÆya pramÃt÷ïÃæ vyavahÃro na syÃt iti anyosaæbhava÷ ---- yat prameyaæ bodhÃt bhinnaæ bhavati iti / sahopalambhaniyamÃde÷ anaikÃntikatvÃt nÅlapÅtÃdinÃpi prameyarÃÓinà kim apak­tam , yena asya svarÆpaviÓrÃnti÷ na sahyate , tasmÃt pramÃtrantarÃïÃmapi asiddhireva , siddhau và sarvapramÃtrantargatà ÃbhÃsà ekaikatra paratra ÃbhÃsavaicitryahetuæ vÃsanodvodhavaicitryaæ janayeyu÷ niyame hetvantarÃbhÃvÃt iti tathÃpi na nÅlÃdivaicitryasiddhi÷ / evaæ vÃsanÃnÃæ tadudbodhahetÆnÃæ ca vicitrÃïÃm anupapattireva / tataÓca sthitametat , abhinno bodha÷ tasya ÃkasmikÃbhÃsabhedahetutvÃnupapatte÷ bÃhyo'rtho'numeya÷ saæbhÃvyate iti yadi bÃhyÃrthavÃdinà ucyate iti ÓlokadvayÃrtha÷ / cecchabda÷ ÓlokadvayavÃkyÃrthaÓaÇkÃdyotaka÷ / evam ÃÓaÇkyamÃnatvena parasaæbhÃvanà d­¬hà darÓità //5// adhunà tu enÃæ saæbhÃvanÃæ Óithilayituæ tÃvadÃha ----- ## %% iti pÆrvoktasaæbhÃvanÃbhyupagame yadà vyÃkhyÃyate tadà kiæ tu iti vÃkyaÓe«eïa tacchaithilyavi«ayaæ saæbhÃvanÃntaraæ Óe«aÓlokena darÓayate iti vyÃkhyeyam / yadi tu adhyÃhÃro na sahyate tadà syÃdetaditi idamapi saæbhÃvanÃntaraæ syÃt , yadanena Ólokena ucyate iti ekavÃkyatayà yojyam / anayÃpi ka«Âakalpanayà bÃhyÃn arthÃn prasÃdhayatà bhavatà tai÷ na kiæcit kartavyam , ÃbhÃsaireva tai÷ bhavatà abhyupagatai÷ vyavahÃrasiddhe÷ , na hi nityÃnumeyena kaÓcit vyavahÃra iti kiæ bÃhyena , yatra sÃdhakaæ ca nÃsti pramÃïam , bÃdhakaæ ca prakÃÓÃt bhede anumeyatayÃpi prakÃÓanÃbhÃva iti tÃvat mukhyam / abhyuÓcayabÃdhakastu avayavino v­ttyanupapatti÷ , samavÃyÃsiddhi÷ , kampÃkampÃvaraïÃnÃvaraïaraktÃraktadigbhÃgabhedÃdiviruddhadharmayoga÷ / aïusaæcayabÃhyavÃde 'pi saæcayasya anyasya abhÃve paramÃïava eva , te ca yadi saæyujyante nirantaratayà tat avaÓyaæ digbhÃgabheda÷ , evanÃk«e «aÂsu dik«u saæcÅyamÃne«u «aÂsu aïu«u madhyamasya paramÃïo÷ yatraiva dhÃmni eko lagna÷ tatraiva yadi apara÷ tat ekaparamÃïumÃtratà / atha anyatra eka÷ anyatar apara÷ tat avaÓyaæ bhÃgabhedÃpatti÷ , iti bhÃga eva san , tasyÃpi e«aiva saraïi÷ iti na kiæcit avaÓi«yate bÃhyaæ tattvata÷ / na caitat vÃcyam ---- mÆrtÃnÃm ekadeÓatvÃyogÃt , saæyoge bhinnadeÓatvÃvyÃv­tte÷ tanni«Âaæ dvyaïukaæ nÃma kÃryadravyam aïuparimÃïam , tebhya÷ tribhyo mahatkÃryam iti / avayavÅvÃdo hi ayam , sa ca pÆrvameva apabÃdhita÷ / yacca avyÃpyav­ttitvaæ saæyogasya ucyate tanniraæÓe kathaæ saægacchatÃm / svÃÓraye hi yadi asau samavaiti kim anyÃt asya avaÓi«yate yat na vyÃpnuyÃt iti / abhyuÓcayabÃdhakaæ ca idam iti na atra asmÃbhi÷ bhara÷ k­ta÷ / vistareïa ca praj¤ÃlaÇkÃre darÓitam ÃcÃryaÓaÇkaranandanena //6// nanu bÃdhakaæ nÃma pramÃïasiddhe vastuni na kiæcit kartuæ samartham , tenaiva d­¬hena pramÃïena bÃdhakÃbhimatasya bÃdhitasya apramÃïatvasaæpÃdanÃt / darÓitaæ ca iha sÃdhakaæ pramÃïaæ kÃryahetu÷ %% iti kÃrikayà ityÃÓaÇkya Ãha ----- ## iha tÃvat svapna -- smaraïa -- manorÃjya -- saækalpÃdi«u nÅlÃdyÃbhÃsavaicitryaæ bÃhyasamarpakahtuvyatirekeïaiva nirbhÃsate iti yadyapi asti saæbhava÷ , tathÃpi tadÃbhÃsavaicitryam asthairyÃt sarvapramÃtrasÃdhÃraïyÃt pÆrvÃnubhavasaæskÃrajatvasaæbhÃvanÃt avastu iti ÓaÇkyeta / yat punaridaæ yoginÃm icchÃmÃtreïa purasenÃdivaicitryanirmÃïaæ d­«Âam , tatra upÃdÃnaæ prasiddham­tkëÂha-Óukra -- Óoïi -- tÃdivaicitryamayaæ na saæbhavatyeva , na hi evaæ vaktuæ Óakyam ---- sarvagatÃ÷ paramÃïavo yogÅcchayà jhaÂiti saæghaÂitÃ÷ kÃryam Ãrapsyante iti / yat etat lokaprasiddhakÃraïabhÃvÃnatikramasiddhaye nirÆpyate / na ca etat prasiddham ---- pramÃïubhya eva sthÆlaæ ghaÂÃdi jÃyate iti , kiæ tu kapÃlÃdivyavadhÃnena , tathÃpi niyatasahakÃrisamavalambanam karacaraïÃdivyÃpÃre viÓi«ÂadeÓakÃladharmÃdhipatyayoga÷ Óik«ÃbhyÃsaprakar«a iti , iyati ca ÃæÓrÅyamÃïe yogÅ kumbhaæ nirmimÃïa÷ kumbhakÃraprasiddhasanastasÃmagrÅsanarjanapura÷saraæghaÂaæ ghaÂayan kumbhakÃra eva syÃt , tasmÃt prasiddhakÃraïollaÇghane kim asaæcetyamÃnaparamÃïvÃdyupÃdÃnakÃraïÃntaracintayà iti / tatra yogisaævida eva sà tÃd­ÓÅ Óakti÷ ---- yat ÃbhÃsavaicitryarÆpam arthajÃtaæ prakÃÓayati iti / tadasti saæbhava÷ ---- yat saævit eva abhyupagatasvÃtantryà apratÅdhÃtalak«aïÃt icchÃviÓe«avaÓÃt saævido 'nidhikÃtmatÃyà anapÃyÃt anta÷sthitameva sat bhÃvajÃtam idamityevaæ prÃïabuddhidehÃde÷ vitÅrïakiyanmÃtrasaævidÆpÃt svÃtantryaæ kiæ na abhyupagamyate svasaævedanasiddham , kimiti hetvantaraparye«aïÃprayÃsena khidyate / evakÃreïa idamÃha ---- sarveïa tÃvat vÃdinà vi«ayavyavasthÃpanaæ saævidrÆpam anapahnavanÅyam Ãdisiddhaæ hi tat iti uktam / tasya ca svÃtantryameva devaÓabdanirdi«Âaæ cidrÆpatvam iti kim aparakÃraïÃnve«aïavyasanitayà / hi yasmÃt evaæ prakÃÓayati deva iti saæbhÃvyate , tasmÃt kiæ bÃhyena anupapattinà iti pÆrveïa saæbandha÷ //7// nanu evam ubhayathÃpi saæbhÃvanÃnumÃnam unmi«ati , tatra kiæ makurapratibimbitaghaÂÃdid­«ÂÃntena j¤ÃnapratibimbatÃbhÃsavaicitrye vij¤ÃnadarpaïÃtiriktaæ tata eva bÃhyÃbhimataæ hetuæ kalpayema ? kiæ và yogid­«ÂÃntena saævitsvÃtantryameva hetubhÃvena brÆyÃma ? tadidaæ sÃæÓayikaæ vartate iti ÃÓaÇkya bÃhyÃrthÃnumÃnasaæbhÃvanÃæ sÆtradvayena apÃkartumÃha ----- ## #<ÃbhÃsa÷ punarÃbhÃsadbÃhyasyÃsÅtkathaæcana / arthasya naiva tenÃsya siddhirnÃpyanumÃnata÷ // Ipk_1,5.9 //># na kevalam anantaraÓlokanirdi«ÂÃbhi÷ yuktabhi÷ pratyak«eïa bÃhyo'rtho na bhÃsate , iyadeva hi pratyak«aæ tacca nÅlaæ bhÃti iti svaprakÃÓasaævidrÆpaæ nÃdhikaæ kiæcit iti , yÃvat anumÃnenÃpi na asya bÃhyÃsya siddhi÷ iti apiÓabdasyÃbhiprÃya÷ / tatra anumÃnam atra naiva pravartitum utsahate / prav­ttamapi na prak­tasiddhim ÃdavyÃt iti anena sÆtradvayena upadarÓyate / tatra anumÃnaæ vikalpa÷ , sarvaÓca ayaæ vikalpo'nubhavamÆla iti prasiddham / tena yat sarvathà anÃbhÃtapÆrvam ananubhÆtacaraæ tatra anumÃnam anumitivyÃpÃro vikalpÃtmà naiva kenacit vÃdinà i«yate / nanu bhavatu pratyak«ato d­«Âe 'numÃne saækathà iyam , sÃmÃnyato d­«Âe tu kiæ vak«yasi yathà arthopalabdhyà indriyÃnumÃne ? ucyate ---- tatrÃpi vikalpena yathà so'rtha÷ sp­Óyate tathà anumeya iti sthiti÷ / vikalpaÓca na indriyÃdikam arthaæ kenacit saæniveÓaviÓe«Ãdinà viÓe«Ãtmanà sp­Óati , api tu kiæcidupalabdhe÷ kÃraïam iti amunà svabhÃvena , sa ca svabhÃva÷ kÃraïatÃlak«aïa÷ pratyak«ag­hÅta eva / tathà ca bÅjÃt aÇkura÷ tantubhya÷ paÂa ityÃdau kÃryakÃraïabhÃva÷ pratyak«Ãnupalambhabalena tÃvat niÓceya÷ / tatra ca pratyak«aæ pratyÃbhÃsaæ prÃmÃïyaæ bhajate , vimarÓalak«aïasya pramitivyÃpÃrasya ekaikaÓabdavÃcye'rthe prav­tte÷ tadanusÃritvÃcca pramÃïasya iti vak«yate / {ekÃbhidhÃnavi«aye mitirvastunyabÃdhità /} iti / ÃbhÃsamÃtraæ ca sÃmÃnyam iti nir.e«uate / anupalambho'pi anyopalambharÆpa ÃbhÃsamÃtraviÓrÃnta eva iti kÃraïÃbhÃso viÓe«aÓÆnya÷ parig­hÅta eva bÅjÃt aÇkura iti pratÅtau / yat yasya niyamam anuvidhatte avyatiriktam tat tasya kÃryam iti pratighaÂaæ m­ttikÃdirÆpahetutadvanmÃtrasya ÃmÃsÃt //8// ÃbhÃsÃt bÃhya÷ punarnÃbhÃsarÆpa÷ , sa ca ÃbhÃsate iti viprati«iddham / anÃbhÃse ca nÃsti vikalparÆpasya anumÃnasya vyÃpÃra÷ / grÃmag­hÃdestu yat bÃhyaæ tat agrÃmÃdirÆpaæ na ucyate pratyekaæ vÃÂÃnÆpakuïyatulÃde÷ bÃhyatvaprasaÇgÃt , api tu tatsaænikaÂam , tasmÃt grÃmabÃhyam ÃbhÃsabÃhyam iti ca ÓabdasÃmyamÃtram etat na vastusÃmyam / evaæ ye vikalpe vastu na ÃbhÃti iti manyante te«Ãmapi tÃvat anumÃnavikalpo na bÃhye upapanna÷ / asmÃbhistu upapÃditam ---- adhyavasÃyasyÃpi ÃbhÃsamÃnavi«ayatvam %% iti sÆtre / tena anumÃnavikalpÃtmanÃpi prakÃÓena yadi anÃvi«Âo nÅlÃdi÷ artha÷ tat na anumita eva syÃt / atha Ãvi«Âa eva , tarhi %% iti nyÃyena prakÃÓamÃtrasvabhÃva eva , na bÃhya÷ / tena bÃhye sÃdhye yat kiæcit pramÃïam ÃnÅyate , tadabÃhyatÃmeva pratyuta sÃdhayati iti viruddhameva , ata eva Ãha %% iti , kenÃpi prakÃreïa pratyak«Ãtmanà anumeyÃtmanà và ÃbhÃsanam ÃbhÃso bÃhyasya anÃbhÃsasya na kadÃcit abhÆt iti , tasmÃt siddham %% iti //9// nanu anta÷sthitaæ bahi÷ prakÃÓayedityuktaæ tat anta÷sthitatvam upapÃdanÅyam iti ÃÓaÇkya Ãha ----- ## bahÅrÆpatayà ÃbhÃsane 'pi ahantÃrÆpatà na truÂyati , {pramÃtraikÃtmyamÃntaryam} iti hi vak«yate , tacca sadaiva , prakÃÓasya pramÃt­tvÃt , tadÃtmatayà ca vinà 'prakÃÓamÃnasya avastutvÃt , kiæ tu tatra aham iti ucite parÃmarÓe yo 'yam idantÃparÃmarÓa÷ saiva bÃhyatà , tacca iha anta÷sthitatvam ahamityetÃvatà citsamucitenaiva bapu«Ã parÃmarÓanameva , tacca iha nÅlÃdÅnÃmastyeva , na tu nÃsti iti , yadi hi na syÃt kumbhak­to %% iti ya uttarakriyÃmapek«ya icchÃÓabdavÃcya÷ parÃmarÓa÷ , e«aïÅyena sa parÃm­Óyena aniyantrita÷ cet tata÷ paÂecchÃpi sà na kasmÃt iti saækÅryeran vyavahÃrÃ÷ / atha tatrÃpi ca e«aïÅya÷ tadÃnÅmeva nirmita÷ san tathà jÃta÷ , tarhi tannirmÃïaæ cidÃtmani vinecchayà nopapannam iti %% ityatra varïayi«yate / tacca icchÃntaramapi vi«ayaniyantritaæ na và iti vikalpe 'navasthà / vi«ayaniyantritaæ cet syÃt Ãtmataiva jÃtà , na cet ghaÂe paÂecchà syÃt / atha tatrÃpi tadÃnÅmeva iti k­tvà anavasthà / tasmÃt sarvo 'yaæ bhÃvarÃÓi÷ cidÃtmani aham ityeva vapu«Ã satatÃvabhÃsuravapu÷ aiÓvaryarÆpÃcca svÃtantryalak«aïÃt svÃmibhÃvÃt vicitreïa vapu«Ã kramÃkramÃdinà saævit enaæ bahi÷karoti pramÃt­prathanapÆrvakam , tatrÃpi kvacit ÃbhÃse pramÃt÷n ekÅkaroti nitambanÅn­tta iva prek«akÃn / tÃvati hi te«Ãm ÃbhÃse aikyam / ÓarÅraprÃïabuddhisukhÃdyÃbhÃsÃæÓe«u tu bhedasya avigalanÃt na sarvathà aikyam / ata eva pratik«aïaæ pramÃt­saæyojanaviyojanavaicitryeïa parameÓvaro viÓvaæ s­«ÂisaæhÃrÃdinà prapa¤cayati / taduktamÃcÃryeïa ----- {sadà s­«ÂivinodÃya sadà sthitisukhÃsine / sadà tribhuvanÃhÃrat­ptÃya bhavate nama÷ //} ityÃdi / ÓrÅbhaÂÂanÃrÃyaïenÃpi {muhurmuhuraviÓrÃntastrailokyaæ kalpanÃÓatai÷ / kalpayannapi ko 'pyeko nirvikalpo jayatyaja÷ //} iti / tasmÃt sthitam anta÷sthitaæ bhÃvajÃtaæ tena vinà tadvi«ayasya parÃmarÓÃyogÃt iti //10// nanu parÃmarÓo nÃma vikalpa÷ , sa ca avikalpaÓuddhasaævidvapu«i bhagavati kathaæ syÃt ityÃÓaÇkyÃha ----- ## iha avabhÃvasya prakÃÓasya , anavabhÃsasya ca aprakÃÓasya ghaÂÃde÷ parasparaparihÃreïa dvayo÷ svÃtmani cet vyavasthÃnam , tat ghaÂapaÂayo÷ iva idamja¬am idaæ ja¬am iti durupapÃdaæ vailak«aïyam / atha avabhÃso yato 'rthasya saæbamdhÅ , tato na ja¬a÷ , tarhi saæbandhamÃtreïa m­t api ghaÂasya iti aja¬Ã syÃt / atha na svasaæbandhamÃtram api tu avabhÃso 'rthasya prakÃÓa÷ , tarhi arthÃtmanà sa prakÃÓa iti samÃpatitam / na ca anyÃtmanà anyasya prakÃÓa upapanna÷ / atha anyasvabhÃvo 'pi ghaÂo'vabhÃsasya kÃraïam , tarhi avabhÃso'pi ghaÂasya kÃraïam iti ghaÂo'pi aja¬a÷ syÃt / atha anyena satÃpi ghaÂena yato 'vabhÃsasya pratibimbarÆpà cchÃyà dattà , tÃm asau adabhÃso bibhrat ghaÂasya iti ucyate , tataÓca aja¬a÷ , tarhi sphaÂikasalilamakurÃdi÷ api evaæbhÆta eva iti aja¬a eva syÃt / atha tathÃbhÆtamapi ÃtmÃnaæ taæ ca ghaÂÃdikaæ sphaÂikÃdi÷ na parÃmra«Âuæ samartha iti jad.a÷ , tathÃparÃmarÓanameva ajìyajÅvitam antarbahi«karaïasvÃtantryarÆpaæ svÃbhÃvikam avabhÃsasya svÃtmaviÓrÃntilak«aïam ananyamukhaprek«itvaæ nÃma / %% iti hi vimarÓodaye svasaævideva pramÃt­prameyapramÃïÃdi k­tÃrtham abhimanyate na tu atiriktaæ kÃÇk«ati , sphaÂikÃdi hi g­hÅtapratibimbamapi tathÃbhÃvena siddhau pramÃtrantaram apek«ate iti nirvimarÓatvÃt ja¬am / sarvatra vastuto vimarÓÃtmakapramÃt­svabhÃvatÃdÃtmyÃhaæparÃmarÓaviÓrÃnte÷ aja¬atvameva pÆrvÃparakoÂyo÷ / yaduktam ----- {idamityasya vicchinnavimarÓasya k­tÃrthatà / yà svasvarÆpe viÓrÃntirvimarÓa÷ so 'hamityayam //} iti / madhyÃvasthaiva tu idantà vim­ÓyamÃnaÆrvÃparakoÂi÷ vimƬhÃnÃæ mÃyÃpadaæ saæsÃra÷ iti vimarÓa eva pradhÃnaæ bhagavata iti sthitam //11// na kevalaæ saævittattvasya asmÃbhi÷ eva vimarÓaprÃdhÃnyam uktam yÃvat ÃgamÃntarairapi iti darÓayati ----- #<ÃtmÃta eva caitanyaæ citkriyÃcitikart­tà / tÃtparyeïoditastena ja¬Ãtsa hi vilak«aïa÷ // Ipk_1,5.12 //># yato vimarÓa eva pradhÃnam Ãtmano rÆpam amumeva hetuæ prayojanarÆpam uddiÓya Ãtmà dharmisvabhÃvo dravyabhÆto 'pi , caitantyam iti dharmavÃcinà Óabdena sÃmÃnÃdhikaraïyam ÃÓritya udita÷ kathita÷ , bhagavatà ÓivasÆtre«u {caitanyamÃtmÃ}(1-1) iti paÂhitam / caitanyam iti hi dharmavÃcakopalak«aïam , {citiÓaktirapariïÃminÅ} {............ tadd­Óe÷ kaivalyam /}(yo. sÆ. 2-25) {dra«Âà d­ÓimÃtra÷ .............. }(yo. sÆ. 2-20) ityÃdau api hi dharmaÓabdena sÃmÃnÃdhikaraïyam Ãtmano darÓitaæ guruïà anantena / dravyaæ hi tat ucyate yadviÓrÃnta÷ padÃrthavarga÷ sarvo bhÃti ca arthyate ca arthakriyÃyai , tad yadi na tat sakalo 'yaæ tattvabhÆtabhÃvabhuvanasaæbhÃra÷ saævidi viÓrÃnta÷ tathà bhavati iti sa eva guïakarmÃdidharmÃÓrayabhÆtapadÃrthÃntarasvabhÃva÷ tÃmeva mukhyadravyasvarÆpam ÃÓrayate iti saiva dravyam / tat anantadharmarÃÓiviÓramabhittibhÆtÃyÃ÷ tasyÃ÷ sa eva dharma÷ caitanyam iti kart­k­dantÃt utpannena bhÃvapratyayena saæbandhÃbhidhÃyinÃpi prÃdhÃnyena darÓita÷ / tathà hi saæbandhaviÓrÃntasya pratÅte÷ , dravytarÆpasya ca saæbandhina÷ prak­tyà uktatvÃt citikriyÃrÆpaæ dhramaæ saæbaddham avagamayatà «ya¤Ã ni«k­«ÂÃæÓa÷ pratyÃyito bhavati / citikriyà ca cittau kart­tà , svÃtaætryaæ saæyojanaviyojanÃnusaædhÃnÃdirÆpam ÃtmamÃtratÃyÃmeva ja¬avat aviÓrÃntatvam aparicchinnaprakÃÓasÃratvam ananyamukhaprek«itvam iti / tadeva anÃtmarÆpÃt ja¬Ãt saæyojanaviyojanÃdisvÃtaætryavikalÃt vailak«aïyÃdÃyi iti / tadevaæ paratvena pradhÃnatayà abhisaædhÃya Ãtmà cetana iti vaktavye dharmÃntarÃdharÅkaraïÃya vimarÓadharmoddhurÅkaraïÃya ca %<Ãtmà caitanyam>% ityuktam / citkriyÃcitikart­tÃtÃtparyeïa iti samÃsa÷ / %% iti hi kÃvye samaya÷ , na ÓÃstre / yadi và citkriyà Ãtmà ucita÷ citikart­tà ca iti p­thageva / evaæ tu na kvacit paÂhitam //12// nanu yathà prakÃÓo 'prakÃÓaÓca iti ybhayamapi svÃtmani , tataÓca prakÃÓa iti ukte ja¬Ãt na vailak«aïyam uditaæ syÃt , tadvat vimarÓo 'pi avimarÓo 'pi ca svÃtmani, iti tenÃpi kathaæ vailak«aïyaæ ja¬Ãja¬ayo÷ ityÃÓaÇkyÃha ----- ## cetayati ityatra yà citi÷ citikriyà tasyÃ÷ pratyavamarÓa÷ svÃtmacamatkÃralak«aïa Ãtmà svabhÃva÷ / tathà hi ---- ghaÂena svÃtmani na camatkriyate , svÃtmà na parÃm­Óyate , na svÃtmani tena prakÃÓyate , na aparicchinnatayà bhÃsyate , tato ca cetyata iti ucyate / caitreïa tu svÃtmani ahamiti saærambhodyoyollÃsavibhÆtiyogÃt camatkriyate , svÃtmà parÃm­Óyate , svÃtmanyeva prakÃÓyate , idamiti ya÷ pariccheda etÃvadrÆpatayà tadvilak«aïÅbhÃvena nÅlapÅtasukhadu÷khatacchÆnyatÃdyasaækhyÃvabhÃsayogena avabhÃsyate , tata÷ caitreïa cetyate iti ucyate / evaæ ca vimarÓa÷ svÃtmani avimarÓo 'pi svÃtmani ityasiddametat / vimarÓo hi sarvaæsaha÷ paramapi ÃtmÅkaroti , ÃtmÃnaæ ca parÅkaroti , ubhayam ekÅkaroti , ekÅk­taæ dvayamapi nyagbhÃvayati ityevaæsvabhÃva÷ / pratyavamarÓÃÓca ÃntarÃbhilÃpÃtmakaÓabdanasvabhÃva÷ , tacca Óabdanaæ saÇketanirapek«ameva avicchinnacamatkÃrÃtmakam antarmukhaÓironirdeÓaprakhyam akÃrÃdimÃyÅyasÃÇketikaÓabdajÅvitabhÆta ---- nÅlamidaæcaitro 'hamityÃdipratyavamarÓÃntarabhittibhÆtatvÃt , pÆrïatvÃt parà , vakti viÓvam abhilapati pratyavamarÓena iti ca vÃk , ata eva sà svarasena cidrÆpatayà svÃtmaviÓrÃntivapu«Ã udità sadÃnastamità nityà ahamityeva / etadeva paramÃtmano mukhyaæ svÃtantryam aiÓvaryam ÅÓit­tvam ananyÃpek«itvam ucyate / parÃparaæ tu idaæbhÃvarÆpasya pratyavamarÓasya akhyÃtiprÃïasya udbodhamÃtre 'pi ahaæbhÃva eva viÓrÃnte÷ ÓrÅsadÃÓivÃdibhÆmau paÓyantÅdaÓÃyÃm / aparaæ tu idaæbhÃvasyaiva nirƬhau mÃyÃgarbhÃdhik­tÃnÃmeva vi«ïuviri¤cendrÃdÅnÃm , tattu te«Ãæ parameÓvaraprasÃdajameva / iti anyanirapek«ataiva paramÃrthata Ãnanda÷ , aiÓvaryam , svÃtanryam , caitanyam / tasmÃt yuktamuktam {.......................... tena ja¬Ãtsa hi vilak«aïa÷ /} iti //13// pradhÃnÃgame«vapi etat pradarÓitameva iti nirÆpayati ----- ## iha ghaÂa÷ kasmÃt asti , svapu«paæ kasmÃt nÃsti ityukta itivaktÃro bhavanti ghaÂo hi sphurati mama na tu itarat iti / tadetat ghaÂatvameva yadi sphurattvaæ sphuraïasaæbandha÷ , tat sarvadà sarvasya sphuret na kasyacidvà , tasmÃt mama sphurati iti ko'rtha÷ , madÅyaæ sphuraïaæ spandanam Ãdi«Âam iti / spandana¤ca ki¤ciccalanam , e«aiva ca ki¤cidrÆpatà yat acalamapi calamÃbhÃsate iti , prakÃÓasvarÆpaæ hi manÃgapi nÃtiricyate , atiricyate iva iti tat acalameva ÃbhÃsabhedayuktamiva ca bhÃti / tata uktam ----- {Ãtmaiva sarvabhÃve«u sphurannirv­tacidvapu÷ / aniruddhecchÃprasara÷ prasaradd­kkriya÷ Óiva÷ //} iti / yathà ----- {atikruddha÷ prah­«Âo và kiæ karomÅti và m­Óan / dhÃvanvà yatpadaæ gacchettatra spanda÷ prati«Âhita÷ //} (spa. 22) iti / {.......................................... spandatattvaviviktaye /} (spa. 21) iti / {guïÃdispandani÷«yandÃ÷ ............................... /} (spa. 19) iti ca / loke 'pi vividhavaicitryayogena spandavattvam / sattà ca bhavanakart­tà sarvakriyëu svÃtantryam / sà ca svapu«pÃdikamapi vyÃpnoti iti mahatÅ , deÓakÃlau nÅlÃdivat saiva s­jati iti tÃbhyÃæ viÓe«aïÅyà na bhavati , yat kila yena tulyakak«yatayà bhÃti tat tasya viÓe«aïaæ kaÂaka iva caitrasya / na ca deÓakÃlau vimarÓena tulyakak«yau bhÃta÷ tayo÷ idantayà tasya ca ahantayà prakÃÓe tulyakak«yatvÃnupapatte÷ / evaæ deÓakÃlÃsparÓÃt vibhutvaæ nityatvaæ ca , sakaladeÓakÃlasparÓo ' pi tannirmÃïayogÃt iti tato 'pi vyÃpakatvanityatve / taduktam ----- {mahÃsattà mahÃdevÅ viÓvajÅvanamucyate /} iti / sÃram iti yat atucchaæ rÆpaæ tat iyameva vimarÓaÓakti÷ , grÃhyagrÃhakÃïÃæ yat prakÃÓÃtmakaæ rÆpaæ tasyÃpi aprakÃÓavailak«aïyÃk«epikà iyameva iti ÓrÅsÃraÓÃstre'pi nirÆpitam ----- {yatsÃramasya jagata÷ sà ÓaktirmÃlinÅ parà /} iti / sai«Ã iti Óaktipratyabhij¤Ãnaæ darÓitam / h­dayaæ ca nÃma prati«ÂhÃsthÃnamucyate , tacca uktanÅtyà ja¬ÃnÃæ cetanam , tasyÃpi prakÃÓÃtprakatvam , tasyÃpi vimarÓaÓakti÷ iti viÓvasya parame pade ti«Âhato viÓrÃntasya tasya idameva h­dayaæ vimarÓarÆpaæ paramantrÃtmakaæ yatra tatra abhidhÅyate / sarvasya hi mantra eva h­dayam , mantraÓca vimarÓanÃtmà , vimarÓanaæ ca parÃvÃkchaktimayam / tata evoktam ----- {na tairvinà bhavecchabdo nÃrtho nÃpi citergati÷ /} iti / {tatra tÃvatsamÃpannà mÃt­bhÃvam ................ /} ityÃdi ca , ityÃgame«u / tatrabhavadbhart­hariïÃpi ----- {na so 'sti pratyayo loke ya÷ ÓabdÃnugamÃd­te / anuviddhamiva j¤Ãnaæ sarvaæ Óabdena gamyate // vÃgrÆpatà cedutkrÃmedavabodhasya ÓÃÓvatÅ / na prakÃÓa÷ prakÃÓeta sà hi pratyavamarÓinÅ // } iti / {sai«Ã saæsÃriïÃæ saæj¤Ã bahirantaÓca vartate / yadutkrÃntau visaæj¤o 'yaæ d­Óyate këÂhakuÇyavat //} ityÃdi ca / tat etena vidu÷ ityetat nirvÃhitam / bauddhairapi adhyavasÃyÃpek«aæ prakÃÓasya prÃmÃïyaæ vadadbhi÷ upagataprÃya eva ayam artha÷ , abhilÃpÃtmakatvÃt adhyavasÃyasya iti //14// nanu asaækhyaÓaktiÓreïoÓobhitavapu«i paramaÓive vimarÓaÓaktireva iyam itthaækÃram abhi«icyate kasmÃt ityÃÓaÇkyÃha ----- #<ÃtmÃnamata evÃyaæ j¤eyÅkuryÃtp­thaksthiti / j¤eyaæ na tu tadaunmukhyÃtkhaï¬yetÃsya svatantratà // Ipk_1,5.15 //># ## sarvÃ÷ Óakto÷ kart­tvaÓakti÷ aiÓvaryÃtmà samÃk«ipati / sà ca vimarÓarÆpà iti yuktam asyà eva prÃdhÃnyam iti tÃtparyeïa uttaramuktam / ÓabdÃrthasya ayam , prakÃÓÃtmà parameÓvara÷ svÃtmÃnaæ j¤ÃtrekarÆpatvÃt aj¤eyamapi j¤eyÅkaroti iti yat saæbhÃvyate kÃraïÃntarasya anupapatte÷ darÓitatvÃt d­¬hena saæbhÃvanÃnumÃnena , tadata eva vimarÓaÓaktilak«aïÃt kart­tvÃt heto÷ bhavati , yato hi ayam ÃtmÃnaæ parÃm­Óati tato viÓvanirbharatvÃt tathà nÅlÃditvena cakÃsti / nanu e«aiva kuta÷ saæbhÃvanà , ÃtmÃnaæ j¤eyÅkaroti iti ? Ãha, p­thak prakÃÓÃt bahirbhÆtà sthiti÷ yasya tÃd­k j¤eyaæ naiva bhavati / tu÷ avadhÃreïa / tatra ca uktà yuktaya÷ / abhyuccayayuktimapi Ãha , yadi vyatiriktaæ j¤eyaæ syÃt tat j¤Ãt­rÆpasya Ãtmano yat etat j¤eyavi«ayam aunmukhyaæ svasaævedanasiddhaæ d­Óyate tat na asya syÃt , tena vyatiriktavi«ayaunmukhyena anyÃdhÅnatvaæ nÃma pÃratantryam asya ÃnÅyate / pÃratantryaæ ca svÃtantryasya viruddham / svÃtantryameva ca ananyamukhaprek«itvam Ãtmana÷ svarÆpam , iti vyatiriktonmukha Ãtmà anÃtmaiva syÃt / anÃtmà ca ja¬o j¤eyaæ prati na unmukhÅbhavati iti prasaÇga÷ / tata÷ prasaÇgaviparyayÃt idamÃyÃtam ---- avyatiriktonmukha÷ svatantra÷ san ÃtmÃnameva j¤eyÅkaroti iti //15// na ca kevalaæ nÅlÃdirÆpameva j¤eyam , yÃvat atyaktakart­svabhÃvaæ svÃtantryeïa aparityaktameva santam ÃtmÃnaæ nirmÃya vyavahÃreïa dhyÃnopÃsanÃrcanopadeÓÃdinà yojayati iti yat saæbhÃvyate tadapi ata eva iti saæbandha÷ / nanu svÃtantryayuktaæ ca nirmÅyate ca iti viruddham idam ? atrÃha , %% saævidekarÆpasya svÃtantryÃt heto÷ idaæ na na yujyate , yat kila mÃyÃpade atidurghaÂaæ pratibhÃti , tatsaæpÃdane yat apratihataæ svÃtantryaæ tadeva puna÷ svÃtantryaÓabdena darÓitam / %% ityanena tu vimarÓaÓaktirÆpam iti apunaruktam / atha và ata eva svÃtantryÃt iti sÃmÃnÃdhikaraïyena Ólokadvayena saæbandhanÅyam / udÃharaïam atrÃrthe darÓayati , nÅlÃdinirmÃïavat asya svatrantranirmÃïasya aprasiddhatvÃt , ÅÓvaro bhagavÃn Ãtmà nityo vibhu÷ svatantra÷ ityevamÃdau hi pramÃtu÷ , pÆjayitu÷ , dhyÃtu÷ và 'p­thagbhÆtaæ tat prameyam , pÆjyam , dhyeyaæ ca bhÃti iti tat tÃvat nirmitam , na ca anÅÓvaram / evaæ hi ÅÓvara iti , anÅÓvara iti saækalpadhyÃnÃde÷ tulyatvaæ syÃt , na ca evam phalabhedasya upalabdhe÷ iti , tasmÃt svÃtantryaÓÆnyatÃbhÃsanena svÃtantryayuktatÃbhÃsanena ca yat idam ubhayaæ j¤eyam ÃtmarÆpameva parameÓvaro bhÃsayati tat vimarÓaÓaktibalÃt eva , iti saiva pradhÃnam iti //16// nanu prakÃÓabalÃt bhÃvavyavasthà , sa ca prakÃÓo vimarÓasÃra iti vimarÓÃbhede tadeva tat iti vaktuæ yuktam , ÅÓvara Ãtmà ityÃdisaækalpe«u ca nirmitasya idantayà parÃmarÓa÷ , svÃtantryaæ tu ahaæparÃmarÓarÆpam , iti nirmitasya tadrÆpatvÃbhÃve kathaæ svÃtantryÃmuktatvam iti ? tat etat parihartumÃha ----- ## svarÆpe bhÃvapratyaya÷ , ÃdigrahaïÃt ÃtmeÓvarÃdiparÃmarÓa÷ , tiÇgrahaïaæ kriyÃvÃcipratyayopalak«aïam , karmagrahaïam asattvabhÆtaÓaktirÆpopalak«aïam / tat ayam artha÷ , aham ityevaæ svarÆpo ya÷ parÃmarÓo yaÓca ÅÓvara÷ pramÃtà Ãtmà Óiva ityÃdi÷ anantaprakÃra÷ parÃmarÓa÷ , tasya yadyapi bhedo 'nyonyarÆpatà tathÃpi tadbhedÃt heto÷ asya Ãtmano nirmÃt­rÆpasya ahaæparÃmarÓamayasya nirmeyarÆpasya ca ÅÓvarÃdiparÃmarÓÃspadasya yo bheda÷ ÓaÇkita÷ , sa na yukta÷ / yata ÅÓvara ityapi ya÷ parÃmarÓa÷ , sa ÅÓanaÓÅle j¤Ãt­tvakart­tvatattve viÓrÃnyati , j¤Ãt­tvÃdi ca j¤ÃnÃdau svÃtantryam ananyamukhaprek«itvam avicchinnaj¤Ãnayoga÷ , avicchedaÓca jÃnÃmi karomi iti asmadarthaviÓrÃnti÷ iti asya ÅÓvarasya Ãtmana÷ s­«Âe÷ s­jyamÃnasya ahaævimarÓanÅyatvameva / s­«Âeriti và hetau pa¤camÅ / asya ÅÓvarasya yata÷ ÅÓvarÃdisaækalpe«u api ahaæparÃmarÓanayogyasyaiva s­«Âi÷ / arhe k­tya÷ / yathà kriyÃkÃrakasamuccayavikalpÃdiÓaktayo yathÃsvaæ tiÇt­tÅyÃdicavÃdiprayogÃvaseyaparÃmarÓaparamÃrthÃ÷ pÃka÷ kartà samuccayo vikalpa÷ ityÃdiÓabdai÷ abhidhÅyamÃnÃ÷ sattvabhÃvamÃpÃdità api pacati caitreïa ca và ityevaærÆpe mÆlaparÃmarÓe viÓrÃmyanti , anyathà tu tÃ÷ pratÅtà naiva bhaveyu÷ / tadvat atrÃpi / etaduktaæ bhavati ---- parÃmarÓe nÃma viÓrÃntisthÃnam , tacca pÃryantikameva pÃramÃrthikam , tacca ahamityevaærÆpameva / madhyaviÓrÃntipadaæ tu yat v­k«amÆlasthÃnÅyaæ grÃmagamane tasya tadapek«ayà s­«Âatvam ucyate iti ko virodha÷ / anena nÅlÃde÷ api idaæ nÅlam iti madhyaparÃmarÓe 'pi mÆlaparÃmarÓe ahamityeva viÓrÃnte÷ Ãtmamayatvam upapÃditameva / %% ityapi hi %% itÅyattattvam / yathoktam %% ityÃdi / mƬhastu nÅlÃdivimarÓÃt eva arthakriyÃdiparito«ÃbhimÃnÅ iti nÅlÃde÷ svÃtantryanirmuktatvam uktam / ÃtmÃdau tu tanmÆlaparÃmarÓaviÓrÃntimantareïa pratÅtiparisamÃptim arthakriyÃæ ca mƬho'pi na abhimanyata iti tasya nirmitau api anujjhitasvÃtantryam uktam //17// nanvevaæ viÓvaparÃmarÓanÃm aham ityeva viÓuddhaikaparÃmarÓaviÓrÃntireva tattvam tat katham idam ucyate ---- j¤Ãnasm­tyÃdikà asya Óaktaya iti , j¤Ãnasya ca saæÓayanirïayÃdibheda÷ nÅlÃdÅnÃæ ca vaicitryam ? iti ÃÓaÇkÃyÃæ parihÃramÃha ----- ## anupapannam avabhÃsanaæ mÃyà iti ucyate , tataÓca bhinnaæ prakÃÓÃt sarvam avabhÃsajÃtaæ mÃyà , tatra ca cittattvasyaiva svÃtantryaæ mÃyÃÓakti÷ , tayà bhinnaæ yat saævedyaæ pramÃtuÓca anyonyataÓca , mÃyÃÓaktyà bhinnena pramÃtu÷ anyonyato vedyÃcca karaïavargeïa yat saævedyaæ sa eva gocaro viÓrÃntipadaæ yasyÃ÷ tÃd­ÓÅ satÅ , %% pratyavamarÓÃtmà citi÷ parÃvÃgrÆpà j¤Ãnam iti , saækalpa iti , adhyavasÃya iti ca ucyate , ÃdigrahaïÃt saæÓaya÷ sm­ti÷ ityÃdi / tathà hi ---- indtriyeïa sphuÂagrÃhiïà bÃhyena vi«ayeïa sphuÂena ca niyantritaæ saævittattvaæ tat j¤Ãnam / manasà vi«ayeïa ca apshuÂena saækalpa÷ / buddhyà vi«ayeïa ca vi«ayatvaparyantabhÃjà adhyavasÃyo niÓcaya÷ / vi«ayasya ca yat bhinnatvaæ bahiranta÷karaïÃnÃæ ca tatprakÃÓÃbhedÃt anupapannaæ cittattvena bhÃsyate iti bhede yato viÓrÃnti÷ , na tu bhedasya abhede ÅÓvarasadÃÓivÃdivat , tato j¤ÃnasaækalpÃdayo bhinnÃ÷ tasya apradhvastasvasvabhÃvÃbhedasya saævittattvasya anusaædhÃtu÷ Óaktaya iti uktÃ÷ , saæÓayÃdayaÓca bhinnà nÅlÃdivaicitryaæ ca iti sarvam akhaï¬itam //18// nanu pratyavamarÓÃtmatvaæ citiÓakte÷ saÇkalpasmaraïÃdiÓakti«u sacikalpÃtmikÃsu bhavatu / yà tu nirvikalparÆpà sÃk«Ãtkaraïalak«aïà anubahvaÓakti÷ , tatra katham / pratyabamarÓo hi abhilÃpaviÓe«ayojanÃmaya÷ , abhilÃpaviÓe«ayojanà ca saÇketasmaraïam apek«ate / tacca saæskÃraprabodham / so 'pi tÃd­Ód­Óam , iti evaæ prathamasamaye katham abhilÃpayoga÷ iti parasya vyÃmoham apohitumÃha ----- ## iha tÃvat caitanyasya ÃtmabhÆto 'ÇgulinirdeÓÃdiprakhyo'bhilÃpayoga÷ , anyathà bÃlasya prathamaæ vyavahÃre d­ÓyamÃne vyutpattireva na syÃt / nirvikalpakaj¤Ãnaparaæparayà hi taæ Óabdaæ Ó­ïoti , tata÷ tamarthaæ pura÷ paÓyati , punastadviviktaæ bhÆtalaæ paÓyati iti ghaÂam Ãnaya naya iti vyavahÃrÃt katham asya ayam artha iti h­di parisphuret , idam ghaÂa iti , idamÃnaya iti , idaæ naya iti , itiyojanÃprÃïo hi ayamartha÷ , yojanà ca vikalpavyÃpÃra÷ / atra bÃlÃsya prÃgjanmÃnubhÆtasaÇketasm­te÷ evam , tathÃpi saÇketakÃle sa Óabdo vi«ayatvena idaæbhÃvena pratyavam­ÓyamÃnatvÃt bhedÃt pracyutya nirbhÃsamÃno vij¤ÃnaÓarÅre viÓrÃnta÷ san vÃcaka iti bhavati , tad vij¤Ãnasya savarÆpaæ cet bhÃti tat abhilÃpamayameva iti , yathà vi«ayasya sukharÆpatvÃbhÃve 'pi j¤Ãnaæ sukhÃtmakaæ bhÃti tathà mà bhÆt abhilÃpÃtmà rÆpÃdi÷ vi«aya÷ , tathÃpi vij¤Ãnaæ tadÃtmakaæ avabhÃsi«yate / atra tu darÓane vi«ayasyÃpi vimarÓamayatvÃt abhilÃpamayatvameva vastuta÷ , staimityÃdyavasthÃpi yadi na parÃmarÓamayÅ tarhi asyÃæ vikalpÃtmakapramÃt­vyÃpÃrÃnulÃsÃt saæbhava÷ ÓapathaparamÃrtha eva , smaraïaæ ca na syÃt , rÆpavi«ayÃdhyavasÃyÅ hi yadi vikalpa udiyÃt kimanyat , sarvacintÃsaæharaïena staimityaæ nÃma na syÃt , iti tatrÃpi asti anta÷ parÃmarÓa÷ , sakalena ca ÓabdagrÃmeïa Óabdanaæ hi sahante vastÆni , tatra ca niyataÓabdayojanaæ kriyate / tathà hi ---- bÃlasya pura÷ puï¬e sahajo ya÷ parÃmarÓa÷ , aham ityavicchedena idam iti vicchedena và tatp­«Âhe eva gaura iti gau÷ iti và Óabda Ãropyate , so 'pi abhyÃsÃt pramÃt­mayo bhavati , tatp­«Âhe ca anya÷ Óukla iti , anyat balÅvarda iti , ityevaæ saÇketatattvam / tasmÃt asti sÃk«ÃtkÃre pratyavamarÓa÷ / apiÓabdasya ayamÃÓaya÷ / iha sÃk«ÃtkÃro vastuta÷ %% ityevaæbhÆtavikalpanavyÃpÃraparyanta eva / vikalpo hi pratyak«asya vyÃpÃra iti paro 'pi manyate / na ca vyapÃra÷ tadvato bhinno yukta÷ , tatsvarÆpabhÆto hi sa÷ / bhavatu và k«aïamÃtrasvabhÃva÷ sÃk«ÃtkÃra÷ , tatrÃpi asti vimarÓa÷ / avaÓyaæ caitat / %% iti / yadi sa na syÃt tat ekÃbhisaædhÃnena javÃt gacchan , tvaritaæ ca vark«Ãn paÂhan , drutaæ ca mantrapustakaæ vÃcayan , na abhimatameva gacchet , uccÃrayet , vÃcayet và / tathà hi ---- tasmin deÓe j¤Ãnam -- Ãcikrami«Ã -- Ãkramaïam -- ÃkrÃntatÃj¤Ãnam -- prayojanÃntarÃnusaædhÃnam -- tityak«Ã -- deÓÃntarÃnusaædhi÷ , tatrÃpi Ãcikrami«Ã ityÃdinà yojanaviyojanarÆpeïa pratyavamarÓena vinÃbhimatadeÓÃvÃpti÷ kathaæ bhavet / evaæ tvaritodgrahaïavÃcanÃdau mantavyam / tatra viÓe.ata÷ sthÃnakaraïÃkramaïÃdiyoga÷ / atra ca yata÷ paÓcÃdbhÃvisthÆlavikalpakalpanà na saævedyate , tata eva tvaritatvam iti sÆk«meïa pratyavamarÓena saævartitaÓabdabhÃvanÃmayena bhÃvyameva / saævartità hi ÓabdabhÃvanà prasÃraïena vivartyamÃnà sthÆlo vikalpa÷ , yathà idamityasya prasÃraïà ghaÂa÷ Ókla ityÃdi÷ , tasyÃpi p­thubudhnodarÃkÃra÷ ÓuklatvajÃtiyuktaguïasamavÃyÅ ityÃdi÷ / %% iti pÃÂhÃt dhÃvistvaritagatau svaÓaktivaÓÃt vartata iti //19// bhavatu evaæ sÆk«mo vimarÓa÷ prakÃÓaÓarÅrÃveÓÅ , yatra tu sthÆlatvena vikalparÆpatà sphuÂà , tatra Óabdo nÅlÃdivat eva p­thak pratibhÃsate ---- nÅlam idam iti , sa kathaæ prakÃÓasvarÆpÃt ap­thagbhÆta÷ syÃt , ÓabdÃtmà ca vimarÓa÷ , sa ca atra mÃyÃtmakaæ bhedapade 'pi prakÃÓÃp­thagbhÆto bhavadbhi÷ i«Âa÷ , tat etat kathaæ pratipattavyam ityÃÓaÇkyÃha ----- ## kena etat uktam ghaÂa iti ya÷ sthÆla÷ Óabda÷ sa prakÃÓajÅvitasvabhÃvo vimarÓa iti / so'pi hi sthÆla÷ Óabdo 'rthavat p­thagbhÆta eva bhÃti / tau nÃmakarÆpalak«aïau ÓabdÃrthau ekarÆpatayà %% ityevaærÆpatvena parÃm­ÓantÅ adhyavasà yà sà parameÓvaraÓakti÷ vimarÓarÆpà Ãtmavadeva ahamityanavacchinnatvena bhÃti , na tu kadÃcit idantayà vicchinnatvena bhÃti vicchinnatvena avabhÃse paraprati«ÂhatvÃt punarvimarÓÃntareïa bhÃvyam , tatrÃpi evam iti anavasthÃto nÅlasya prakÃÓanameva na syÃt prati«ÂhÃlÃbhÃbhÃvÃt / tasmÃt sarva eva vimarÓa÷ prakÃÓÃt avicchinna eva iti / adhyavasà iti , {ÃtaÓcopasarge}(pÃ. vyÃ. 3-3-16) ityaÇanta÷ striyÃm //20// nanu evaæ sarvasyaiva j¤ÃnakalÃpasya ahamityeva prati«ÂhÃne vedyabhÆmisparÓo nÃsti vedyabhuvi ca deÓakÃlayoga÷ na tu vedakÃæÓe , deÓakÃlayogÃbhÃve ca yat idaæ j¤ÃnÃæ deÓÃpek«ayà pramÃtrÃdyaæÓÃpek«ayà ca sakramatvaæ lak«yate tat kathaæ syÃt , kramÃbhÃve ca ekatvameva vastuto bhavet , tataÓca %% iti yat uktaæ tat kathaæ nirvahet ityÃÓaÇkÃæ Óamayan pÆrvoktamupasaæharati ----- ## satyam evam akramameva saævittattvam , kintu svaÓaktivaÓÃt bhinnatvena bhÃsitÃni yÃni vedyÃni te«Ãæ mÆrtibhedak­to yo dÆrÃdÆravaitatyÃvaitatyÃdi÷ deÓa÷ , kriyÃbhedak­taÓca ya÷ ciraÓÅghrakramÃdirÆpa÷ kÃla÷ , tau anurudhya chÃyÃmÃtreïa abalambya, j¤ÃnasmaraïÃdhyavasÃyÃnÃæ svÃæÓà iva bhÃnti niraæÓÃnÃmapi , tadbhÃsamÃnÃæÓak­taÓca sakramatvÃvabhÃsa÷ parasparÃpek«ayà svÃæÓÃpek«ayà ca , yadyapi kÃlakrama eva sphuÂo vij¤Ãne«u bhÃti na deÓakrama÷ , tathÃpi vimƬhasya parvatasaævedanaæ vitatamiva vadarasaævedanaæ ca sÆk«mamiva bhÃti iti deÓakramo 'pi darÓita÷ , tena vedyagatakramasvÅkÃrÃbhÃsÃt sakramatvam ÃbhÃsamÃnamapi na apÃramÃrthikam ÃbhÃsamÃnasya parÃrthatvÃt , tataÓca yuktamuktam %% iti / {mÃyÃÓaktyà vibho÷} iti Ólokena svarÆpavaicitryaæ j¤ÃnÃæ darÓitam / anena tu deÓakÃlavaicitryam iti viÓe«a÷ / iti Óivam //21// iti ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptaviracitÃyÃæÅÓvarapratyabhij¤ÃsÆtravimarÓinyÃæ prathame j¤ÃnÃdhikÃre j¤ÃnaÓaktinirÆpaïaæ nÃma pa¤camÃhnikam // 5 // ____________________ atha «a«ÂhamÃhnikam / {svÃtmÃbhedadhanÃnbhÃvÃæstadapohanaÂaÇkata÷ / vhindanya÷ svecchayà citrarÆpak­taæ stuma÷ Óiva÷ //} evaæ sm­tiÓaktirj¤ÃnaÓaktiÓca nirÆpità / atha tadubhayÃnuprÃhiïÅ apohanaÓaktirvitatya ÓlokaikÃdaÓakena %% ityÃdinà %% ityantena nirïÅyate / tatra Ólokena pratyavamarÓe avikalpo viÓe«a÷ iti sÆcyate / tata÷ Ólokena Óuddhe 'haæpratyavamarÓe 'pohanavyÃpÃrÃsaæbhava÷ ucyate / tata÷ svad­«ÂÃveva tadupapatti÷ iti Ólokena / tato 'pi dvayena aÓuddhasyÃhamityavamarÓasya vikalparÆpatà / tata÷ Ólokena anusaædhÃnasvÃpi vikalparÆpatà / evaærÆpÃnusaædhÃnÃdirÆpameva parameÓvarasya sra«ÂÂatvam iti Ólokena / tata÷ prak­te cidÃtmanyarthÃvabhÃsasya sattopasaæhiyate Ólokena / tato dvayena tasmaivÃrthÃvabhÃsasyÃnubhavasmaraïÃdau vaicitryamucyate , taduktiÓca prak­tÃyÃmÅÓvararÆpasvÃtmapratyabhij¤ÃyÃmupayujyate iti Ólokena / ityÃhnikasya tÃtparyÃrtha÷ / atha granthÃrtho vyÃkhyÃyate / uktimidam ----- {savabhÃvamavabhÃsasya vimarÓam ................ /} iti / tatra vimarÓo 'bhilÃpÃtmanà Óabdena yojita eva , tadyojanÃk­taæ ca vikalparÆpatvaæ Óuddhe 'pi parameÓvare prÃptam , na caitadi«Âaæ tasya saæsÃrapade mÃthÃtmanyupapatte÷ ityÃÓaÇkyÃha ----- ## prakÃÓasya ÓuddhasaævidrÆpasya dehÃdisaæsparÓairanÃvilÅbhÆtasya ya÷ Ãtmà jÅvitabhÆta÷ sÃrasvabhÃvo vicchedaÓÆnyo 'ntarabhyupagamakalpo 'nanyamukhaprek«itvarÆpasvÃtantryaviÓrÃntirÆpa÷ %% iti pratyavamarÓa÷ asau vikalpo na bhavati / vikalpatvÃÓaÇkÃyÃæ bÅjaæ darÓayati %% iti / vi«ayarÆpÃt ÓrotragrÃhyÃt ÓabdÃdanya eva antaravabhÃsamÃna÷ saævidrÆpÃveÓÅ ÓabdanÃtmÃbhilÃpo vÃgityanenokta÷ ---- vakti arthaæ svÃdhyÃsena so 'yamityabhisaædhÃnena / yadi vÃgvapu÷ , kasmÃnna vikalpa÷ ? Ãha ---- na hyasya vikalpalak«aïamasti , tathà hi ---- vividhà kalpanà vividhatvena ca ÓaÇkitasya kalpo 'nvavyavacchedanaæ vikalpa÷ , vividhatvaæ ca bahnÃvanagnisaæbhÃvanÃsamÃropanirÃse 'sati bhavat , dvayaæ vahnyavahnirÆpaæ samÃk«ipati , tena vikalpe 'vaÓyaæ tacca niÓcetavyam atacca apohitavyaæ bhavati / tathà ca ## ghaÂe hi d­«Âe ghaÂasthÃna evÃghaÂe 'pi yogyadeÓÃbhimatasthÃnÃkramaïaÓÅlo vij¤Ãnajanaka÷ svakÃraïopanÅta÷ saæbhÃvyate paÂÃdisvabhÃva÷ , ato ghaÂÃghaÂayordvayoravabhÃvasasya saæbhÃvanÃt samÃropa÷ sÃvakÃÓo bhavati , aghaÂasya satyÃrope ni«edhanalak«aïopohanavyÃpÃra÷ iti tadanuprÃïità vikalparÆpatà ghaÂa ityetasya niÓcayasya , %% / yastvayaæ prakÃÓo nÃma tasya sthÃne ya÷ saæbhÃvyate sa tÃvadaprakÃÓarÆpo na bhavati tulyakak«asya hi saæbhÃvanaæ bhavati , na ca yatprakÃÓena kartavyaæ tadaprakÃÓasya kadÃcit d­«Âam saæbhÃvanÃropaïÃdibalÃdeva ca asyÃprakÃÓarÆpatvaæ vighaÂeta , ata÷ prakÃÓatulyasyÃnyasyÃprakÃÓarÆpasya bhedinastattulyakak«yasyÃpohanÃtmakabhedanavyÃpÃrÃsÃhi«ïoravabhÃsanameva nÃsti , tadabhÃve kasyÃpo«Âhanam ? avabhÃsasaæbhave 'pi prakÃÓarÆpatvameva / na ca prakÃÓasya svarÆpadeÓakÃlabhedo yena dvitÅya÷ prakÃÓa ekasmÃdapohyeteti / hÅti , yasmÃdevaæ tato dvayÃbhÃvÃdpohÃsaæbhave vikalparÆpatvÃbhÃvÃt cinmÃtre parÃmarÓÃtmani ahamiti pratyavamarÓa eva , na tu vikalpa÷ //2// nanu ghaÂe parini«thitarÆpe d­«Âe taddarÓanamupajÅvatà vikalpena kathamaghaÂasya ni«edhanaæ kriyate , na hyaghaÂasya kenacinnÃmÃpi g­hÅtam , aghaÂavÃsanÃpi ghaÂe d­«Âe kathaækÃraæ prabudhyatÃm ? satyam , evaæ ÓÃkya÷ paryanuyojyo na tu vayam , yata÷ ## iha pramÃtà nÃma pramÃïÃdatirikta÷ pramÃsu svatantra÷ saæyojanaviyojanÃdyÃdhÃnavaÓÃt kartà darÓita÷ , tasya ca pramÃturanta÷ sarvÃrthÃvabhÃsa÷ , cinmÃtraÓarÅro 'pi tatsÃmÃnÃdhikaraïyav­ttirapi darpaïanagaranyÃyenÃsti ---- ityapi uktam / evaæ ca tatpratibhÃæ ghaÂÃbhÃsam , atatpratibhÃæ ca aghaÂÃbhÃsaæ pramÃtà bhajate ---- sevate tÃvat , tadavikalpadaÓÃyÃæ citsvabhÃvo 'sau ghaÂa÷ cidvadeva viÓvaÓarÅra÷ pÆrïa÷ , na ca tena kaÓcidvyavahÃra÷ , tat mÃyÃvyÃpÃramukkÃsayanpÆrïamapi khaï¬ayati bhÃvam , tenÃghaÂasyÃtmana÷ paÂÃdeÓcÃpohanaæ kriyate ni«edhanarÆpam , tadeva vyapohanamÃÓritya tasma ghaÂasya niÓcayanamucyate %% iti , evÃrthasya saæbhÃvyamÃnÃparavastuni«edharÆpatvÃt , e«a eva paritaÓchedÃttak«aïakalpÃt pariccheda÷ , hÅti ---- yata evam , tasmÃt yuktaæ %% iti pÆrvaÓlokoltena vastudvayena hetÆ krameïoktau yasmÃdevaæ vikalpa÷ tato 'hamiti Óuddho vimarÓa÷ na vikalpa÷ ---- iti Ólokatraye mahÃvÃkyÃrtha÷ / ÓÃkyairapi pramÃturevÃyaæ vyÃpÃra ukta÷ %% ityatra %% iti %% iti ca vadadbhi÷ , sa tvetai÷ kathaæ samarthya÷ ---- ityÃstÃmetat //3// nanvevamahamityapi pratyavamarÓe 'nahaærÆpasya ghaÂÃde÷ pratiyogino ' pohanÅyasyÃpohe vikalparÆpatà kathaæ na syÃt ityÃÓayenÃha ----- ## ## ahamityavamarÓo dvidhà ---- Óuddho mÃyÅyaÓca , tatra Óuddho ya÷ saævinmÃtre viÓvÃbhinne viÓvacchÃyÃcchuritÃcchÃtmani và / aÓuddhastu vedyarÆpe ÓarÅrÃdau / tatra Óuddhe 'haæpratyavamarÓe pratiyogÅ na kaÓcidapohitavya÷ saæbhavati ghaÂÃderapi prakÃÓasÃratvenÃpratiyogitvenÃnapohyatvÃt , ityapohyÃbhÃve kathaæ tatra vikalparÆpatà / aÓuddhastu vedyarÆpe ÓarÅrÃdau anyasmÃd dehÃderghaÂÃdeÓca vyavacchedena bhavan vikalpa eva ---- iti vÃkyÃrtha÷ / ak«arÃrthastu ---- cittattvaæ prakÃÓamÃtrarÆpaæ hitvà sadapyapahastanayà apradhÃnÅk­tya bhinne dehÃdÃvahameva dehÃdi÷ nÅlÃdau prameye pramÃtà ---- ityabhimÃnena %% ityÃdivimarÓa÷ sa vikalpa eva , na tu Óuddhaæ pratyavamarÓamÃtram / atra hetu÷ ---- paro dvitÅyo dehÃdirghaÂÃdiÓca ya÷ pratiyogÅ tulyakak«yo 'nyonyaparihÃrÃcca viruddhastasya yo 'vabhÃsa÷ ---- samÃropaïalak«aïa÷ , tasmÃdyato 'sÃvatanni«edhÃnuprÃïito ' hamityavamarÓo jÃta÷ %% iti , ÓuddhaprakÃÓarÆpasya apahastanaiva dehÃderbhedahetu÷ , tadapahastane tu parameÓvarasya svÃtmapracchÃdanecchÃrÆpà 'bhedÃprakÃÓanaæ bhrÃntirÆpaæ prati svÃtantryarÆpà mÃyÃÓaktirhetu÷ , cidrÆpasya cÃpahastanaæ dehÃdereva atyaktavedyabhÃvasya bhinnasyaiva upapattiÓÆnyatayaiva pramÃt­tvÃbhimÃna÷ / tathà ca dehÃbhimÃnabhÆmikÃyÃæ sthitÃÓcÃrvÃkÃ÷ %% iti kÃyameva prÃdhÃnyenÃhu÷ / strÅbÃlamÆrkhÃïÃæ tathÃbhimÃnÃt tato 'pi vivekayuktÃ÷ pÃkajotpattipariïÃmÃdibalÃdasthiraæ ÓarÅraæ manvÃnÃ÷ prÃïaÓaktisamadhi«ÂhÃnena ca vinà vikÃraÓatÃveÓaæ ÓarÅrasya paÓyanto bubhuk«ÃpipÃsÃyogayogyaæ prÃïamevÃtmÃnaæ kecana Órutyantavido manyante / tato 'pi samadhikavivekabhÃja÷ prÃïasyÃpi anityatvÃdanusaædhÃnayogyatÃmapaÓyanto j¤ÃnasukhÃdyÃÓrayabhÆtÃæ buddhimeva kÃïÃdaprabh­taya ÃtmÃnamÃhu÷ / apare tasyà api yogidÓÃyÃæ vedyabhÃvÃdaparatvaæ manyamÃnÃ÷ asaævedyaparvarÆpaæ yanna kiæcidrÆpaæ sakalavedyarÃÓivinirmuktaæ ÓÆnyatvÃnnabhastulyaæ na tu mahÃbhÆtÃkÃÓasvabhÃvaæ tat pramÃt­tattvaæ ÓÆnyabrahmavÃdina÷ sÃækhyaprabh­taya Ãhu÷ / tasminnapi vedye ÓunyÃntaraæ tatrÃpi ÓÆnyÃntram ---- iti yÃvadbheda÷ tÃvatkalpanà na truÂyatÅti tadarthamÃha %% iti / na cÃnavasthà paramÃrthaprakÃÓabalena yata÷ sarvasya prakÃÓo na tu dehÃdivaÓÃt , tayà tvabhimÃnamÃtraæ deha÷ pramÃteti , saÇkocamÃtrarÆpaæ cittattvaæ ÓÆnyam , bhÆtalaæ yathà ghaÂÃbhÃva÷ , saÇkocoparivedyÃæÓacchÃyÃcchuritaæ tu cittattvameva buddhiprÃïadehÃdi iti / amÅ eva bhÆmikÃviÓe«Ã uttarottaramÃrohatÃæ yoginÃæ jÃgradÃditayà piï¬asthÃditayà cÃgame«u bhaïyante , apahastanaæ ca vyÃkhyÃsyate÷ ----- {kalodvalitametacca cittattvaæ kart­tÃmayam / acidrÆpasya ÓÆnyÃdermitaæ guïatayà sthitam //} iti , tatsthitam ---- aÓuddha÷ %% ityavamarÓo vikalpa eva //5// dvividho 'pi cÃyam %% dvidhà ---- anubhavamÃtrarÆpaÓcÃnusaædhÃnÃtmà ca , ÓivÃtmani %% iti sadÃÓivÃtmani %% iti Óuddho dvidhà / aÓuddho 'pi ahaæ sthÆla iti , yo 'haæ sthÆlo 'bhavaæ so 'haæ k­Óa , bÃlo , yuvà , sthavira÷ , sa eva aham iti ca aÓuddho dvividha÷ / tatra Óuddhe vikalparÆpatvamaprati«Âhameva ityuktam , aÓuddhe tu anubhavarÆpe vikalpatvamupapÃditam , aÓuddhe 'pi tu anusaædhÃnÃtmakatayà abhedasya prasphuraïÃt kaÓcidavikalpakatvaæ ÓaÇketa tasya vyÃmohaæ vyapohitumÃha ----- ## %% ityÃdi vartate , kÃdÃcitka÷ kadÃcidbhavo niyatadeÓakÃlÃkÃro 'vabhÃso yasya dehÃde÷ svalak«aïarÆpasya , tatra yà pÆrvÃbhÃsena bÃlÃdiÓarÅrÃvabhÃsena yojanà %% sa evÃdya %% ityanusaædhÃnam , ÃdigrahaïÃduttareïa bhÃvinà ÃbhÃsena saha yojanà %% iti , sà yojanà sarvà kalpanà vikalpa eva , na tu Óuddha÷ pratyavamarÓa÷ / atra dehÃderviÓe«aïaæ hetutvÃÓayena ---- yato bhinnatÃvabhÃsitvameva dehÃdestadÃnÅmapi avichinnam , yadi hi tasya dehÃde÷ sarvata÷ pÆrïatvam avacchedahÅnatvaæ paÓyan anusaædhÃnam %% iti vidadhyÃt tadiyaæ sadÃÓivabhÆ÷ kena vikalpÃtpadatvena bhaïyeta yÃvatà 'vicchinne eva so 'nusaædhi÷ / bhinnepi(KSS: hi) kathamanusaædhÃnam iti cedÃha %% prÃktanÃnubhavak­tavÃsanÃprabodhajasm­tivaÓÃt iti yÃvat , prÃïe balÃbalavaÓÃdanusaædhi÷ , buddhau j¤ÃnasukhÃditÃratamyÃt , ÓÆnye vaitatyÃvaitatyayogÃt , ayamapi vikalpa eva , evaæ %% iti ghaÂÃdyanusaædhÃne 'pi vikalpatvaæ mantavyam , kintu etÃsu anusaædhÃnabhÆmi«u vidyÃÓaktirÃdhikyena aciradyutivaddÅpyate iti tÃsÃæ parapadapariÓÅlanaprathamakalpÃbhyupÃyatvamabhyupÃgaman gurava÷ //6// na ca dehÃdÅnÃæ pÆrvapÆrvapramÃt­vedyatà yena pramÃturaprakÃÓe prameyaæ na bhÃti tatprakÃÓaÓca na pÆrvaprakÃÓaæ vinà , so 'pi na pramÃtrantaraprakÃÓaæ vinà ityanavasthà syÃt , api tu ÓuddhaprakÃÓa eva viÓvasya prakÃÓa iti nirÆpayan uktayuktyà sadaiva s­«ÂyÃdiÓaktyaviyogo bhagavata ukto bhavati , iti darÓayati ----- ## yat pÆrvaæ darÓitaæ %% ityÃdi tat evam upapadyate , katham ? yadi vyavahÃre mÃyÃpade dehaprÃïÃdimapi prabhureva prakÃÓaparamÃrtha icchayà mÃyÃÓaktirÆpayà , ÃviÓan dehaprÃïÃdiprÃdhÃnyena svarÆpaæ pradarÓayan , anta÷ saæbinmÃtre , bhÃntam ahamityevaærÆpam arthaugham icchayaiva bahi÷ idamiti bhÃsayati tata etadupapadyate , anyathà tu anavasthà syÃt / hetau liÇ / apiÓabda evaÓabdaÓca bhinnakramau , yat etÃvat uktam , taditi , tasmÃt heto÷ , evaæ jÃtaæ vak«yamÃïarÆpam , kiætat ? yat kila prabhu÷ parasparaæ vyavahÃrakÃle krayavikrayaprek«ÃvyÃkhyÃdau caitramaitrÃdisaæbandhino dehaprÃïÃdÅn ekatayà tÃvati vyavahÃre ÃviÓan antarbhÃntameva anujjhitÃnta÷prakÃÓameva santaæ bahi÷ ekÃbhÃsatayà bhÃsayati iti saæbhÃvyate ityetajjÃtam , iti saæbhÃvanÃyÃæ liÇ / tena tena pramÃtrà saha asminkÃle aikyaæ s­jyate , anyena pramÃtrà aikyaæ saæhriyate , ghaÂÃdimÃtrarÆpe sthiti÷ kriyate , pÆrïasvarÆpanimÅlanÃt tirobhÃva ÃdhÅyate , tÃvatyÃbhÃse aikyÃvabhÃsapÆrïatvavitaraïÃt anugraha÷ kriyate , tena na kevalaæ mahÃs­«Âi«u mahÃsthiti«u mahÃpralaye«u prakopatirodhÃne«u dÅk«Ãj¤ÃnÃdyanugrahe«u bhagavata÷ krÂyapa¤cakayoga÷ yÃvat satatameva vyavahÃrepi / yaduktam ----- {sadà s­«ÂivinodÃya sadà sthitisukhÃsine / sadà tribhuvanÃhÃrat­ptÃya svÃmine nama÷ //} iti / {pratik«aïamaviÓrÃntastrailokyaæ kalpanÃÓatai÷ / kalpayannapi ko 'pyeko nirvikalpo jayatyaja÷ //} ityÃdi ca / tathà ----- {............... prÃkÃmyamÃtmani yadà prakaÂÅkaro«i / vyakto÷ ........................................................................ //} iti ca //7// iha antararthÃbhÃvabhÃsa÷ sthita eva , tat kiæ tatra kÃraïÃntaracintayà iti prak­taæ prameyam , tatsiddhaye upapatti÷ uktà , tena vinà icchÃrÆpa÷ pratyavamarÓo na syÃt iti , tatprasaÇgÃt pratyavamarÓavikalpÃdisvarÆpam upapÃditam , iti Ói«yÃïÃæ dhiyaæ samÃdhÃtuæ prak­taæ prameyam upapÃdayan upasaæharati ----- ## prakÃÓÃtmà parameÓvara eva yato dehÃdipramÃt­tÃbhimÃnadaÓÃyÃmapi vastuta÷ pramÃtà , %% iti , ato heto÷ idaæ siddhaæ bhavati ---- smaraïe apohanajÅvite ca vikalpe anubhavaj¤Ãne ca antarÃbhÃsa÷ prakÃÓaviÓrÃnta÷ sthita eva , nÃtra saæÓaya÷ kaÓcit , yadi hi dehÃdireva paramÃrthapramÃtà syÃt tat ÓarÅrasya prÃïasya dhiya÷ ÓÆnyasya và antarghaÂÃdi iti na kiæcit etat ---- ghaÂÃdiparihÃreïa dehÃde÷ sthitatvÃt / paramÃrthaprakÃÓastu sarvaæsaha÷ iti tatrÃntarviÓvam , iti anÃyÃsasiddhametat //8// nanu antarÃbhÃsavargasya bahirÃbhÃsanaæ yadi sarvatrÃsti kastarhi smaraïÃdau ÃbhÃsabheda÷ , na ca asau na saævedyate ---- sphuÂatÃsphuÂatÃdiprasphuraïasya anapahnavanÅyatvÃt ityÃÓaÇkyÃha ----- ## anubhavaj¤Ãnasya %% iti antaravabhÃsaæ vahirÃbhÃsayata÷ svÃntarbhÃvÃbhÃso naisargika ----- nis­«Âe÷ svÃtantryÃt ÃyÃto na tu smaraïÃderiva anyaj¤Ãnak­tavÃsanÃdibalÃt / smaraïe utprek«aïe pratyak«ap­«ÂhabhÃvini adhyavasÃye ca yo 'ntarnÅlÃdyavabhÃso bÃhyatayà adhyavasÃyitavya÷ nÃsau svÃtmoya÷ api tu pÆrvÃnubhavasaæskÃrajo 'sau , tatra saæskÃro nÃma anubhavasya kÃlÃntare 'pi anuvartamÃnatà , ato 'sÃvanuvartamÃno 'nubhavo yato nÅlÃdyÃbhÃsasaæbhinna÷ tata÷ tattÃdÃtmyÃpannaæ smaraïÃdyapi tathà nirbhÃsate , tata eva smaraïakÃlÃsaæbhavÅ ÃbhÃsa÷ tadanubhavapÆrvakÃlakalita eveti svayaæ smaraïÃdernirvi«ayatvaæ g­hÅtagrÃhitvaæ ca uddho«yate / etadeva asphuÂatvam , iti siddho 'nubhavasmaraïÃdau ÃbhÃsabheda÷ antarÃbhÃsavargasya bahirÃbhÃsanam anyÃvyavadhÃnena sphuÂatà , vyavadhÃnena tu tÃtkÃlikatvÃbhÃvÃt asphuÂatà iti //9// nanu anubhavaj¤ÃnÃt aindriyakÃt anyat sarvaæ j¤Ãnaæ vyavadhÃnena bahirÃbhÃsanarÆpaæ prÃptam ityÃÓaÇkya pravibhÃgamÃha ----- ## ya÷ pratyak«avyÃpÃram anupajÅvan vyÃk«epasÃratayà manorÃjyasaÇkalpÃdivikalpa÷ sa svaraæ k­tvà svapreraïena prapreraïanairapek«yeïa svÃtantryeïa carati udeti vyayate ca , tatra yo bahirÃbhÃso nÅlÃde÷ antarÃbhÃsamayasya sa naisargika eva , tathà hi aparid­«ÂapÆrvamapi Óvetaæ daÓanaÓatakalotakarayugalayuktaæ dantinam anta÷ pramÃt­bhÆmau sthitaæ bahi÷ anta÷karaïabhÆmau svacchadhÅdarpaïÃtmikÃyÃæ sa vikalpa÷ tÃtkÃlikameva bhÃsayati //10// asmÃcca antarÃbhÃsasaæbhavasamarthanaprasaÇgÃgatÃt ÃbhÃsabhedavicÃrÃt ÓÃstre yat prayoanaæ mukhyatayà abhisaæhitaæ svÃtmani ÅÓvarapratyabhij¤ÃnarÆpaæ tadadhikaraïasiddhÃntanÅtyà anÃyÃsasiddham iti darÓayati ----- ## %% iti yadyapi vi«ayopaÓli«Âameva pratibhÃnaæ bhÃti tathÃpi na tadvi«ayasya svakaæ vapu÷ , api tu saævedanameva tat tathà cakÃsti %% iti pramÃt­lagnatvÃt / tathà ca veda ----- {tameva bhÃntamanu bhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvamidaæ vibhÃti /} iti / Óatrà aviratasphuraïatvaæ karmapravacanÅyena tadÅyasvÃtantryopakalpitanirmÃïakriyÃjanito vedyavedakabhÃvarÆpo lak«aïÃtmà saæbandho dyotita÷ , kevalaæ vi«ayollekhanabalÃt bahi÷ kramÃvabhÃsa÷ samarthita÷ , sa sa kramayaugapadyÃdivicitrarÆpo ya÷ padÃrthÃnÃæ vak«yamÃïeÓvarasvÃtantryarÆpadeÓakÃlaÓaktyupakalpita÷ krama÷ deÓakÃlaparipÃÂÅ , tena rÆ«ità pratibimbakalpatayà uparaktà , yà pratibhà uktà {kevalaæ bhinnasaævedya ............................ /} ityÃdinà / e«Ã iti ca sarvasya svakÃÓarÆpà , paramÃrthataÓca antarmukhatvena prakÃÓamÃtraparamÃrthatayà bhedÃbhÃvÃt akramà , saiva maheÓvara÷ , avidyamÃno 'nta÷ paricchedo deÓata÷ kÃlata÷ svarÆpataÓca yasyÃ÷ citta÷ saævida÷ tadeva rÆpaæ yasya iti , ata eva bahirmukhaprakÃÓÃtmakavij¤ÃnasvabhÃvasya pramÃïavargasya yo 'nta÷ pratyÃbhÃsam %% iti ananta ---- kalpa÷ vikalpamayo vimarÓÃtmà pramÃsamÆha÷ , tatra saæyojanaviyojanaviÓramÃdirÆpÃnekaprakÃrasvÃtantryaparipÆrïa÷ ÓuddhÃhaæpratyavamarÓamaya÷ pramÃtà sa bhaïyate , ataÓca bahirghaÂaprakÃÓa÷ %% iti antarvikalpa÷ svÅk­tapÆrvarÆpa÷ %% iti tadubhayaviÓrÃntisthÃnam , itÅyat pÆrïaæ prakÃÓasya svarÆpam //1// atraiva upapattiæ pradarÓayitumanvayaæ tÃvadÃha ----- ## %% iti yat ucyate tat na bhinnarÆpaprakÃtmakasaævinmÃtraviÓrÃntyà siddhyati api tu tÃstà vibhinnÃ÷ saævido niÓcayarÆpÃ÷ pramÃtmÃno yÃ÷ tÃni eva mukhÃni dvÃrÃïi upÃyà mÃrgÃ÷ tai÷ mukhai÷ nadÅsrota÷sthÃnÅyai÷ yadi amÅ bhÃvà nÅlasukhÃdaya uhyamÃnà ekasmin %% iti pramÃt­rÆpe mahÃsaævitsamudre pratiti«Âhanti Ãbhimukhyena viÓrÃntiæ bhajante , tata e«u parasparaæ samanvayarÆpaæ tat j¤Ãteyaæ tat upapattyà ghaÂate , j¤ÃtÅnÃæ bhÃva÷ tacchabdaprav­ttinimittaæ parasparaæ jÃnÅyu÷ iti , karma ca anyonyayogak«emodvahanÃtmakaæ j¤Ãteyam , tacca samanvayÃbhiprÃyeïa iha darÓitam , na ja¬ÃnÃæ svata÷ samanvaya÷ kadÃcidapi iti pratipÃdayitum //2// tathà ca vyatirekamukhena etadevÃha ----- ## arthÃnÃæ ja¬ÃnÃm , tajj¤ÃnÃæ tadvikalpÃnÃæ tanniÓcayÃnÃæ ca deÓakramaæ kÃlakramaæ cÃtyajatÃm , svasamÃpinÃm ---- svarÆpamÃtraprati«ÂhÃnÃm , ka÷ samanvaya÷ , na kaÓcit ityartha÷ , yato hi asau samanvaya÷ sak­dÃbhÃsena deÓakÃlÃkÃramiÓrÅkaraïÃtmanà yojanÃbhÃsena sÃdhayituæ Óakya÷ nÃnyathà , na hi p­thakp­thak parik«Åïe«u srota÷su taduhyamÃnÃ÷ t­ïolapÃdaya÷ samanvayaæ kaæcit yÃnti iti / anekatvena deÓakÃlÃdibheda ityÃÓayena sak­cchabda÷ tanni«edhatÃtparyeïa prayukta÷ //3// tatra ko 'sau samanvaya ityÃÓaÇkya bahutaravyÃpakaæ kÃryakÃraïabhÃvaæ tÃvat darÓayati ----- ## iha anubhÆto vi«aya÷ prakÃÓate sm­tau , tatra vi«ayasyÃsau sm­ti÷ na nÆtana÷ prakÃÓa÷ api tu asya sa prakÃÓa÷ prÃcyo 'nubhava eva , sa cÃnubhavo j¤ÃnarÆpatvena j¤eyarÆpatvÃbhÃvÃt na j¤ÃnÃntarasaævedya÷ api tu svaprakÃÓa÷ , sa ca sm­tikÃle yadi asan tat kathaæ prakÃÓatÃm , bhavatu và asau tathÃpi sm­ti÷ syÃt , tasmÃt etat evamupapadyate , yadeva sm­tisvasaævedanam , tadeva anubhavasya svasaævedanam , na tu aparaæ svasaævedanavyatiriktaæ pratyak«am anumÃnÃdikaæ và tatra kramate , tataÓca tÃvatkÃlÃpi avichinnamekaæ yat svasaævedanaæ tadeva %% iti siddham / anyatra anubhavitari smartà anyo na upapadyate , ityanayà chÃyayà sm­tyà pramÃt­siddhi÷ pÆrvamuktà , idÃnÅæ tu svasaævedanaikÅbhÃvena bhaÇgyantareïa iti viÓe«a÷ //5// nanvanubhavÃtirikte 'pi arthe santu vikalpÃ÷ pramÃïam , aprÃmÃïyaæ hi bÃdhabalÃt bhavati , bÃdhÃbhÃve tat kathaæ syÃd ityÃÓaÇkya so 'pi ayaæ bÃdhyabÃdhakabhÃva÷ satyÃsatyapravibhÃjanayà viÓve«Ãæ vyavahÃrÃïÃæ jÅvitabhÆto na ekena pramÃt­tattvena vinà ghaÂata iti vitatya darÓayati ----- ## %% ityetadartham avaÓyasamarthyo yo bÃdhavyavahÃra÷ so 'pi katham iti %% ÓabdasyÃrtha÷ / iha Óuktyà tÃvat rajatasya na kÃcit bÃdhà nÃma kriyamÃïà d­Óyate , Óuktij¤Ãnena rajataj¤Ãnaæ bÃdhyate ityapi na yuktam , svasmin vi«aye Ãtmani ca svarÆpe dvayo÷ j¤Ãnayo÷ parini«Âhitayo÷ viÓr|antayo÷ anyonyaæ virodhasya abhÃvÃt / atha ayaæ parasparaparihÃra eva virodha÷ tarhi sarve«Ãæ j¤ÃnÃnÃæ virodhÃt bÃdhyabÃdhakabhÃvasya svÃtmani parini«Âhaiva na labhyeti sutarÃæ vighaÂeta satyetarapravibhÃga÷ / na¤api atra tantreïa vyÃkhyeya÷ / etaduktaæ bhavati ---- yadi j¤Ãnaæ svayaæ naÓyati tadà kiæ j¤ÃnÃntareïa asya k­tam , na hi tena tatkÃle 'saæbhavatà tasya vi«ayÃpahÃra÷ kartuæ Óakya÷ , na rÃjatam ityapi j¤Ãnaæ svaæ rajatÃbhÃvaæ vi«ayÅkurvat na vi«ayam apaharet rajataj¤Ãnasya / athÃpi j¤ÃnÃntareïa nÃÓyate ityapi pak«a÷ , tatrÃpi sarve«Ãæ j¤ÃnÃm iyameva saraïiriti kiæcideva bÃdhyam iti kathaæ syÃt ? yadà tu rajataj¤Ãnaæ Óuktij¤Ãnaæ ca ekatra svasaævedane viÓrÃnyata÷ tadà etat upapadyate , tathà hi ---- ekatrÃpi pramÃt­tattve viÓrÃmyatÃæ j¤ÃnÃnÃæ naikaprakÃraiva viÓrÃnti÷ api tu vicitratayaiva sà saævedyate , tathà hi ---- nÅlam iti utpalam iti j¤Ãne pramÃtari viÓrÃmyantÅ parasparoparÃgÃbhÃsena viÓrÃmyata÷ / ghaÂa iti paÂa iti parasparÃnÃÓke«eïa , Óuktikà iti na rajatam iti và j¤Ãnaæ rajatam iti j¤Ãnasya unmÆlanaæ tadÅyavimarÓÃtmakapramÃrÆpavyÃpÃrÃnuvartanavidhvaæsaæ kurvat pramÃtari prati«ÂhÃæ bhajate / evaæ kÃryakÃraïabhÃvÃdau viÓrÃntivaicitryaæ prameyÃsaæbhavi pramÃtrà svÃtantryeïa nirmitaæ tata eva asya pramÃsvatantratÃdÃyi vÃcyam / evamekatra pramÃtari pÆrvaj¤Ãnasya parivarjanena yato niÓcità sthiti÷ , iti bÃdhyabÃdhakavyavahÃra upapanna÷ , nÅlÃdivat kila tÃnapi vyavahÃrÃn sa eva parameÓvara÷ svÃtantryÃt ÃbhÃsayati tat te 'pi satyà eveti //6// atra parakÅyaæ matam ÃÓaÇkate dÆ«ayi«yÃmÅti ----- ## iha ÓuktikÃj¤Ãnaæ svÃtmÃnaæ saævidat svÃtmÃbhinnaæ pramÃïatvaæ budhyate , %% iti nyÃyÃt , tatparicchedanÃntarÅyakaÓca anyavyavaccheda ityaÓuktij¤ÃnarÆpasya rajataj¤Ãnasya apramÃïatvavedanaæ tadeva ucyate yat etat ÓuktikÃsaævedanÃbhinnapramÃïatvavedanam , na ca etat apÆrvaæ yat vastvantaraj¤Ãnameva vastvantarÃbhÃvaj¤Ãnam iti , ÓuddhabhÆbhÃgagrahaïameva hi ghaÂÃbhÃvagrahaïam iti prasiddhametat / evam apramÃïatvasaævedanameva rajataj¤Ãnasya bÃdhyatvam ucyate , ataÓca bÃdhyabÃdhakatvam evaæ siddham iti cet asmÃbhi÷ ucyate ---- tat kiæ pramÃtraikyeneti //7// atra prasaÇgÃt abhÃvavyavahÃrasya siddhau tattvamupapÃdayi«yan d­«ÂÃntameva tÃvat paradarÓane dÆ«ayati ----- ## yo d­«ÂÃnta ukta÷ sa eva na , kuta iti cet ucyate %% iti tÃdÃtmyena abhÃvo vyavahartavya÷ kadÃcit , kadÃcit vyatirekeïa %% iti / tatra ÓuddhabhÆtalaj¤ÃnÃt Ãdyo 'yaæ vyavahÃra÷ sidhyati , yatra d­Óyatvaæ na upayogi , upalabdhilak«aïaprÃptirapi hi yasya nÃsti piÓÃcÃde÷ svabhÃvabalÃt , yasya và ÓabdÃde÷ tadgÃhakaÓrotrÃdisÃmagrÅsÃkalyasya tatra ekaj¤ÃnasaæsargivastvantarapratipattyabhÃvenÃniÓcayÃt tasyÃpi tÃdÃtmyenÃyamabhÃvo g­hyate %% iti , yatra tu d­Óyatvaæ viÓe«aïam avaÓyam apayogi tatra vyatirekeïa abhÃve vyavahartavye na e«o 'bhyupÃya÷ //8// kuta iti cet ---- atiaprasaÇgÃditi brÆma÷ / tameva darÓayati ----- ## vidyamÃne 'pi ghaÂe bhÆtalaæ Óuddhameva , na hi bhÃvà miÓrÅbhavanti , tataÓca tadÃpi ÓuddhabhÆtalaj¤Ãnam asti , iti satyapi ghaÂe katham abhÃvo vyatirekeïa na vyavahriyate %% iti , %% iti viviktabhÆtalabhÃgaj¤Ãnam , %% iti kasyÃæcideva daÓÃyÃæ ghaÂÃsaænidhÃnarÆpÃyÃm , bhinnasya ghaÂasya abhÃvaæ sÃdhayati na tu sarvadà iti kena prakÃreïa bhavet , etena atra bhÆtale piÓÃco nÃsti ityapi syÃditi Ãpatitaæ mantavyam //9// nanvevaæ vyatirekÃbhÃvani«Âho vyavahÃro loke tÃvat avigÅta÷ asyÃæcideva daÓÃyÃæ d­«Âa÷ , tatra kà gatirityÃÓaÇkya cirantanairaparid­«Âaæ tatsiddhiprakÃraæ darÓayati ----- ## iha bhÃva eva bhÃvÃntarasya abhÃva iti vyavahartavya÷ iti ayaæ tÃvat aparityÃjya÷ prÃtÅtika÷ panthÃ÷ , tatra bhÃvasya bhÃvÃntareïa ya ÃdhÃryÃdhÃrabhÃva÷ sa eva bhÃvatadabhÃvayo÷ , tataÓca bhÆtale ghaÂavyatiriktaæ vastvantaraæ ÓilÃdikam Ãlokapu¤jÃdikaæ và yat cÃk«u«e j¤Ãne bhÃti tadeva vyavahriyate %% iti và , yatrÃpi nÃsti cak«urvyÃpÃro netranimÅlanasaætamasÃdau tatrÃpi bhÆtale ghaÂocitakaÂhinasparÓaviviktaæ m­dum u«ïaæ ÓÅtam anu«ïÃÓÅtaæ và g­hïan tameva atra ghaÂÃbhÃva iti vyavaharati vÃyusparÓasya sarvagasya avaÓyaæbhÃvÃt , iti vÃkyÃrtha÷ / padÃrthastu ---- %% iti svamatopak«epÃya svapratibhÃpraÓnaparÃmarÓa÷ , kiæ punaratra nyÃyyamiti tatrÃha %% bhÆtale %<Ãlokacaya÷>% tÃvat asti j¤eya÷ , %% asti , %% Ãlokacayasya sparÓasya và yat %% anyaghaÂÃdiviviktena svena rÆpeïa j¤Ãnam tat kart­ , %% ÃlokÃde÷ aghaÂarÆpatÃæ ghaÂÃbhÃvarÆpatÃæ %% bhÆtale sÃdhayati iti Óakyo ' yamartha÷ / {Óaki liÇ ca}(pÃ. sÆ. 3-3-172) iti liÇ / ÃntaraprÃïaspandanajanitasÆk«maÓabdÃkarïanÃcca ÓrotrÃdisÃkalyaæ saæbhavÃyamÃna÷ tameva Óabdam ekaj¤Ãnasaæsargiïaæ Ó­ïvan ÓabdÃntaraæ ni«edhayati %% iti / tatsÆk«maÓabdÃbhÃvamapi sÆk«matamÃntarnÃdÃvahitaÓrotro vedayate , rasagandhasparÓÃbhÃvo 'pi dantodakarasaæ tripuÂikÃgandhaæ kÃyÅyaæ ca sparÓaæ saævedayamÃnenaiva rasÃbhÃvo vedya÷ , na hi ekaj¤Ãnasaæsargayogyavastvantaropalambhena vinà upalabdhikÃraïasÃkalyaniÓcayo 'sti , iti ekÃnta e«a÷ / aciraprav­ttatattadvi«ayÃnubhavakalpitasya tadaiva dhvaæsÃnÃÓaÇkanÃt karaïasya kÃraïasÃkalyaniÓcaya÷ kim ekaj¤Ãnasaæsargitayà iti cet na , tattvabhÃvopalipsurhi prayatnena tattadindriyÃdhi«ÂhÃnaæ vyÃpÃrayanneva lak«yate //10// nanvevam ad­ÓyÃsyÃpi piÓÃcÃde÷ ni«edhavyavahÃro vyatirekeïÃpi prÃpnoti , sa hi Ãlokapu¤jo yathà ghaÂÃt anya÷ tadvat piÓÃcÃderapi / tadetat ÃÓaÇkyÃha ----- ## Ãlokapu¤jo yadyapi piÓÃcÃd vyatirikto yadyapi ca Ãloko 'sti apiÓÃcÃtmà ityetÃvat siddhyati tathÃpi atra %% ityetat aÓakyam adhyavasÃtum , ghaÂo hi ÃlokapÆramadhye 'pi asaæbhÃvya÷ , ghaÂasaænidhau tatra ÃlokapÆrÃsamarpaïÃt , ataÓca siddhyatÅdam %% iti , piÓÃcastu tÃd­ksvabhÃvo yo bhÆtalamadhye Ãlokamadhye 'pi và bhavan bhÆtalasya Ãlokasya và tÃæ nibi¬atÃæ na vihanti , tataÓca Ãlokamadhye tasya saæbhÃvanÃt kathaæ vyatirekeïa ni«edhavyavahÃra÷ , evaæ rÆpamadhye rasÃde÷ saæbhÃvanÃt tasyÃpi ani«edha÷ / yadyapi anÃloka÷ ÃlokÃt anya÷ piÓÃca÷ tathÃpi asau bhÆtalasya antarmadhye 'd­Óyo bhavati iti saæbhÃvyate yathà , tadvadeva ÃlokasyÃbhyantarepi so'sti iti saæbhÃvyata eva , tataÓca yadyapi Ãlokastato 'nya÷ ityanena pathà ni«iddha÷ piÓÃca÷ tathÃpi sarvaprakÃreïa na ni«iddha÷ iti tadabhÃvanibandhanÃ÷ kathaæ tatra vyavahÃrÃ÷ pravartantÃm iti ÓlokÃrtha÷ //11// evaæ prasaÇgÃt abhÃvavyavahÃrasya tattvam upadarÓya prak­te yojayati ----- ## yathà Ãloko ghaÂÃbhÃva iti Ãloke g­hÅte prÃk g­hÅtasya ghaÂasya na kiæcit ÃyÃtam tathaiva Óuktij¤Ãnaæ rÆpyaj¤ÃnÃbhÃva iti iyat saæbhÃvyate / yathà ghaÂaj¤Ãnaæ ghaÂaj¤ÃnaprÃmÃïyasaævit paÂaj¤ÃnÃbhÃva÷ paÂaj¤ÃnÃbhÃvaprÃmÃïyasaævit iyatà ca na pÆrvaprav­ttaæ paÂaj¤Ãnam apramÃïÅbhavati , e«Ã hi tasya ghaÂaj¤Ãnasya svarÆpacintà sarvà na j¤ÃnÃntarasya Ãdyasya kimapi ato jÃtam / evaæ Óuktiriyam iti , na rajatam idam iti ca j¤Ãnameva svÃtmanà prakÃÓatÃm , ahaæ Óuktau rajatÃbhÃve ca pramÃïaæ na tu rajate iti , tÃvatà tu prÃktanasya rajataj¤Ãnasya na kiæcit v­ttam iti tadvi«ayÅk­taæ rajataæ katham asatyaæ syÃt //12// nanvidamityanena tadeva parÃm­Óyate yatra rajataj¤Ãnam abhÆt tatraiva idÃnÅæ %% iti %<Óukti÷>% iti ca j¤Ãnaæ pramÃïabhÆtaæ jÃtam , tat ato 'numÅyate ---- tat %% iti , na hi etat saæbhavati ---- viruddhavi«ayadvayÃvagÃhi j¤Ãnadvayaæ pramÃïam ekatra vi«ayÅbhavati iti , tadayam ÃnumÃniko bÃdhavyavahÃro bhavi«yati ityÃÓaÇkyÃha ----- ## na kevalaæ svasaævedanÃt na siddhyati bÃdhà , yÃvat anumÃnato 'pi na siddhyati , dharmiïo 'siddhe÷ , apiÓabdÃt heto÷ vyÃpteÓca , api÷ ubhayatra neya÷ , iha dharmiïi siddhe siddhena hetunà smaryamÃïavyÃptikena sÃdhyadharmÃyogavyavacchedo 'numÃnavyÃpÃra÷ , iha ca prÃcye rÆpyaj¤Ãne dharmiïi aprÃmÃïyaæ sÃdhyo dharma÷ tatra ÓuktikÃj¤Ãnaæ và , na rajatam iti j¤Ãnaæ và , tajj¤Ãnavi«ayÅkÃryatvaæ và vi«ayagataæ hetÆkriyeta , na caitat yuktam tatkÃle prÃcyarÆpyabodhasya dharmiïo 'bhÃvÃt , na cÃpi tasya Óuktij¤ÃnÃdayo dharmÃ÷ , na ca apak«adharmÃt sÃdhyasiddhi÷ , ata÷ smaryamÃïaæ taddharmi syÃt ityapi asat / atha Óukti÷ na rajataj¤Ãnasya vi«aya iti sÃdhyate ÓuktikÃj¤Ãnavi«ayatvÃt iti , tat yadi idÃnÅm tadà siddhasÃdhanam , atha pÆrvam tadà tatpÆrvasvasaævedanena bÃdhyavi«ayatà / kena caivaæ vyÃptirg­hÅtà ---- yatra idÃnÅm anyat j¤Ãnam tatra pÆrvam anyat na bhavati iti , anumÃnantareïa iti cet , ananvasthà / etena etat pratyuktam ---- ekasmin vi«aye kathaæ j¤Ãnadvayaæ syÃt iti , ko hi ekavi«ayatÃæ tayorj¤Ãnayo÷ jÃnÅyÃt , te hi tÃvat svÃtmani svavi«aye ca viÓrÃmyate iti uktam , iti anumÃnato 'pi na bÃdhà , na ca tathÃbhÆtamapi vyavadhÃnam atra pratÅtau saævedyate , svasaævedanasiddhatayà jhaÂiti bhÃsanÃt / ata eva etadapi aÓakyaæ vaktum ---- mà bhÆt bÃdhà nÃma iti / evaæ parapak«e 'nupapattiæ pradarÓya svapak«e ekapramÃt­parini«Âhite÷ udiyÃt bÃdhyabÃdhakabhÃva iti vÃkyena pratij¤Ãtaæ nigamayati ---- yuktà sà ekasmÃt pramÃtu÷ yadi jÃyeta iti , sa eva hi tathà nirmÃtà iti vyÃkhyÃtameva , sthite caivaæ yadi vyavahÃrasiddhaye 'nyathÃnupapattirapyucyate tat ucyatÃæ kÃmam , adhunà sarvaæ siddhyati , iti //13// na kevalamete kÃryakÃraïabhÃvasmaraïabÃdhÃvyavahÃrÃ÷ sakalalokayÃtrÃsÃmÃnyavyavahÃrabhÆtà ekapramÃt­prati«ÂhÃ÷ , yÃvat avÃntaravyavahÃrà api ye krayavikrayÃdaya÷ samalÃ÷ , upadeÓyopadeÓabhÃvÃdayaÓca nirmalÃ÷ , tepi ekapramÃt­ni«Âhà eva bhavanti , vyavahÃrà hi sarve samanvayaprÃïÃ÷ iti upasaæhÃrakrameïa darÓayati ----- ## %% iti Ólokadvayoktena anena upapattiprakÃreïa , anvayavyatirekÃtmanà , tathà ÓlokÃntarairuktena vyavahÃrodÃharaïaprakÃreïa idamapi mantavyam ---- yat vibhau deÓakÃlÃnavacchinne , ata eva atyarthabhinnai÷ mÃyÃbalÃt bhedaikaprÃïitai÷ nÅlasukhÃdyÃbhÃsai÷ pratibimbakalpai÷ anatiriktatayà vartamÃnai÷ , khacite svarÆpÃnanyathÃbhÃvena uparakte , viÓrÃnta÷ sarvo vyavahÃro 'nubhÆyate , anubhava eva atra d­¬hatamaæ pramÃïam iti yÃvat , anubhÆyate ca sopadeÓai÷ avadhÃnaparai÷ yena e«Ãæ yaiva saæsÃradaÓÃsaæmatà vyavahÃradaÓà saiva pramÃt­tattvaprakhyÃtmikà ÓivabhÆmi÷ / yaduktam ----- {................................... saæbandhe sÃvadhÃnatà //} iti / apratyabhij¤ÃtÃtmaparamÃrthÃnÃæ samalo vyavahÃra÷ , anye«Ãæ sa eva nirmala÷ // iti Óivam //14// Ãdita÷ //77// iti ÓrÅmanmÃheÓvarÃcÃryavaryotpaladevapÃdaviratitÃyÃmÅÓvarapratyabhij¤ÃyÃæ ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptak­tavimarÓinyÃkhyavyÃkhyopetÃyÃæ prathame j¤ÃnÃdhikÃre ekÃÓrayanirÆpaïaæ nÃma saptamamÃhnikam // 7 // ____________________ atha j¤ÃnÃdhikÃre mÃheÓvaryanirÆpaïaæ nÃmëÂamamÃhnikaæ prÃrabhyate / {svasaævedanasaæsiddhavyavahÃravaÓena ya÷ / nityaæ maheÓvara÷ siddha÷ siddhÃnÃæ taæ stuma÷ Óivam //} evaæ j¤ÃnasmaraïÃpohanÃni vyutpÃdya e«ÃmekamÃÓrayaæ vinà vyavahÃro na yukta÷ iti nirÆpitam etÃvatà , {na cedanta÷ k­tà ...................................................... } ityatra yat uktam %% iti tat parighaÂitam / antarÃbhÃsasamarthanena %% , ityapi nirÆpitam / yadatraiva %% iti uktam tanmÃheÓvaryaæ svÃtantryarÆpamupapÃdayitavyam , tacca j¤Ãnavi«ayaæ kriyà ---- vi«ayaæ ca ityubhayaprakÃram , tatra yato bhagavÃn j¤Ãtà kartà ca , yadyapi ca prakÃÓavimarÓÃtmakaæ cidekaghanam ekameva saævidrÆpam , tathÃpi vyutpÃdanÃya tatparighaÂita eva ayaæ vibhÃga÷ , tena j¤ÃnÃtmakakriyÃvi«ayaæ svÃtantryaæ yadyapi kriyÃÓaktirÆpaæ tathÃpi tat j¤ÃnÃdhikÃra eva nirïetavyaæ tadvi«ayatvÃt / evaæ ca j¤Ãt­ÓabdÃrtha÷ prak­tita÷ pratyayataÓca saæpÆrïatayà nirïÅto bhavati / tatra j¤Ãnaæ nÃma svayaæbheditÃbhÃsabhedopÃÓrayaniyantraïÃsaækucitam %% saævedanam / tatrÃbhÃse«u yat svÃtantryaæ tadeva j¤ÃnaÓaktivi«ayaæ svÃtantryaæ saæpadyate iti / {tÃtkÃlikÃk«asÃmak«ya ....................... /} ityÃdinà {......................................... Óuddhe j¤Ãnakriye yata÷ /} ityantena ÓlokaikÃdaÓakena tat nirÆpyate / tatra abhÃsÃntarÃpek«Å ca ÃbhÃso 'nyathà và iti Ólokena uktvà , sa eva ÃbhÃsa eka iti ÓlokÃntareïa ucyate / arthakriyÃbhÃso 'pi tathaiva ÃbhÃsaniyata iti Ólokadvayena uktvà kasmin ÃbhÃse sà arthakriyà iti puna÷ Ólokadvayena / ÃbhÃsÃntaravicitritÃbhÃsabhittisthÃnÅyam Ãntaratvam iti Ólokena / tato bÃhyatvaæ svarÆpato vibhÃgataÓveti Ólokayugmena / tata÷ Ólokena j¤ÃnÃdiÓaktyÃÓrayasya ekasya upasaæhÃra÷ / ÓlokÃntareïa maheÓvaratvam upasaæharatà bhÃvina÷ kriyÃdhikÃrasya upak«epa iti saÇk«epÃrtha Ãhnikasya / atha ÓlokÃrtho nirÆpyate / nanu yadi parameÓvarani«Âhatayaiva samasto 'yaæ vyavahÃra÷ tat asya sphuÂatvÃsphuÂatvaprÃyaprasiddhavaicitryÃnupapatti÷ , yena kila ayam anuprÃïita÷ sa eka eva bhagavÃn , na ca tadvyatirekeïa vyavahÃrasya nijaæ kiæcana tattvam utpaÓyÃma ityÃÓaÇkyÃha ----- ## ## kevalam etÃvatà ÃbhÃsÃnÃæ bhedo na punararthÃvabhÃsasya svÃtmagata÷ kvacidapi bheda iti Ólokadvayasya saæmelitasya saæbandha÷ / yasminneva kÃle sa ÃbhÃsa ÃbhÃti tatkÃle eva bhavati , yat ak«asÃmak«yaæ bÃhyendriyapratyak«atvaæ nÃma ÃbhÃsÃntaraæ paÓyÃmÅtyevaærÆpaæ tatsÃpek«Ã÷ tadvyÃmiÓrÃ÷ kvacit ÃbhÃsà bhavanti , yatra sphuÂatÃvyavahÃra÷ / andhavi«aya÷ andhakÃrasthapramÃt­vi«aya÷ puna÷ yo 'nyo vyavahÃrosphuÂatÃmaya÷ tatra te ÃbhÃsà anyathà , tathà hi jÃtyandhasya bÃhyendriyapratyak«atvalak«aïam ÃbhÃsÃntaraæ naivÃsti , d­«Âavatastu andhÅbhÆtasya saætamasashtitasya ca tÃtkÃlikaæ tat nÃsti api tu prÃktanameva bÃhyendriyapratyak«atvam anusaædhatte //1// tasmÃt arthÃvabhÃsasya ke«ucidapi vikalpe«u sattÃyÃæ svarÆpe viÓe«o 'sti iti saæbhÃvanà na kartavyà / te hi vikalpà bhÃvivastugÃmino và bhavi«yanni«Âhà và bhavantu avrtamÃnani«Âhà và atÅtavastuviÓrÃntà và / etaduktaæ bhavati ---- nÅlamidaæ paÓyÃmi , saÇkalpayÃmi , utprek«e , smarÃmi , karomi vacmi ityÃdau nÅlÃbhÃso 'sau svarÆpato 'nÆnÃdhika÷ / evaæ paÓyÃmÅtyapi ya÷ pÅtÃdi«u / te punarÃbhÃsÃ÷ svÃtantryeïa yadà bhagavatà saæyojyante viyojyante ca tadà ayaæ sphuÂatvÃdirvyavahÃra÷ , nÅlamityÃbhÃsasya utprek«e ityÃdyÃbhÃsÃntaravyavacchedanena paÓyÃmÅti ÃbhÃsavyÃmiÓraïÃyÃæ sphuÂatÃvyavahÃra÷ / evaæ traikÃlikavyavahÃravaicitryopapatti÷ / parameÓvarasvarÆpÃntarbhÆtatve punarÃbhÃsÃnÃæ na kutaÓcit vyavaccheda÷ na kenacit vyÃmiÓraïà iti //2// nanvetat nÅlÃdi«u upapadyatÃæ yatra bÃhyendriyavyÃpÃro 'sti sukhÃdau tu tadabhÃvÃt kathaæ vaicitryamityÃÓaÇkyÃha ----- ## ## sukhe srakcandanÃdike ca tatkÃraïe , du÷khe ahikaïÂakÃdau ca taddhetau atÅte 'nÃgate và yadyapi ÃbhÃsa÷ sa eva tathÃpi atÅtamidam anÃgatamidam iti ÃbhÃsÃntareïa yato vyÃmiÓraïà anubhavÃmÅti ÃbhÃsÃcca yato vyavaccheda÷ tena vidyamÃne«vapi te«u tasya pramÃtu÷ tena prakÃreïa sthitirna bhavati yathà pÆrvan abhÆt aham adhunà sukho du÷khÅti samarjitatattannimitasÃmagrÅko và iti //3// yadà tu vikalpena tÃni vastÆni bìham ullikhati tadà pauna÷punyaviÓi«ÂasukhataddhetÆllekhanÃbhidhÃnakÃraïÃbhÃsÃnupraveÓÃt ÃbhÃsÃntaravyÃmiÓraïÃtmanà tenaiva asmaduktena prakÃreïa na punaranyena , %% iti , sukhÅ ahamityÃdikena sthiti÷ bhavati iti saæbhÃvyam / ucitametat yatastadÃnÅæ sphuÂatvÃbhÃsamiÓraæ sukhÃbhÃsam upalak«ayati asau / atÅtagrahaïaæ bhÃvino 'pi upalak«aïam //4// nanu iyatà kimuktam bhavati ---- bÃhyarÆpÃ÷ sragÃdaya÷ sukhÃdihetavo bÃhyajanitÃÓca sukhÃdaya÷ sukhyahamiti abhimÃnahetava÷ iti , tataÓca bÃhyatvÃbhÃve tajjanyatvÃbhÃve ca na tathà uktaæ syÃt , tatra ca ta eva na kecit , tataÓca kathamuktam arthÃvabhÃsasya sattÃyÃæ na kvÃpi viÓe«a iti sattÃyà eva abhÃvÃt ityÃÓaÇkyÃha ----- ## iha sukhamasti mama , du÷khaæ nÃsti mameti ye bhÃvÃbhÃsà abhÃvÃbhÃsÃÓca te«Ãæ bÃhyatvaæ nÃma Ãtmà svarÆpaæ na bhavati , na hi sukhamityasya svarÆpaæ %% iti vapu«Ã bhÃti , sukhasya hi sukhameva svarÆpam kevalaæ bÃhyatvaæ nÃma abhÃsÃntaram ÅÓvareïa svÃtantryabalÃdeva yadà tatra sukhÃbhÃse miÓratayà bhÃsyate tadà tat tasya upÃdhirÆpatÃm upara¤cakatÃæ viÓe«aïatvaæ gacchati , tataÓca yathà nÅlÃbhÃsÃbhÃve utpalÃbhÃsasya na kiæcit v­ttaæ svarÆpato rÃjÃbhÃsÃbhÃve và puru«ÃbhÃsasya , tathà bÃhyatvÃbhÃsÃbhÃve 'pi sukhÃbhÃsasya du÷khÃbhÃvÃbhÃsasya kÃntÃbhÃsasya ca na svarÆpata÷ kÃcana mlÃnatà iti ÃntarÃïÃæ sadaiva sthiti÷ e«Ãm //5// iha anta÷karaïe buddhidarpaïÃtmani nÅlÃdÅnÃmavabhÃsÃnÃm Ãntaratvamapyasti anta÷karaïamadhyebhavatvÃt , bÃhyatvamapi grÃhyatÃrÆpaæ pramÃtu÷ vicchedenÃvabhÃsÃt , bÃhyatvaæ ca kevalaæ bÃhyapratyak«atà , atra ca avasthÃdvaye 'pi arthakriyÃm amÅ kurvantyeva antato j¤Ãnaæ svavi«ayam / yat puna÷ pramÃt­tÃdÃtmyalak«aïam Ãntaratvaæ tatra amÅ kathaæ na kÃæcit arthakriyÃæ vidadhÅran ityÃÓaÇkyÃha ----- #<ÃntaratvÃtpramÃtraikye nai«Ãæ bhedanibandhanà / arthakriyÃpi bÃhyatve sà bhinnÃbhÃsabhedata÷ // Ipk_1,8.6 //># %% iti , tannimittakaæ yat Ãnantaratvaæ tasmÃddheto÷ , e«Ãm ÃbhÃsÃnÃm arthakriyà na kÃcit asti , sà hi arthakriyà bhede sati bhavati , sa hi nÅlÃbhÃsa÷ pÅtÃbhÃsÃt yato bhidyate yataÓca pramÃturbhidyate tata÷ svena sÃdhyÃæ bhinnam arthakriyÃæ tasya pramÃtu÷ kuryÃt , na ca e«a tadà bhede 'sti pramÃtraikyÃt / sà hi arthakriyÃbhÃsabhedaniyatà , tathà ca kÃntÃbhÃsasya bÃhyatve 'pi sati ÃbhÃsÃntarasya ÃliÇganalak«aïasya vyapagame dÆrÅbhavati , iyam iti ca ÃbhÃsÃntarasya upagame 'nyaiva prÃktanÃhlÃdaviparÅtà d­Óyate arthakriyà , ata ÃbhÃsabhedÃbhÃva÷ yata÷ pramÃtraikyak­te Ãntaratve tasmÃt na arthakriyà iti / arthakriyÃbhÃso 'pi ca ÃbhÃsÃntarameva iti arthakriyÃkÃritvamapi na bhÃvÃnÃæ sattvam , yena tadabhÃve svarÆpato 'bhÃva÷ syÃt //6// nanu ca bÃhyÃbhÃsavyatibhedanakÃle ÃntarÃbhÃso virodhÃt vicchinna iti katham idam uktam %<ÃntarÃïÃæ ya ÃbhÃsa÷ sa sadÃ>% iti ? etat pariharati ----- ## iha avabhÃsÃnÃæ sadaiva bÃhyatÃbhÃsatadabhÃvayo÷ api antareva pramÃt­prakÃÓa eva sthiti÷ , yata ete cinmayÃ÷ , anyathà naiva prakÃÓeran iti uktaæ yata÷ / yadà tu mÃyÃÓaktyà vicchedÃvabhÃsanasvÃtantryarÆpayà bÃhyatvam e«Ãm ÃbhÃsyate tadà tat avalambya avabhÃsamÃnÃnÃm asau sthiti÷ bahirapi antarapi / nÃyam antarÃbhÃso bÃhyatvasya virodho pratyuta sarvÃbhÃsabhittibhÆto 'sau , tat kathaæ virodha÷ iti yuktamuktam %% iti //7// nanu bÃhyatve sati arthakriyà , tacca bÃhyendriyagamyatvam , na ca vikalpollikhitÃnÃæ tat saæbhavati , tat katham amÅ«Ãm arthakriyà syÃt , d­Óyate ca vikalpollikhita÷ piÓÃcÃdi÷ trÃsÃdividhÃyÅ ityÃÓaÇkyÃha ----- ## vimarÓaviÓe«arÆpe vikalpaj¤Ãne ya ullikhyamÃna÷ kÃntÃcaurÃdi÷ artha÷ sopi bÃhya÷ , na kevalaæ bahiravalokyamÃna÷ , yasmÃt so 'pi pramÃtu÷ sakÃÓÃt p­thageva prathate %% iti , yacca pramÃtari ahamityeva viÓrÃntatvaæ tat Ãntaratvam , antariti nikaÂam , tacca kiæcit apek«ya , apek«aïÅyaÓca sarvatra pramÃtaiva apek«aïÅyÃntaraÃbhÃve , tataÓca pramÃtari nikaÂaæ tÃdÃtmya ---- prÃptameva iti , tato yat bhinnaæ tat bÃhyameva iti yuktà ullekhasyÃpi arthakriyà //8// nanu kumbhakÃrÃdivyÃpÃreïa ghaÂÃde÷ astu bÃhyatvam , anta÷karaïagocarasya tu kiæ k­taæ tat ityÃÓaÇkya Ãha ----- ## antarvikalpapratibimbatasya nÅlÃde÷ yo bahirÃtmanà pramÃt­vicchinnena svabhÃvena prakÃÓa÷ , sa bhartu÷ antarÃbhÃsÃn bibhrato bahi÷ s­«Âiæ ca pu«ïata÷ ÅÓvarasyaiva icchayà , yathaiva cak«urÃdivi«ayabhÆtÃnÃæ pratyak«aj¤ÃnaÓabdavÃcyo bÃhyÃtmanà prakÃÓo nÅlÃdÅnÃm / etaduktaæ bhavati ---- kumbhakÃravyÃpÃro nÃma paramÃrthata÷ ÅÓvarecchaiva tadabhÃsitakÃyaspandaparyantà , na punaranya÷kaÓcana sa÷ , tataÓca tathà ÅÓvarecchayà prakÃÓÃt avahirbhÆtà api nÅlÃdyà bÃhyakaraïagocarÅbhÆtÃ÷ kalpitÃt pramÃtu÷ vicchinnarÆpatvena bÃhyatvena bhÃsante , tathà anta÷karaïagocarÅbhÆtà api iti ko viÓe«a÷ / sukhadu÷khaprÃyÃstu bharatÃdyuktarÆpÃ÷ sthÃyivyabhicÃrirÆpà ritinirvedÃdayo 'nta÷karaïaikagocarÅbhÆtà bahirÃtmanà bhÃnti , saÇkalpe«u yadyapi k«etraJ¤asyaiva svÃtantryam tathÃpi citparamÃrthatÃyà nyagbhÃvayitum aÓakyatvÃt ÅÓvarasyaiva tat vastuta÷ , yathoktaæ granthak­taiva ----- {yadyapyarthasthiti÷ prÃïapurya«Âakaniyantrite / jÅve niruddhà tatrÃpi paramÃtmani sà sthità // tadÃtmanaiva tasya syÃtkathaæ prÃïena yantraïà /} iti / yatra tu anicchoreva k«etraj¤asya svarasavÃhivyÃk«epasÃrà sÃÇkalpikÅ s­«Âi÷ tatra sphuÂa÷ ÅÓvarasyaiva vyÃpÃra÷ / tasmÃt sÃÇkalpikÃnÃmapi bahirbhÃve parameÓvarecchiava heturiti siddhÃnta÷ //9// adhunà pÆrvoktam aikyaæ mÃheÓvaryaæ ca nigamayati ----- ## ## yat etat pÆrvoktena granthena upapÃditam , %% iti , tasmÃt heto÷ , saævidÃæ j¤ÃnÃm aikyena vinà , lokapaddhati÷ lokamÃrga÷ sarvo vyavahÃro na saæbhavet , saæbhavati ca ayam , tasmÃt aikyam ÃsÃm / na caitat durghaÂam yato vi«ayaprakÃÓa eva saævit ucyate , kevalaæ vi«ayoparÃgamahmnà bahirmukhatayà nÅlaprakÃÓo 'nya÷ , pÅtaprakÃÓaÓcÃnya÷ , pramÃrthatastu prakÃÓasya deÓakÃlÃkÃrasaÇkocavaikalyÃt ekatvameva , ityeka eva prakÃÓo'ntarviÓrÃnta÷ , sa eva ca pramÃtà ucyate iti sthitam idÃnÅmupapattita÷ //10// na ca asya asau prakÃÓalak«aïa÷ svÃtmà nÅlÃdyuparÃgaÓca parÃmarÓan ÓÆnya eva Ãste sphaÂikrama.eriva , api tu sadaiva vim­ÓyamÃnarÆpa÷ , iti vim­ÓadrÆpatvam anavacchinnavimarÓatà ananyonmukhatvam Ãnandaikaghanatvam , tadevÃsya mÃheÓvaryam / sa eva hi ahaæbhÃvÃtmà vimarÓo devasya krŬÃdimayasya Óuddhe pÃramÃrthikyau j¤Ãnakriye , prakÃÓarÆpatà j¤Ãnaæ tatraiva svÃtantryÃtmà vimarÓa÷ kriyà , vimarÓaÓca anta÷k­taprakÃÓa÷ , iti vimarÓa eva parÃvasthÃyÃæ j¤Ãnakriye , parÃparÃvasthÃyÃæ tu bhagavatsadÃÓivabhuvi idantÃsÃmÃnÃdhikaraïyÃpannÃhatÃvimarÓasvabhÃve , aparÃvasthÃyÃæ ca mÃyÃpade idaæbhÃvaprÃdhÃnyena vartamÃne iti viÓe«a÷ / sarvathà tu vimarÓa eva j¤Ãnaæ tena vinà hi ja¬abhÃvo 'sya syÃt iti uktam , sa eva ca kriyà iti bhÃvina÷ kriyÃdhikÃrasya upak«epaæ karoti iti Óivam //11// Ãdita÷ //89// iti ÓrÅmanmÃheÓvarÃcÃryavaryotpaladevapÃdaviracitÃyÃmÅÓvarapratyabhij¤ÃyÃæ ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptak­tavimarÓinyÃkhyavyÃkhyopetÃyÃæ mÃheÓvaryanirÆpaïÃkhyama«ÂamamÃhnikam // 8 // prathamo j¤ÃnÃdhikÃraÓca samÃpta÷ / ________________________________________ atheÓvarapratyabhij¤ÃyÃ÷ kriyÃdhikÃrÃkhya÷ dvitÅyo'dhikÃra÷ / [vimarÓinÅ] {vitataviÓadasvÃtmÃdarÓe svaÓaktirasojjvalÃæ prakaÂayati yo mÃt­svÃæÓaprameyataÂadvaye / bahutarabhavadbhaÇgÅbhÆmiæ kriyÃsaritaæ parÃæ prakaÂayatu na÷ ÓrÅmÃngaurÅpati÷ sa ­taæ param //1//} {yatra viÓrÃntimÃsÃdya citraæ krŬÃvij­mbhitam / kriyÃÓaktiriyÃtyantaæ darÓayettaæ stuma÷ Óivam //2//} atha kriyÃÓaktisvarÆpaæ vitasya nirïetum adhikÃrÃntaram Ãrabhyate / tatra ÓlokëÂakena {ata eva .................................... } ityÃdinà {yadavabhÃsyate .......................... } ityantena parameÓvare paramÃrthato'kramà kriyà , parimitasÃæsÃrikapramÃt­kramÃvabhÃsanayogÃt sakramÃpi ca , ityupapÃdyate / tathÃhi Ólokena uktapÆrvapak«apratik«epa÷ / tata÷ Ólokena sakramatvÃkramatvaviveka÷ / tata÷ Ólokatrayeïa kramasvarÆpanirÆpaïam / tata÷ Ólokadvayena sakramatvÃkramatvayorvi«ayavibhÃga÷ , vi«ayavibhÃge ca sati vastuta÷ ekatraiva tayo÷ viÓrÃnti÷ , iti Ólokena nirÆpyate , iti tÃtparyaæ Ãhnikasya / atha ÓlokÃrtho vibhajyate / tatra pÆrvokte j¤ÃnaÓaktisamarthanopayoganimeye siddhe prameyÃntaramapi ayatnata÷ siddham , iti adhikaraïasiddhÃntadiÓà darÓayati ----- ## yat tÃvat uktam %% iti , tat tÃvat pratik«iptaæ bhinnÃnÃmanubhavÃdÅnÃmanupapatte÷ vitatya darÓitatvÃt / %% ityetadapyuktam , aja¬ameva ca asaækucitarÆpaæ j¤Ãnam , tatsvÃtantryÃvabhÃsitaj¤eyoparÃgavaÓÃt tu tasya saækocÃvabhÃsa ityapi darÓitaæ yata÷ , na kevalam ato hetukalÃpÃt j¤ÃnaÓakticodyÃni nidÃritÃni , yÃvat kriyÃÓaktivi«ayÃïyapi dÆ«aïÃni ata eva hetukalÃpÃt apasÃritÃni iti apiÓabda÷ / %% iti yuktam , tathà {tatra tatra sthite ............................................. } iti , {dvi«ÂhasyÃnekarÆpatvÃt ................... } iti ca yaduktaæ tadapi pratik«iptameva , yata÷ iyati pÆrvapak«e iyadeva jÅvitamekamanekasvabhÃvaæ kathaæ syÃt iti / atra ca uktaæ citsvabhÃvasya darpaïasyeva ekatÃnapabÃdhanena ÃbhÃsabhedasaæbhave ka iva dhirodha iti , tasmÃt pratyabhij¤ÃnabalÃt eko 'pi asau padÃrthÃtmà svabhÃvabhedÃn viruddhÃn yÃvat aÇgÅkurute tÃvat te virodhÃdeva kramarÆpatayà nirbhÃsamÃnÃ÷ tamekaæ kriyÃÓrayaæ saæpÃdayanti iti , tataÓca saæbandhÃdÅnÃmapi upapattiriti //1// nanu ca kramikatvameva kriyÃyÃ÷ svarÆpam , kramaÓca kÃlakalanÃhÅne cinmaye bhagavati nÃsti , iti katham asya sà bhavedityÃÓaÇkyÃha ----- ## utk«ipati apak«ipati hastam iti ye pÆrvottare k«aïÃ÷ te kramavanta÷ , tatra ye«Ãæ ta eva kriyà kÃïÃdÃdÅnÃmiva te«Ãæ sà sakramà pratyak«eïaiva bhÃti / ye tu manyante tathÃbhÆtapratyak«aparid­ÓyamÃnarÆpabhedasaæpÃdikà yà asau kÃcit atÅntriyà hastagatà ÓaktirvyÃpÃrodbodharÆpà nityÃnumeyà tasyÃ÷ kevalaæ pÆrvÃparÅbhÆtatvam anumÅyate , iti laukikyÃ÷ kriyÃyÃ÷ sakramatvaæ kÃlaÓakte÷ ÃbhÃsavicchedanapradarÓanasÃmÃrthyarÆpÃt pÃrameÓvarÃt ÓaktiviÓe«Ãt ghaÂate upapadyate , yà tu prabho÷ saæbandhinÅ tadavyatiriktà kriyÃÓakti÷ ÓÃÓvatÅ kÃlena asp­«Âà tasyÃ÷ sakramatvam asti iti saæbhÃvanÃ'pi nÃsti , yathà prabho÷ sakramatvamasaæbhÃvyaæ tathà asyà api / uktaæ hi ---- {hastasya sakramatve tadgatà 'pi kriyà tathà syÃt} iti //2// nanu kÃlo viÓe«a bhÃvam upagacchan bhÃvaæ svena rÆpeïa avacchinatti tatra ko'sau kÃlo nÃma ityÃÓaÇkyÃha ----- ## ye iyattayà parini«Âhità ÃbhÃsÃ÷ siddhÃ÷ , tadyathà candrasÆryÃdÅnÃæ sahakÃramallikÃkuÂajÃdÅnÃæ ÓÅto«ïÃde÷ parabh­tamadavilÃsÃde÷ ta eva %% yato'parini«Âhitaæ gamanapaÂhanÃdi tairiyattayà parini«ÂhÅyate parivartakairiva kanakam / sa eva ca sÆryÃdÅnÃæ svabhÃvaviÓe«astattvata÷ paramÃÓrata÷ kramo nÃnya÷ kaÓcit kramo nÃma , krama eva ca kÃlo nÃnyo'sau kaÓcit , iti evakÃro bhinnÃbhinnakramo yojya÷ , yaugapadyamapi dvayorÃbhÃsayo÷ aparÃbhÃsÃpek«ayà krama eva , cirak«iprÃdidhÅrapi vitatÃnyatvavaÓÃt ÃbhÃsabhede krama eva , paratvÃparatvabuddhirapi sphuÂatvÃdinà tatraiva , iti tena tena pratimÃnavartakatulyena sÆryasaæcÃrÃdinà saha mÅyamÃno hemasthÃnÅyo devadattÃbhÃsasya vaicitryabheda ittham ucyate %% iti //3// nanu evaæ kÃlo nÃma bhÃvasvabhÃva eva astu , kà asau kÃlaÓakti÷ ityÃÓaÇkyÃha ----- ## iha svabhÃvabhedamÃtraæ yadi kramÃtmà kÃla÷ , tadÃÇgulÅcatu«Âayaæ bhonnasvabhÃvam iti bhinnakÃlaæ bhavet , tasmÃt aruïÃbhÃsasya sadbhÃva÷ sphuÂaprabhÃpu¤jasya ca asadbhÃva÷ ityevaæbhÆto yo bheda ÃbhÃsasadbhÃvÃsadbhÃvÃbhyanuprÃïita÷ tatk­ta÷ krama÷ kÃlÃtmà , tau ca ÃbhÃsÃnÃæ bhÃvÃbhÃvau na bÃhyahetuk­tau iti vistÃrya upapÃditam , iti ya eva saævitsvabhÃva Ãtmà svaprasaækalpÃdau ÃbhÃsavacitryanirmÃïe prabhu÷ prabhavi«ïu÷ iti svasaæviditastata eva tau bhavata÷ , sa hi Ãtmani nÅlÃdÅn ÃbhÃsÃn ÃbhÃsayan citratayà aparimeyayà bhÃsayati , tathÃhi ---- lohitÃbhÃsaæ ghaÂÃbhÃsam unnatÃbhÃsaæ d­¬hÃbhÃsaæ ca sÃmÃnÃdhikaraïyena ghaÂÃbhÃsaæ paÂÃbhÃsaæ ca p­thaktvÃvabhÃsena anyonyatra ÃbhÃsÃbhÃvena , svÃtmani tu ekarasenÃbhÃsena , iyati ca na kramasya udaya÷ , yadà tu ÓaradÃbhÃsaæ hemantÃbhÃsena ca sarvathaiva ÓÆnyamÃbhÃsayati hemantÃbhÃsaæ ca ÓÃradÃbhÃsena tadà kÃlÃtmà krama utti«Âhati , iti seyam itthaæbhÆtà bhÃvavaicitryaprathanaÓakti÷ bhagavata÷ %% ityucyate //4// citrÃbhÃsak­ttvameva sphuÂayati ----- ## padÃrthasya svaæ rÆpaæ mÆrti÷ , tasyÃ÷ yat vaicitryaæ vibheda÷ , tadyathà g­hamiti anyat svarÆpam , prÃÇgaïamiti anyat , vipaïiriti anyat , devakulamiti aparam , udyÃnamiti anyat , araïyamiti tadanyatarat , tasmÃt vaicitryÃt ÃbhÃsyamÃnÃt deÓarÆpo dÆrÃdÆravitatatvÃvitatatvÃdi÷ kramo bhagavatà avabhÃsyate / yadà tu gìhapratyabhij¤ÃprakÃÓabalÃt tadeva idaæ hastasvarÆpam iti pratipattau mÆrterna bheda÷ , atha ca anyÃnyarÆpatvaæ bhÃti tadaikasmin svarÆpe yadanyat anyat rÆpaæ tadvirodhavaÓÃt asahabhavatkriyà ucyate , tasyà yat vaicitryaæ parimitÃparimitÃtmakaæ tadekÃnusandhÃnena phalasiddhyÃdinibandhanavaÓÃt yathÃruci carcitena nirbhÃsayan kÃlarÆpaæ kramamevÃvabhÃsayati / na caitat vÃcyam ---- ekasvarÆpasya katham anyat anyadrÆpamiti ? yato na asau kaÓcit bhÃvo ya evaæ kalpyate ; saævideva hi tathà bhÃti , tathà bhÃnameva ca tasyà aiÓvaryam , na hi bhÃsane virodha÷ kaÓcit prabhavati , sa hi sukhadu÷khÃderbhÃsanak­ta eva , tathà bhÃsanÃbhÃva eva hi virodhatattvam , etat apiÓabdena ÅÓvaraÓabdena ca darÓitam //5// nanu evam ÃbhÃsavi«ayÃbhyÃmeva deÓakÃlakramÃbhyÃæ bhavitavyam , anÃbhÃsaÓca pramÃtà , sa hi na kasyacit ÃbhÃsate , tasya sarvam ÃbhÃti yata÷ , tataÓca tau pramÃtari katham , d­Óyete ca %% iti , %% iti ca , kiæ ca svayaæ deÓakÃlakramaÓÆnyasya kiæ dÆraæ kim antikaæ kiæ vartamÃnaæ kim atÅtaæ kiæ bhÃvi , iti pramÃtrÃÓrayo bhÃve«vapi kramo na yukta÷ , na ca pramÃt­nirapek«e«vapi te«u svÃtmani dÆratvÃdi bhÆtatvÃdi và , tadetat samarthayitum Ãha ----- ## ## sarve«u vastu«u ekÃnekarÆpe«u ya÷ kÃlÃtmà krama÷ tasya ya Ãkara÷ ---- utpattinibandhanam iti vyÃkhyÃta÷ , ÃbhÃsasya bhÃvÃbhÃvak­to bheda÷ sa ÓÆnyaprÃïabuddhidehÃde÷ bhavati , iti saæbhÃvyati , yata÷ sa ÓÆnyÃdi÷ vicchinnabhÃ÷ , na hi tasya bhÃsanaæ svarÆpaæ nÅlÃdivat ja¬atvÃt , api tu saævitsphuraïamasya bhÃsanam , tat yadà asya nÃsti , yathà supto dehasya saæsÃrayÃtrÃpatitatve ÓÆnyasya prÃïÃde÷ , tadà asya bhÃsanaæ vicchidyate , iti ÃbhÃsasadbhÃvÃsadbhÃvak­ta÷ kÃlakramo 'sti , %% iti / sa ca yata÷ pramÃtà ahaæbhÃvasamÃveÓanÃt aparipÆrïÃt ata eva udriktakÃlakramavattvÃt bhÃve«vapi kÃlakramam ÃbhÃsayati , %% iti , na tu ya÷ %% iti anayà vÃcoyuktyà avicchinnabhÃsana÷ pramÃtà saævidrÆpa÷ , tasya svÃtmani kÃlakrama÷ , nÃpi tadapek«ayà vedye bhÃvajÃte , taddhi tatra abhedena bhÃti iti / evaæ deÓakramo'pi mitÃtmana÷ paricchinnasvarÆpasya ÓÆnyÃde÷ dehÃntasya svÃtmani bhÃti %% iti , svÃpek«ayà ca bhÃve«vapi %% iti / amitasya svarÆpeyattÃÓÆnyasya tu saævittattvasya bhÃvÃ÷ svÃtmanà ahaæbhÃvena yato bhÃnti tata÷ pÆrïÃ÷ ---- aparicchinnasvarÆpeyattÃkÃ÷ , yata÷ svÃtmà tasya tathÃbhÆta eva iti samuccayopamà , taduktam ---- {apÆrvÃparaæ hi idaæ mÆrtita÷ kriyÃtaÓca sarvaæ sarvata÷ pÆrïam} iti / kriyÃprasaÇgÃt iha kÃlakrama÷ prÃkarïiko d­«ÂÃntatvena tatprasaÇgÃt deÓakramo nirÆpita÷ , d­«ÂÃntaÓca pÆrvaæ vÃcya iti vaicitryanirÆpaïÃvasare deÓakramasya Ãdau abhidhÃnaæ nyÃyyam , upasaæhÃre tu prÃkaraïikasya kÃlakramasyaiva Ãdau nirdeÓa÷ , paÓcÃttu prÃsaÇgikasya deÓakramasya iti //6 ; 7// nanu evaæ satyapramÃtari bhagavati nÃstyeva kriyà iti ÃyÃtaæ kÃlakramÃbhÃvÃt kramÃÓrayeïa ca tasyà avasthÃnÃt ityÃÓaÇkyÃha ----- ## iha tattvata÷ parameÓvarasya apratihatasvÃtantryarÆpÃvicchinnasvÃtmaparÃmarÓamayÅ ananyonmukhatÃrÆpà icchaiva kriyà iti upasaæhari«yate adhikÃrÃntare %% iti / caitramaitrÃderapi pacÃmi iti yaiva antaricchà saiva kriyà , tathà ca adhiÓrayaïÃdibahutaraspandanasaæbandhe 'pi pacÃmi iti nÃsya vicchidyate , yattu pacÃmi iti icchÃrÆpaæ tadeva tathÃspandanÃtmatayà bhÃti , tatra tu na ko'pi krama÷ tattvata÷ / evam ÅÓvarasyÃpi %<ÅÓe bhÃse sphurÃmi dhÆrïe pratyavam­ÓÃmi>% ityevaærÆpaæ yadicchÃtmakaæ vimarÓanam %% ityetÃvanmÃtratattvaæ na tatra kaÓcit krama÷ , etadeva ca ucyate %% ityamunà vÃkyena , tadatrÃpi na kaÓcit krama÷ , yathà tu icchÃrÆpaæ %% iti spandanÃtmatÃæ kÃyÃparyantÃæ gataæ kramÃrÆpitam ÃbhÃti tadà bhagavadicchà pramÃt­prameyabhedaparyavasità tatkramopaÓli«Âà bhÃti darpaïatalamiva vitataprabahannadÅprabÃhakramasamÃÓli«Âam , atra ca kevalaæ darpaïasya tathà icchà nÃsti , parameÓvarasya tu sà asti ---- iti ubhayathà asya kriyÃÓakti÷ %% iti / evaæ deÓakrame'pi vÃcyam , tatra tu asya cicchakti÷ ucyate anyai÷ , iha tu kriyÃÓaktireva sà svÅk­tà iti piï¬Ãrtha÷ / ak«arÃrthastu ---- tathà iti svarÆpabhedena deÓakramakÃriïà kriyÃbhedena ca kÃlakramasaæpÃdakena upalak«ito yo vij¤Ãtu÷ ÓÆnyÃde÷ pramÃtu÷ bhedo'nyonyaæ j¤eyÃcca , evaæ ghaÂÃde÷ parasparaæ j¤ÃtuÓca sa bhagavatà avabhÃsyate , yat tadavabhÃsanaæ sà ÅÓiturapi nirmÃïaÓakti÷ kriyÃÓakti÷ na tu kevalaæ ÓÆnyÃdereva kriyà , yataÓca tannirmitaæ j¤Ãt­j¤eyakriyÃvaicitryabhedam asau vidvÃn vetti aviratam tatraiva hi tat sphurati tato'pi tasya sà kriyÃÓakti÷ / ato bhÃsanavicchedanÃbhÃvÃt kramÃbhÃve sthÆlad­«Âyà yadyapi asya bhavet kriyÃnupapattiÓaÇkà , kiæ tu evamasya kriyÃÓaktirÆpapannà ---- iti saægati÷ / iti Óivam //8// Ãdita÷ 97// iti ÓrÅmadÃcÃryotpaladevapÃdaviracitÃyÃmÅÓvarapratyabhij¤ÃyÃæ ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptapÃdak­tavimarÓinyÃkhyaÂÅkopetÃyÃæ kriyÃdhikÃre kriyÃÓaktinirÆpaïaæ nÃma prathamamÃhnikam // 1 // ____________________ kriyÃdhikÃre dvitÅyamÃhnikam / {virodhamavirodhaæ ca svecchayaivopapÃdayan / bhedÃbhedau ca yo mantratattvavittaæ stuma÷ Óivam //1//} yaduktam %% iti , tadeva bÃhyavÃdadarÓanÃnupapadyamÃnakriyÃsaæbandhasÃmÃnyÃdipadÃrtharÃÓisamarthanamukhena nirvÃhayituæ {kriyÃsaæbandhasÃmÃnya ..................... /} ityÃdi {....................................... tena na bhrÃntirÅd­ÓÅ /} ityantaæ Ólokasaptakena Ãhnikaæ prastÆyate / tatra prathamaÓlokena sÆtrakalpena ekÃnekarÆpasya kriyÃde÷ bÃhyavÃde viruddhadharmÃdhyÃsadÆ«aïena anupapadyamÃnasyÃpyavaÓyasamarthanÅyaæ vapu÷ iti darÓayate / dvitÅyena tatra upapatti÷ sÆcyate / t­tÅyena nirvikalpakasaævedanasaævedyatve 'pi vikalpakÃle eva sphuÂame«Ãæ rÆpam ityucyate / caturthapa¤camÃbhyÃm ekÃnekasvarÆpatÃyà vi.ayavibhÃga÷ cintyate / «a«Âhena prahaïakasÆtrasÆcitasaæbandhasvÅk­tÃnÃæ kriyÃkÃrakabhÃvÃdÅnÃæ svarÆpam ucyate / saptamena arthakriyopayoga iti saæk«epa÷ / nanvevaæ tathà nirmÃïaÓaktyà avabhÃsanÃrÆpayà yat nirmÅyate tasyÃvabhÃsanaiva nirmÃïam , nÃnyat , sà ca dvicandrÃderapi asti , nÅlÃderapi , nÅlÃdini«Âhasya karmasÃmÃnyasaæbandhÃderapi , tataÓca asatyaæ satyaæ saæv­tisatyamiti ya evaæprÃye«u vyavahÃra÷ sa kathaæ saægaccheta nirmeyatvÃviÓe«Ãt ityÃÓaækya %% iti vadan dvicandrÃdÅnÃæ tu itthamapi asatyatvam iti sÆcayan Ãha ---- ## cittattvÃt anyatra yà kriyÃbuddhi÷ kart­karmakaraïÃdi«u %% %% %% iti , tasyà ekÃnekarÆpaÓcaitrÃdyartha ÃÓraya÷ Ãlambanam / tathÃhi ---- tattaddeÓakÃlÃkÃrabhinna÷ tatra caitradeho'nekasvabhÃvo'pi %% iti ekarÆpatÃm aparityajanneva nirbhÃsate , sa eva ca ekÃnekarÆpà kriyà tathaiva pratibhÃsanÃcca pÃramÃrthikÅ , dvicandrÃdi tu tathÃbhÃsamÃnamapi uttarakÃlaæ pramÃvyÃpÃrÃnuv­ttirÆpasya sthairyasya unmÆlanena %% ityevaæ rÆpeïa asatyam , iha puna÷ %% ityevaæbhÆto vimarÓa÷ anuvartamÃno na kenacit unmÆlyamÃna÷ saævedyate , dvicandrÃdi ca yadyapi hlÃdodvegayo÷ upayujyate , tathÃpi dvicandrÃbhimÃnÅ na tÃvatÅæ tatra arthakriyÃm abhimanyate , api tu yÃd­ÓÅ ekena ÓaÓinà kartavyà timirÃpasÃraïÃdirÆpà , tÃd­Óyeva apareïa , iti na taddviguïÃm arthakriyÃæ tatra adhyavasyati , tasyÃæ ca asau na upayujyate , brajyÃyÃæ tu yÃmeva grÃmaprÃptim adhyavasyati tasyÃm avikalÃyÃm upayogo 'syà iti sthairyÃt upayogÃcca ekÃnekarÆpakriyÃtattvÃlambanabuddhi÷ satyaiva , evaæ saæbandhÃdi«u kÃlaparyante«u vÃcyam uttarakÃrikÃsu sphuÂÅkari«yati //1// nanvekatvam anekatvaæ ca parasparaæ viruddhe , katham ekatra vastuni syÃtÃm , tataÓcÃyaæ bÃdhakapramÃïak­ta÷ sthairyonmÆlanaprakÃra ityÃÓaÇkyÃha ----- ## iha tÃvat caitre calati d­«Âe na jÃtucit %% iti buddhi÷ jÃyate ---- na rajatam itivat , dvicandro 'pi nÃyaæ dvicandra÷ timiravaÓÃt aham upaplutanayana÷ param evaæ vedmi iti bhavati unmÆlanÃbuddhi÷ / yattu uktam ---- ekameva katham anekaæ bhavati iti , tatra ucyate ---- iha kÃraïameva katham akÃraïaæ bhavati atha ucyate ---- vi«ayabhedÃt tathà iti , tadvi«ayabhede etat na virudhyate iti kena ayaæ vitÅrïo'vasara÷ ? saævedanena iti cet %% ityÃdau saævedanameva asmÃmi÷ pramÃïÅk­taæ kimiti na sahyate , vi«ayabhedo 'pi ca atra vaktuæ na na Óakyate ; tathÃhi ---- ÃbhÃsÃntareïa asaæbhedane tadekÃbhÃsamÃtram , ata eva anyÃpek«ÃviyogÃt antaraÇgatvÃt Ãntaram anuvartamÃnaæ tathÃbhÆtÃbhÃsamÃtragrahaïocitÃnta÷karaïavedyatayà ca Ãntaraæ tathÃsvarÆpÃparicyute÷ tattvam ÃbhÃsÃntarayogena tananasahi«ïutvÃcca tattvam %% iti pratÅyate , tadeva deÓÃbhÃsena iha amutra iti , kÃlÃbhÃsena adhunà tadÃnÅmiti , svabhÃvÃbhÃsena k­Óa÷ sthÆla ityÃdinà , miÓritayà anekamiti bÃhyendriyavedyatÃyÃæ pratÅyate / tathà {svÃminaÓcÃtmasaæsthasya .................... /} iti uktanÅtyà viÓvameva Ãnantaraæ sat ekam , tadeva {sÃntarviparivartina÷ ubhayendriyavedyatvam} iti vak«yamÃïakÃryakÃraïabhÃvatattvad­«Âyà intriyavedyatÃyÃmanekam , deÓÃdyÃbhÃsamiÓraïÃt iti / ekatvam ---- ÃbhÃsÃntarÃmiÓratÃyÃmanta÷karaïaikavedyatve cinmÃtratÃyÃm , anekatvaæ punar ---- ÃbhÃsÃntaramiÓratÃyÃm uvhayakaraïavedyatve cidatiriktatÃbhÃsane ca , iti sphuÂo vi«ayabheda÷ , tasyaiva ca tathÃtvam iti parÃmarÓabalÃdeva kÃraïÃkÃraïavat upÃdÃnasahakÃrivat / atha vyapadeÓamÃtram etat %% ityÃdi , tadihÃpi ekamanekamiti vyavahÃramÃtram , nÅlaæ pÅtam avikalpakaæ savikalpakam ityapi sarvaæ mÃyÃpade vyavahÃramÃtram iti sarvaæ samÃnam , tasmÃt ekatvÃnekatvavirodho na bÃdhaka÷ , tadetat evakÃreïa uktam / tatra iti , te«u kriyÃdi«u yat Ãntaraæ tattvaæ tadekam , tadeva indriyavedyatÃæ prÃpya deÓÃdibhedÃt anekatÃæ yÃti iti saæbandha÷ , tatra iti satyatve sthite , tayorvà ekatvÃnekatvayo÷ madhye %% iti và yojanà //2// nanu evaæ vi«ayabhede abhyupagamyamÃne yadà ekaæ pratibhÃtaæ bhavati tadà na anekam , anekapratibhÃse ca na ekaæ pratibhÃtam , iti katham ekÃnekarÆpaæ vastu syÃt , tathÃhi bÃhyena indriyeïa caitro vicitradeÓaka÷ param anubhÆyate , na tu anekÃbhÃsasaæmiÓrÅkÃre bÃhyendriyajasya avikalpakasya vyÃpÃra÷ ---- saænihitavi«ayabalotpatte÷ avicÃrakatvÃt ityÃhu÷ , vikalpenÃpi mÃnasena tathÃbhÆtaæ vastu naiva sp­Óyate iti kayà dhiyà vastu ekÃnekarÆpaæ g­hyeta ? iti paravyÃmohanibarhaïÃya Ãha ---- ## iha j¤ÃnamÃlÃyà anta÷sÆtrakalpa÷ svasaævedanÃtmà pramÃtà jÅvitabhÆta÷ iti upapÃditaæ prÃk , sa ca svatantra ityapi nirïÅtam , sa tu viÓuddhasvabhÃva÷ ÓivÃtmà , mÃyÃpade tu saækucitasvabhÃva÷ paÓu÷ , tadasya mana÷samullÃsÃvasare vikalpabhÆmikÃyÃæ sphuÂa ullÃsa÷ , aindriyake nirvikalpake sadÃÓiveÓvaradaÓÃbhyudayÃt , avikalpabodhÃbahirbhÆtasya vimarÓavyÃpÃra÷ / paÓcÃdbhÃvinaæ vyavasÃyaæ niÓcayÃtmakaæ vikalpakam anuvyavasÃyaÓabdavÃcyaæ vidadhadanta÷karaïam etÃn kriyÃsaæbandhÃdivikalpÃn saæpÃdayati / te ca vikalpÃ÷ taddvayam ekatvÃnekatvarÆpam avalambante , nahi vikalpe«u pratibhÃsamÃnam avastusat iti hi uktam %% iti / na ca vikalpasya prakÃÓarÆpatÃæ muktvà ÃropaïÃdhyavasÃyÃbhimÃnÃdinÃmadheyaæ vyÃpÃrÃntaraæ yuktam , tato 'bÃhye bÃhyam Ãropayanti ityÃdi vaco vastuÓÆnyam , tacca etat uktam {bhrÃntitve cÃvasÃyasya .............................. /} ityatra / atha brÆyÃt paro yat indriyaj¤Ãnena prakÃÓanÅyaæ svalak«aïaæ tat kathaæ vikalpa÷ sp­Óediti , bhavedevaæ ---- yadi vikalpo nÃma svatantro bhavet , yÃvatà pramÃturasau vyÃpÃra÷ pramÃtà ca pÆrvÃnubhavÃnta÷svasaævedanarÆpa÷ tadasya ca ayameva pÆrvÃnubhavasaæskÃro yat vikalpanavyÃpÃrakÃle 'pi pÆvÃnubhavÃtmatvam anujjhanneva Ãste , tata÷ pÆrvÃnubhavo yÃvat svalak«aïakÃÓanÃtmà tÃvat pÆrvÃnubhavatÃdÃtmyÃpannapramÃt­tattvavyÃpÃro 'pi vikalpastadvi«aya eva , ata evamuktam ÃcÃryeïa {pÆrvÃnubhavasaæskÃra÷ pramÃturayameva sa÷ / yadapohanakÃle'pi sa pÆrvÃnubhava÷ sthita÷ //} iti / tasmÃt pramÃtu÷ yo vyÃpÃra ekatvÃnekatvasaæyojanÃtmà sa eva prak­to tatra tÃd­ÓÅ÷ kriyÃdikalpanà ekÃnekavastuvi«ayà %% iti grahaïakavÃkyasÆcità mana eva karoti iti sthitam , yadyapi avikalpe'pi sÃmÃnyÃdyavabhÃso ghaÂamÃtrÃvabhÃsÃdau , tathÃpi na tadà sÃmÃnyÃdi sphuÂam , samÃnopara¤jakatve saæbandhidvayodbhave kramikak«aïasaætÃnÃtyÃge avayavakadambakasvÅkÃre avadhyavadhimatparigrahÃdau sÃmÃnyasaæbandhakriyÃdravyadigÃdipadÃrthasya paramÃrthata÷ sphuraïÃt , iti %% iti sthitam / evaæ ca saæv­tti÷ vikalpabuddhi÷ , tadvaÓÃt ucyatÃæ saæv­tisatyatvaæ satyatvasyaiva tu prakÃra÷ tat , iti dvicandrÃdivat na asatyatà //3// tatra ca ayaæ saævidavataraïakramo yat kriyÃÓaktereva ayaæ sarvo visphÃra÷ , tatrÃpi sambandha eva mÆlabhÆta÷ , tathÃhi ---- samÃnÃnÃæ yat ekaæ bhÃti tat sÃmÃnyam , devadattasya yat vaitatyaæ sà kriyà , avayavÃnÃæ yadaikyaæ vaitatyaæ ca deÓata÷ so'vayavÅ , imam avadhiæ k­tvà ayam ittham tato 'sya ayaæ purastÃt ityÃdirdik , asyÃyaæ kriyÃpratÃna÷ sahabhÃvena Ãste vinÃbhÃvena và iti vartamÃnÃdi÷ kÃla÷ , yÃvat hi prÃtipadikÃrthasya p­«ÂapÃti vapu÷ bhÃti tadatiriktaæ sarvaæ saæbandha eva iti kÃrakÃïÃmapi saæbandharÆpataiva , kevalaæ kvacit asau saæbandho vyapadeÓÃntaragranthiæ sahate , yathà sÃsrÃdimatÃæ saæbandho %% iti ekavyapadeÓasahi«ïu÷ tatra sÃmÃnyÃdivyavahÃra÷ , vyapadeÓÃntaragranthibhaÇge tu saæbandhÃcoyuktireva , ata eva di«ÂiprasthapalÃdipramÃïaparimÃïonmÃnarÆpaæ tatra antargataæ và aïumahadÃdi saækhyÃp­thaktvÃdi ca yat tat sarvaæ saæbandhasyaiva vij­mbhitam , ye 'pi sÃmÃnyÃdi vastvantaram amaæsata te 'pi tatra samavÃyam abhyupajagmu÷ jÅvitatvena , samavÃyaÓca saæbandhÃtmà tadanugrÃhyo và ke«Ãæcit , yata Ãhu÷ ---- {samavÃyÃkhyÃæ tÃæ Óaktimanug­hïÃti saæbandha÷ /} iti / yadapi ca kÃrakaæ tadapi kriyÃmukhaprek«i , sÃpi kÃlaæ prÃïeÓvaram ÃÓrayati , so 'pi kriyÃdvÃreïa sarvabhÃvÃtmà sambandham uddhurayati iti saæbandhÃdhÅnaiva iyaæ citrà lokayÃtrà / yadÃha ÃcÃrya eva ----- {bhedÃbhedÃtmasaæbandhasahasarvÃrthasÃdhità / lokayÃtrÃk­tiryasya svecchayà naumi taæ Óivam //} iti / ata÷ saæbandhameva prathamaæ nirÆpayitum Ãha ----- ## rÃjà puru«aÓca bahistaÂasthau svÃtmaikaparisamÃptau pramÃt­bhÆmau yadaikyaæ gacchata÷ , na ca aikyamÃtraæ tayo÷ bhedavigalanÃpatte÷ , api tu paraspararÆpaÓle«Ãtmakaæ yugapadeva nimajjadunmajjadbhedÃbhedakoÂidvayadolÃrohaïalak«aïam anvayarÆpam , tadà tÃveva sambandhadhiya Ãlambanaæ bhavato %% iti , tathÃhi ---- rÃjà yadà pÆrvaæ dhiyà g­hÅto 'pi na svÃtmaviÓrÃntyà tu«yati tadà rÆpÃntareïa puæsà Óle«aæ bhajan k­tÃrthÅbhavati , puru«o 'pyevaæ , sa ca e«a rÆpaÓle«a eka eva ubhayo÷ cidÃtmani tathà avasthÃnarÆpa÷ pÆrvapratilabdhasaævitprati«Âha÷ tata eva adhikasaæviÓrimajjanÃt anÃbhÃsamÃnap­thagbhavanalak«aïa÷ svÃtantrye viÓrÃmyati , iti tatraiva nirbhÃsate samÃskanditapuru«aparamÃrtho 'pi , evaæ bahiranekatà , antastu paraspararÆpaÓle«eïaikyam , iti saæbandhasya rÆpam //4// ## jÃtyavabhÃsasya avabhÃsamÃnarÆpÃyÃ÷ jÃte÷ grÃhikà yÃ÷ kalpanÃ÷ , tà na kevalaæ saæbandhavat antar ekarÆpatÃæ bahiÓca anekarÆpatÃm Ãlambante , yÃvad bahirapi vyaktibhedalak«aïam anaikyaæ bahireva ca tadanusyÆtatÃrÆpÃm ekatÃm Ãlambanatvaæ nayanti / %% iti hi pratibhÃse p­thakk­tà bahir vyaktayo bhÃnti , yena ca bahuvacanam , anuyÃyi ca ÃsÃæ bhÃti vapu÷ yata ekaprÃtipadikÃrthaparÃmarÓÃnugama÷ , ubhayaæ ca tad bahireva %% iti aÇgulyà nirdeÓÃt , kevalaæ bÃhyatvamapi sthite paramÃrthaprakÃÓÃntarbhÃve , iti na tatra bhedÃbhedau dÆ«aïaæ citrasaævedana iva / anena dravye 'pi raktÃraktÃdi virodha÷ k­tapratividhÃna÷ , Ãntaraæ tu aikyaæ saæbandhadvÃreïa tadvadeva sarvatra , evam avabhÃsamÃnasya ghaÂa iti avayavidravyasya prÃhikà yÃ÷ kalpanÃ÷ tà na kevalaæ saæbandhavat antarbahÅrÆpatayà ekÃnekavi«ayà yÃvat bahirapyekaæ ni÷saædhibandharÆpatvena bhinnaæ ca avayavalak«aïaikadeÓadvÃreïa svÅkurvate , ghaÂa iti hi ni÷sandibandhanaikaghanÃtmà vitatarÆpaÓca bhÃti iti //5// ## kÃrakÃïÃæ kartrÃdiÓaktyÃdhÃrÃïÃæ dravyÃïÃæ ca yo 'nyonyaæ samanvayo d­Óyate , yathà mÃt­meyamÃnÃnÃæ mitha÷ , so'ntarlÅnapramÃtmakakriyÃdiÓe«aparÃmarÓaikanimittaka÷ , na hi pramÃparÃmarÓam antarvartinaæ vihÃya vastuna÷ sÃk«Ãt anvayo 'tra saævedyate , ananyatra bhÃvarÆpatÃnimittatà atra vi«ayÃrtha÷ , kÃrakaÓaktinÃmapi ya÷ svÃÓrayai÷ saæbandha÷ so'pi kriyÃparÃmarÓanimittaka÷ , dravyÃïÃæ ca ÓaktÅnÃæ ca kriyayà sÃkaæ sÃk«Ãt saæbandha÷ iti iyaæ kriyaiva bhagavatÅ etÃvadvij­mbhitaæ saæbandham ÃvirbhÃvayati / asmÃdidaæ pÆrvaæ paraæ dÆre ityevaæ vahirbhinnatayÃparÃm­ÓyamÃnayo÷ bhÃvayorantar abhedanapÆrvakaæ bhedÃvamarÓamadhyam abhedaviÓrÃntaæ ca yat rÆpam Ãm­Óyate tat dig ityucyate / atra hi tayo÷ mukhÃdyavayavaviÓe«aparÃmarÓÃdara÷ tatsaæmukhatvaparÃÇmukhatvÃdiniÓcaya÷ saæyogasaæyuktasaæyogÃlpatÃdiparigrahaÓca upayogÅ / kÃlaparÃmarÓasya pÆrvaparÃdirÆpatve janmasthityalpatÃdivimarÓaÓcirak«iprÃdirÆpatve ca , pak«yati pacati apÃk«Åt ityÃdau tu saæbhÃvitasya sphuÂasya sphuÂabhÆtapÆrvasya ÃtmÅyasaævedanaspanditaprÃïÃdityÃdikriyÃntarasya phalaviÓe«asya ca odanÃde÷ parÃmarÓa upayujyate , evaæ saækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgaprabh­ti«u saæbandharÆpataiva vÃcyà , sarvathà ayaæ sak«epa÷ , yatra padÃrthÃbhÃsasya ÃtmaviÓrÃntyà saæto«amapuïyata÷ ÃbhÃsÃntaraparÃmarÓaviÓrÃntisÃkÃÇk«atayà svarÆpaparini«Âhà tatra saæbandharÆpataiva kriyÃÓaktivij­nbhÃmayÅ , tatrÃpi bhÃvÃntarÃpek«ayà saæbandhÃntaramapi astu , yathà saækhyÃdau samavÃyaæ manyante , na ca anavasthà bhavantyapi do«Ãya , pÆrvÃparakalpas­«Âyanavastheva , nahi uttarasaæbandhas­«Âyà vinà pÆrvasaæbandhÃvabhÃse hÃni÷ kÃcit yen mÆle k«ati÷ Óaækyeta //6// evaæ sakalalokayÃtrÃnuprÃïitakalpÃnalpasaæbandhabandhurÅbhÃvaæ kriyÃÓaktivij­mbhÃtmakam abhidhÃya , tasya sthairyopayogau pÆrvasÆcitau nirÆpayitumÃha ----- ## iha bhÃvÃnÃæ na sattÃsaæbandha÷ sattvam , avyÃpakatvÃd anavasthÃvaiyarthyÃdido«Ãt , na arthakriyà vastvantaratvÃt , na tatkÃritvaæ sarvadà tadÃveÓÃdaÓanÃt , uktaæ hi {arthakriyÃpi sahajà nÃrthÃnÃm ................. // } iti / tatkÃritvasya ca pratyak«ÃnupalambhÃtmakÃnvayavyatirekagamyasya apratyak«atve sayo'pi apratyak«atvaprÃpta÷ , nÃrthakriyÃkaraïayogyatvaæ tasya satyÃsatyake niÓcayakÃle duravadhÃratvÃt , sarvasya ca asya agrakÃÓamÃnatvena naraÓ­ÇgaprÃyatvam , arthakriyÃntaraparye«aïe ca anavasthà , iti prakÃÓamÃnataiva anunmÆkyamÃnatathocitavimarÓaparispandà bhÃvasya sattvam , sà ca bhedÃbhedavapu«Ãæ saæbandhÃdÅnÃmasti , iti ---- nirÃÓaÇkameva satyatvameva e«Ãm , tathÃpi yadi paro'nubadhnÅyÃt ---- iha loka÷ prÃcuryeïa arthakriyÃrthÅ tatkÃriïi satyatvaæ vyavaharati , tat kiæ saæbandhÃdÅnÃm asti iti , tadasya h­dayam ÃÓvÃsyate , yadi na kupyasi tat sarvatraiva vyavahÃre yatrÃpi sphuÂà saæbandhÃdidhÅ÷ na udeti e«ameva tatrÃpi , iti saæbandhÃdirÆpatayà bhedÃbhedavÃn yo 'rtha÷ tenaiva athakriyà , na tu svÃtmamÃtraviÓrÃntena kÃcidapi kadÃcidapi arthakriyà , tathÃhi sukhena smaryamÃïena abhilëa÷ , ityÃdi krameïa sarvo vyavahÃra÷ sukhÃbhÃsaÓca yo'nubhÆta÷ sa eva abhila«yate na tu anyo'nanubhÆta÷ , sa eva abhila«yate na tu anyo'nanubhÆta÷ , sa eva ca yadi prÃpyate tadabhila«itaæ prÃptam iti tu«yate yadi ca tat tadeva tarhi kim abhila«yate ---- prÃptatvÃt , atha atadeva tathÃpi katham arthyate ---- aj¤ÃtatvÃt , tasmÃt etat evaæ bhavati ---- yadi tadeva ca atadeva ca tadapi ca atadapi ca iti / evaæ sukhasÃdhane«u vÃcyam / taduktam ÃcÃryeïaiva ----- {i«ÂÃrthitÃyÃmi«Âaæ và vim­Óyete«ÂakÃri và / na cÃpyad­«Âami«Âaæ dyaurapÅ«ÂÃ'd­«ÂabhogabhÆ÷ // d­«Âaæ ca saha d­«.yaiva vina«Âamiti kÃrthità / dra«Âraikyena vibh­«Âaæ tat ................................... //} ityÃdi / evaæ ca ÃbhÃsÃtmani asmin asaævedyamapi ÃbhÃsÃntaraæ sÃmÃnyasaæbandharÆpatayà anupravi«Âam , anyathà na kathaæcidvyavahÃra÷ iti sakaladeÓakÃladaÓÃpuru«opayogÅ yadi ayaæ vyavahÃro na satya÷ tarhi na anyasya satyatvaæ vidma÷ ---- iti na atra bhrÃnti÷ iti bhramitavyam / iti Óivam //7// Ãdita÷ 104// iti ÓrÅmadÃcÃryotpaladevapÃdaviracitÃyÃmÅÓvarapratyabhij¤ÃyÃæ ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptapÃdak­tavimarÓinyÃkhyaÂÅkopetÃyÃæ kriyÃdhikÃre bhedÃbhedÃvamarÓanaæ nÃma dvitÅyamÃhnikam // 2 // ____________________ kriyÃdhikÃre t­tÅyamÃhnikam / {pramÃïÃni pramÃveÓe svabalÃkramaïakramÃt / yasya vaktrÃvalokÅni prameye taæ stuma÷ Óivam //1//} evaæ kriyÃÓaktivisphÃranirÆpaïaprasaÇgena saæbandhapura÷saraæ sÃmÃnyÃdÅnÃæ tattvam upapÃditam , adhunà tu saæbandhatattvameva ekaghanatayà vyutpÃdanÅyam / tacca dvividhameva paramÃrthata÷ j¤Ãpyaj¤Ãpakatà kÃryakÃraïatà ca , tatra pÆrvasyÃæ mÃnameyabhÃvÃdicintÃspadabhÆtÃyÃæ sarvam uktacaraæ vak«yamÃïaæ ca Ãyattaæ ---- pramÃïÃdhÅnà vastusiddhi÷ iti tatra tatra prasiddhe÷ , evaæ ca prak­tasamarthanÅyavastÆpayogitayà svayaæ ca saæbandha rÆpatayà avaÓyavicÃryÃæ mÃnÃdisthitiæ nirÆpayitum {idametÃd­k ......................... / } ityÃdi , {............................. ÅÓÃdivyavahÃra÷ pravartyate //} ityantaæ ÓlokasaptadaÓakena ÃhnikÃntaramÃrabhyate / tatra Ólokadvayena pramÃïatatphalasvarÆpam , tata÷ prameyasya svarÆpaæ nirÆpayituæ pratyÃbhÃsaæ pramÃïasya vyÃpÃro na tu svalak«aïÃtmakavastvekani«ÂhatÃniyamena ---- iti darÓayituæ pratyavamarÓabalena ÃbhÃsavyavasthà , iti daÓabhi÷ Ólokai÷ ucyate , tatprasaægÃt mithyÃj¤ÃnasvarÆpaæ Ólokena , prameyasvarÆpasiddhiÓca prak­tamapi ÅÓvaravÃdam ava;ambya ghaÂate ---- iti Ólokena upadarÓyate , sa ca e«a sarva÷ pramÃïatatphalaprameyÃdipravibhÃga÷ sati pramÃtari pradarÓitarÆpe , tato na tasya prameyatà yena atrÃpi pramÃïavyÃpÃrasaæbhava÷ , kevalaæ vyavahÃramÃtrasiddhiphalaæ pramÃïam atra , iti Ólokatrayeïa ---- iti tÃtparyÃrtha÷ / yaduktam %% iti , tadeva nirïetuæ pramÃïatatphalasvarÆpaæ tÃvat prasiddhamanuvadati / ## ## yasya vaÓÃt ---- sÃmarthyÃt , vastu %% vyavati«Âhate ---- niyatÃæ prakÃÓamaryÃdÃæ na ativartate %% svarÆpeïa %% iti ca viÓe«aïabhÆtanityatvÃnityatvÃdiyogena , talloke %% iti sthitam , tacca vivecakena vicÃryam ---- iha vastuna÷ svarÆpaæ svÃtmavaÓenaiva na tÃvat vyavati«Âhate ---- ja¬atvÃt , mama nÅlaæ prakÃÓate caitrasya veti ca tadà kathamavabhÃsa÷ , tasmÃt anyavaÓena vyavati«Âhate , anyo 'pi cet ja¬a÷ tat andhena andhasya hastÃdÃnam , tasmÃt anyo'sau saævidÃsmà , so 'pi yadi Óuddho nirviÓe«o na tarhi nÅlasyaiva vyavasthÃhetu÷ bhavet ---- pÅtÃdÃvapi tasya tathÃtvÃt , tadasau nÅloparakto nÅlonmukho nÅlaprakÃÓasvabhÃva ityÃbhÃsa÷ san nÅlasya vyavasthÃpaka÷ , tatprakÃÓasvabhÃvataiva hi tadvyavasthÃpakatà , sa ca nÅlasya prakÃÓo yadi avyatiriktasya , tat pÅtasyÃpi syÃt ---- prakÃÓÃtmakacittattvatÃdÃtmyÃviÓe«Ãt , tena vyatiriktÅk­tasya nÅlasya sa prakÃÓa÷ / nÅlaæ ca ittham tato vyatirekÃbhÃsayogyaæ yadi so'pyà ---- bhÃso mahata÷ prakÃÓÃt vyatiricyate , mahÃprakÃÓÃvyatireke tasya tato nÅlÃde÷ vyatirekÃbhÃvaprasaægÃt , mahÃprakÃÓÃcca na vyatirekaæ kiæcidapi sahate , iti nÆnaæ tena saækoca Ãtmani nirbhÃsanÅya÷ , saævido vastÆnÃæ ca saækocanaprÃïo na¤artharÆpo'sau ÓÆnya ityucyate , saækocÃvabhÃsa eva ca mÃyÅyapramÃtu÷ utthÃnam , ata ekayà s­«ÂiÓaktyà pramÃt­pramÃïaprameyollÃsa÷ pramÃrthata÷ , tena ---- ÓÆnyadhÅprÃïadehÃdyupÃdhyÃÓrayasvÅkÃrÃtmakasaækocaparigrahasaækucitÃt m-ayÃpramÃtu÷ anantakÃlÃntarmukhasaævedanarÆpÃt sa pramÃïÃbhimata ÃbhÃso yÃvat prameyonmukhatÃsvabhÃva÷ tÃvat prameyasya deÓakÃlÃkÃrÃbhÃsasaæbhedavattvÃt so 'pi tathaiva k«aïe anyÃnyarÆpa÷ sra«Âavya÷ , taduktam %% iti ---- abhinava÷ ---- k«aïaparivÃsamlÃnyÃpi na kalaÇkita÷ , tena %% ityuktaæ bhavati , so'pi yadi tathÃbhÆto mÃyÃpramÃt­lagno na bhavet tato mama nÅlÃvabhÃso yasya tasyaiva pÅtÃbhÃso mama iti na syÃt , asti ca idaæ svasaævedanaæ ---- yat sarvatra abÃdhyamÃnam , ityevaæ svatvena ÃbhÃsamÃno ya ÃbhÃso ---- navanavaprameyaunmukhyÃt navanavodaya÷ sa pramÃïam yata÷ pramÃæ vidhatte / kÃsau ? pramÃïaphalasvabhÃvà iti cet , Ãha ---- sa eva bodharÆpa ÃbhÃso miti÷ pramÃïaphalam iti saæbandha÷ / nanu evaæ paryÃyatvamuktaæ bhavet na tu phalabhÃva÷ , Ãha ---- bÃhyonmukhatayà prakÃÓarÆpayà tatra tat pramÃïam , yà tu tasyaiva antarmukhÃtmà vimarÓarÆpatà prÃk upapÃdità tatsvabhÃvena kevalaæ vi«ayadaÓÃsaækucitena sa eva bodha÷ phalam , yathÃhi %% iti ekani«Âhe ÓÆratvavijayatve vivekavatà hetuphalabhÃvena vyavasthÃpyete , yato hi %% iti / evaæ yato nÅlaprakÃÓa÷ tato %% iti parÃmarÓa iti ekarÆpatve 'pi hetuphalabhÃva÷ , yayoktaæ {tadvaÓÃttadvyavasthÃnÃt ................. /} iti / kiæ ca iha vyÃpÃrarÆpameva phalaæ vyÃpÃraÓca vyÃpriyamÃïÃt vyÃpÃryamÃïÃt và ananyÃkÃra eva siddha÷ , iti ---- abheda÷ pramÃïaphalayo÷ vimarÓabalena ca yata÷ pramÃïaæ vimarÓaÓca ÓabdajÅvita÷ ÓabdaÓca ÃbhÃsÃntarai÷ deÓakÃlÃdirÆpairanÃm­«Âe ekatarivÃbhÃsamÃtre pravartate ---- ghaÂa iti lohita iti , tato deÓakÃlÃbhÃsayo÷ svalak«aïatvÃrpaïapravaïayo÷ anÃmiÓraïÃt sÃmÃnyÃyamÃne ÃbhÃse pramÃïaæ pravartate , %% ityapi hi avabhÃsa ÃbhÃsÃntarÃnÃmiÓre puro'vasthite bhÃvÃvabhÃsamÃtre , iti uktaæ ÓrÅmadÃcÃryapÃdaireva ---- {niyate 'pyayamityevaæ parÃmarÓa÷ pura÷sthite / sarvabhÃvagatedantÃsÃmÃnyenaiva jÃyate //} iti / tata ÃbhÃsamÃtrameva vastu , svalak«aïaæ tu tadÃbhÃsasÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃsarÆpam ÃbhÃsÃntaram ekam anyadeva , tatra ca p­thageva ca pramÃïaæ , tatparaæ miÓrÅkÃre«u te«u ÃbhÃse«u g­hÅtagrÃhi na pramÃïam iti agre bhavi«yati , adhyavasÃyasya asmaduktanayena ÓabdaprÃïitasya pratyÃbhÃsaviÓrÃntau tadapek«amapi prÃmÃïyaæ vadatà pratyÃbhÃsani«Âhameva prÃmÃïyamupetyam , ityÃstÃm , kimavÃntareïa / nanu yadi vimarÓa÷ pramÃïavyÃpÃra÷ sa tarhi dvicandre 'pi asti ? maivam , sa hi saæskÃrayogÃt ÃtmÃnamabhimataprasiddhÃrthakriyÃprÃptiparyantamanubandhayan anunmÆlitav­tti÷ sthira÷ san tathà bhavati , madhye punarunmÆlanaæ cet sahate na tarhi asau tathà vimarÓa÷ , nÃyaæ vimarÓa÷ pÆrvamapi ---- ekena antarmukhena vapu«Ã pÆrvameva ---- tasya nirmÆlanÃt , svasaævit atra ca sÃk«iïÅ , tadaiva %% iti v­ttapÆrvasyaiva vimarÓasya avimarÓÅkaraïaæ saævedyate / uktaæ ca etat bÃdhavicÃre , vak«yate ca {rajataikavimarÓa ........................... } ityatra , evaæ sthite dvicandre 'pi yÃvat parakutÆhalasaæpÃdanamarthakriyÃsaæmatam apÆrvavastudarÓanÃya cikÅr«ati tÃvat avaj¤opahÃsaÓokÃdivivaÓa÷ parajanavacanÃkarïanena samunmÆlyamÃnaæ prÃcyaæ %% iti parÃmarÓaæ svasaævedanÃdeva abhimanyate / nanvevaæ yatra arthakriyÃæ na anvicchati tatra kathaæ bÃdhÃbÃdhavyavahÃra÷ ? mà bhÆt ---- kiæ na÷ truÂitam prav­ttirhi na sarvatra pramÃïata eva , kiæ tarhi kavana saæÓayata eva , arthapak«ÃdhikyÃt arthitvatÃratamyÃdapi và k­«yÃdau savi«Ãnna bhojane niÓcitasaæbhÃvitad­«ÂapratyavÃye ca cauryÃdau prav­ttidarÓanÃt , tat arthitvÃtiÓaya÷ lokasya prav­ttau nibandhanam , sa ca prav­tta÷ kvacana anummÆlitapramitika÷ pramÃïatÃæ pratipadyate , kvacit anyathÃbhavan viparyayamiti / evam Ãjanma yato 'nena abhyasta ÃjanmaÓatebhyo và pramÃïÃpramÃïavibhÃga÷ tato maïirÆpyÃdivat tatsvarÆpam ÃpÃtamÃtra eva vilak«aïamÅk«ate , asti hi tasya paramÃrthato vailak«aïyaæ kÃraïabhedÃdik­tam , tataÓca yadÃrtiæ parimitÃæ sahyÃm abhimanyate tata eva arthitÃmahÃgraheïa yatra tatra na preryate tadà visaævÃdabhÅru÷ niÓcitaprÃmÃïyÃt bodhÃt ad­«Âe d­«Âe'pi và pravartamÃno na visaævÃdyate , iti sa ---- prek«ÃpÆrvakÃrÅ bhaïyate , tena laukilaæ pramÃïasvarÆpam anÆditaæ sÃmÃnyasaæbandhÃdij¤Ãne'pi mohÃt aprÃmÃïyaÓaækÃæ Óamayitum , ata eva vibhÃgaviÓe«alak«aïaparÅk«Ãdibhiriha na ÃyÃsito loka÷ / yat yat abÃdhitasthairyam ata eva apratihatÃnuv­ttikaæ vimarÓaphalaæ vidhatte tattad bodharÆpaæ bodhyani«Âhaæ pramÃt­svarÆpaviÓrÃntaæ pramÃïam iti / tacca aindriyake bodhe sukhÃdisaævedane yogij¤Ãne ca avivÃdameva , mukhyatayaiva prameyarÆpe ÃbhÃse sÃk«Ãt viÓrÃnte÷ / anumÃnajà tu pratÅti÷ ÃbhÃsÃntarÃt kÃryarÆpÃt svabhÃvabhÆtÃt và ÃbhÃsÃntare pratipatti÷ , vastvantarasya ca tena sÃkaæ kÃryakÃraïabhÃvaniyama÷ sÃmÃnÃdhikaraïyaniyamaÓca ÅÓvaraniyatiÓaktyupajÅvana eva avadhÃryo bhavati na anyathà / tena yÃvati niyatirj¤Ãtà tÃvati deÓe kÃle và anumÃnaæ pramÃïam / Ãgamastu nÃmÃntaraÓabdanarÆpo d­¬hÅya stamavimarÓÃtmà citsvabhÃvasya ÅÓvarasya antaraÇga eva vyÃpÃra÷ pratyak«Ãderapi jÅvitakalpa÷ tena yat yathÃm­«Âaæ tat tathaiva yathà %% iti / tatra tu tathÃvidhe ÓabdanÃtmani vimarÓe ÃnukÆlyaæ yo bhajate ÓabdarÃÓi÷ so 'pi pramÃïam , yathà ---- vedasiddhÃntÃdi÷ , anyo'pi và bauddhÃrhatÃgamÃdi÷ , tena hi yat Óabdanam utpÃtitaæ %% iti %% iti , %% iti , %% iti , tatra na viparyaya udeti , tadà Óvastasyaiva tatra anu«ÂhÃnayogyatvÃt , anyasya tu d­¬hapratipattirÆpatvÃbhÃvÃt apramÃïameva tathÃvimarÓanÃtmakaæ Óabdanam / nanvevaæ tadeva ÓÃstraæ %% iti syÃt , na caitadyuktam ---- %% iti , atattvaj¤o 'si pratÅtiv­ttasya , tathÃpi nopek«yase , %% iti ka÷ asya vacanasya artha÷ , kiæ yat ekasya nÅlaj¤Ãnaæ pratyak«arÆpaæ tat kiæ sarvasya nÅlaæ bhÃsayati dhÆmaj¤Ãnaæ và agnim , %% iti ca ya÷ siddhÃdeÓa Ãgama÷ sa kiæ sarvÃnprati pramÃïam , atha kasyÃpi kadÃcit kiæcit , tathà ihÃpi d­¬havimarÓanarÆpaæ Óabdanam à ---- samantÃt arthaæ gamayati iti Ãgamasaæj¤akaæ pramÃïaæ sarvasya tÃvat bhavati , tatra yathà mithyÃj¤ÃnasahÃyatÃæ bhajamÃnam ÃlokendriyÃdikam apramÃgatÃsavivam apramÃïam , na ca etÃvatà samyagj¤ÃnarÆpasya pratyak«asya kÃcit pak«apÃtità , tathà sa eva vyoti«ÂhomÃdiÓabda÷ ÓÆdrÃderad­¬havimarÓÃtmani ata evÃpramÃïe ÃgamÃbhÃse sÃcivyaæ vidadhadapi d­¬havimarÓÃtmakasatyÃgamarÆpaÓabdalak«aïapramÃïopayogitÃyÃæ prÃmÃïyaæ bhajan na pallapÃtÃpal«apÃtado«apratik«epayogya÷ , sarva eva hi Ãgamo niyatÃdhilÃrideÓakÃlasahakÃryÃdiniyantritameva vimarÓa vidhatte , vidhirÆpo ni«edhÃtmà và / tena %% iti Óloke %% ityuktam , tena ---- pratyak«Ãgamau bÃdhakau anumÃnasya , iti tatrabhavadbhart­hari -- nyÃyabhëyakrÂprabh­taya÷ , tasmÃt pramÃïalak«aïe j¤Ãte sarvaæ pramÃïasvarÆpaæ j¤Ãtaæ bhavati kiæ viÓe«alak«aïai÷ , yastu avisaævÃdakatvaæ tasya lak«aïam Ãha tenÃpi %% pramÃïalak«aïaæ bruvatà na kiæcit pramÃïÃbhimatabodhaviÓrÃntaæ svarÆm uktam , tacca anenaiva lak«aïena nirvÃhyate tat nirvyƬhaæ bhavati , anyathà mukhabhaÇgamÆrdhakampÃÇgulÅmoÂanÃdimÃtratattvaæ tat , iti alaæ vistareïa //2// nanu ca %% iti yat uktam , tatra ---- ekamabhidhÃnaæ bÃhye svalak«aïa eva pravartate yadi , tatkatham uktaæ pratyÃbhÃsaæ pramÃïam , ÃbhÃsamiÓrÅkaraïÃbhÃsastu svalak«aïam ityÃÓaÇkÃæ Óamayan pramÃïasya yat prameyaæ tat paramÃrthato nirÆpayitum Ãha ---- ## yadyapi ghaÂa iti bahi÷ parid­«Âa eko 'rtha÷ tathÃpi tÃvÃneva asau na , api tu p­thaÇnirbhavyamÃnatÃmapi sahate , tathÃhi ---- svatantraæ và vivecanam arthitvÃnusÃreïa và pÆrvaprasiddhyupajÅvanena và , tatra tridhÃpi vivecane kriyamÃïe p­thageva bhÃnti ÃbhÃsÃ÷ , nanvevaæ cet kathamekaæ svalak«aïam ? ucyate ---- te«Ãæ p­thak bhÃsamÃnÃnÃmapi ÃbhÃsÃnÃæ yo vimarÓa÷ anuprÃïitabhÆta÷ sa kadÃcit pratyÃbhÃsameva viÓrÃmyati , tadà parÃparasÃmÃnyagrahaïam , kadÃcit puna÷ guïapradhÃnatÃpÃdanena %% iti miÓraïÃprÃïo vimarÓa÷ tadà tadekaæ svalak«aïam / api÷ bhinnakama÷ anusandhÃnena miÓratÃvimarÓena sÃdhito ya eko 'rtha÷ svalak«aïÃtmà tanna ekasminnapi sati ruci ---- svÃtantryam , arthitvam ---- arthakriyÃbhilëaparavaÓatÃm , vyutpattiæ ---- v­ddhavyavahÃraÓaraïatÃæ ca anatikramya bhidyata eva ÃbhÃsa÷ //3// ka yathà iti nidarÓayitum Ãha ---- ## ## iha tÃvat ekasminnapi cetanatayà prasiddhe puru«asvalak«aïe vitatadeÓavyÃpitÃæ dÅrghatÃmeva kadÃcit vim­Óati , yà tarÆïÃmapi asti , ni÷saædhibandhanarÆpatÃæ và v­ttatÃæ yà ÓilÃnÃmapi saæbhavinÅ , ÆrdhvadigÃkramaïarÆpÃæ và ÆrdhvatÃæ yà sthÃïorapi saæbandhinÅ , gamanÃgamanÃdisvatantrabhÃvayogyatÃrÆpaæ và puru«atvaæ yad anyapuru«asÃdhÃraïam / tathà hi ---- svatantrayà và icchayÃæ rucirÆpayà yÃvadevaæ kuryÃt yathouktam {yà ta vyÃk«epasÃratvÃccetasa÷ svarasodgatà /} iti / vitatadeÓavyÃpina eva và arthÃn tirodhilak«aïÃm arthakriyÃm arthayamÃno vibhajet , evaæ vyavahÃre v­ddhai÷ kÅd­k dÅrghaæ nÃma gÅyate iti vyutpitsamÃno vyutpÃdayitumicchu÷ và vibhÃgaæ kuryÃt / ityevaæ tatra ÃbhÃsÃnÃæ bheda÷ / ekasvalak«aïaæ tu ---- ekasmin deÓÃbhÃse kÃlÃbhÃse ca viÓrÃnte÷ , deÓakÃlÃbhÃsÃveva hi sÃmÃnyarÆpatÃprayojakavyÃpitvanityatvakhaï¬anÃvidhÃnasavidhav­ttÅ viÓe«arÆpatÃæ vitarata÷ / evaæ puru«atvavat anye 'pi brÃhmaïÃdyÃbhÃsà api nirÆpyÃ÷ , evam atra tÃvat prasiddhatara ÃbhÃsabhedo ---- ja¬Ãja¬asÃdhÃraïabahutaradharmÃspadatvÃt , anena nidarÓanena dhÆme'pi dhÆmatvacÃndanatvaÓrÅkhaï¬acandanotthitatvÃdaya÷ prasiddhà ÃbhÃsabhedà vibhajanÅyÃ÷ / prasiddhena d­«ÂÃntena aprasiddhabhÃgo 'pi yo ghaÂa÷ tatrÃpi ÃbhÃsabhÃgabhedo bhavati , tathÃhi kiæcidapi atra nÃsti iti h­dbhaÇgamiva ÃpadyamÃno ghaÂaæ paÓyan %% iti sattvÃbhÃsameva paÓyati , aparÃn ÃbhÃsÃn nÃmnÃpi tu nÃdriyate , tathà udakÃharaïÃrthÅ ghaÂÃbhÃsam , svatantranayanÃnayanayogyavastvarthÅ dravyÃbhÃsam , mÆlyÃdyarthÅ käcanÃvabhÃsam , h­dyatÃrthÅ aujjvalyÃbhÃsam , ÃdigrahaïÃt d­¬hatarabhÃvÃrthÅ dÃr¬hyÃbhÃsam iti dra«Âavyam , evaæ rucivyutpattyorapi yojanÅyam / evam ete ÃbhÃsabhedà eva vastu ÃbhÃsamÃnatÃsÃratvÃt vastutÃyÃ÷ / yo 'pi ÃbhÃsasya prÃïabhÆto vimarÓa÷ so'pi pratyÃbhÃsameva , Óabdasya abhijalpÃtmano bodhajÅvitaprakhyasya pratyÃbhÃsameva viÓrÃnte÷ , sat ghaÂo lohita÷ ityÃdi / arthakriyÃkÃritvamapi anvayavyatirekÃbhyÃæ pratyÃbhÃsameva niyataæ ---- sadÃbhÃsena h­dbhaÇgaparihÃramÃtrasya saæpÃdanÃt , tatra ÃbhÃsÃntarasya yà apek«Ã sà agnyÃbhÃsena arthakriyÃyÃæ sÃdhyÃyÃæ pÃtrÃbhÃsasya iva tadÃbhÃsanÃntarÅyakatvena ÃbhÃsÃntarasyÃpi niyatasya apek«aïÃt / evaæ yena yena mukhena artho vicÃryate tena tena ÃbhÃsamÃtrÃtmaiva tathaiva pratibhÃsanÃt vimarÓanÃt arthakriyÃkaraïÃcca iti siddham / evaæ prasiddhataraprasiddhÃprasiddhatvÃtiÓayena eko'pi arthogranthakÃreïa traidhaæ nirÆpito %% //5// nanu evaæ pratyÃbhÃsameva vastutve eko ghaÂÃtmà na vastu syÃt ityÃÓaækyÃha #<ÃbhÃsabhedÃdvastÆnÃæ niyatÃrthakriyà puna÷ / sÃmÃnÃdhikaraïyena pratibhÃsÃdabhedinÃm // Ipk_2,3.6 //># ÃbhÃsÃnÃæ miÓraæ yadrÆpaæ tatra avaÓyaæ kaÓcidÃbhÃsa÷ pradhÃnatvena anyÃbhÃsÃnÃæ viÓrÃntipadÅkÃrya÷ sa te«Ãæ samÃnamadhikaraïam , tena saha yaste«Ãæ saæbandha÷ tat sÃmÃnÃdhikaraïyam , tena upalak«ito ya÷ pratibhÃsa÷ ---- arthonmukha÷ prakÃÓa÷ tadanuprÃïakaÓca napadÃtmà parÃmarÓa÷ ---- tasya sarvasya ekÃbhÃsaviÓrÃntatÃniyamÃt , tasmÃt taæ sÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃsaæ samanughrÃïayati yo vÃkyÃtmà vÃkyÃrthaparÃmarÓarÆpo vimarÓa÷ ---- iha idÃnÅæ e«a ghaÂo'sti ityevaærÆpa÷ tato heto÷ ye abhedina ekasvalak«aïatÃm prÃptà na ca svarÆpabhedam ujjhanta÷ te«Ãm anyà viÓi«Âà samudità arthakriyà / ÃbhÃsavimarÓabhede punaranyà niyatà ekaikamÃtrarÆpà ÃbhÃsapratibhÃsaÓabdÃbhyÃæ sÆtre vimarÓo'pi Ãk«ipto mantavya÷ / puna÷ Óabdo viÓe«adyotaka÷ kÃkÃk«ivat ubhayatra yojya÷ / bahuvacanena aikye'pi svarÆpabhedÃparityÃga ukta÷ , tatra ca aikyÃvabhÃse paratantraæ sat p­thaktvaæ yadà ÃbhÃsÃnÃæ tadà samÃnarÆpavyaktyupara¤jakatvena pÃramÃrthikaæ sÃmÃnyarÆpatvam , ghaÂÃbhÃsasya tu Óuddhasya svatantraparÃmarÓe yogyatÃmÃtreïa sÃmÃnyarÆpatà na vastuto ---- dravyÃdanyo hi sarva÷ padÃrtha÷ paratantratÃsÃra÷ , evam eko'pi ghaÂÃtmà ca ityapi satyameva ---- ÃbhÃsavimarÓÃrthakriyÃbalena tathà vyavasthÃpanÃt iti //6// nanu ekenaiva arthakriyà na tatra , api tu ÃbhÃsasamudÃyÃt arthakriyÃsamudÃya÷ , ÃbhÃsÃÓca bhinnà api yadi ekÃm arthakriyÃæ kartuæ miÓrÅbhavanti , tadà kaste«Ãm iyattÃvadhi÷ iti codyam apavadati / ## p­thak vatinyo yÃ÷ pradÅpasya prabhÃ÷ sÆk«matamÃvalokanasÃmarthyÃdhÃnalak«aïÃæ yÃm arthakriyÃæ na k­tavatya÷ tÃmeva ekabhavanÃbhyantaraæ saæmÆrchitÃtmÃno vidadhate , na tatra arthakriyÃïÃæ samudÃyo 7sti / sÃgarapatitÃni ca srÃtÃæsi bahutarataraÇgÃraæbhÃrthakriyÃkÃrÅïi / tadvat ghaÂa÷ käcano lohita÷ tato'yaæ ÓivaliÇgaÓiromÃrjanocitasalilÃharaïÃrthakriyocito d­«ÂamÃtra eva tÅvraprÅtilak«aïÃrthakriyÃkÃrÅ ; iti siddhamevÃrthakriyÃkÃritvam / yat punarÃbhÃsÃnÃæ miÓraïe kà sÅmà iti ? tatra ucyate ---- ye«Ãm avirodha÷ ta eva ÃbhÃsà miÓrÅbhavanti , nahi rÆpÃbhÃso mÃrutÃbhÃsena miÓrÅbhavati ---- virodhÃt , so'pi ca niyatiÓaktyutthÃpita÷ / p­thak ye dÅpaprakÃÓÃ÷ te«Ãæ saæbandhi yadekaæ sÃgare srotasÃæ ca yadekaæ vastu tena kÃryà yathà aikyadhÅ÷ tathà aviruddhà ye avabhÃsà ghaÂalohitakäcanÃdaya÷ te«Ãæ saæbandhi tadekaæ svalak«aïaæ tatkÃryà aikyadhÅriti saæbandha÷ . aikyadhiyà ---- pratibhÃso vimarÓo 'rthakriyà ca iti svÅk­tam //7// nanvevaæ pratyÃbhÃsaæ pramÃïasya viÓrÃntatvÃt agnyÃbhÃse agnij¤Ãnaæ pramÃïaæ dhÆmaj¤Ãnaæ ca dhÆmÃbhÃsamÃtre kÃryakÃraïabhÃvÃvabhÃso 'pi tÃvanmÃtre , tataÓca dhÆmÃbhÃso'pi agnyÃbhÃsaæ vyabhicaret ityÃdi bahutaropaplavaprasaæga÷ iti ÓaækÃm apohitum Ãha ## tatreti ---- pratyÃbhÃsaæ pramÃïaæ viÓrÃmyati , ityasminnapi pak«e na kaÓcit do«a÷ , tathÃhi ---- aviÓi«Âo yadyapi bahnyÃbhÃso deÓakÃlÃbhÃsapramukhai÷ ÃbhÃsai÷ asaækÅrïatvena sÃmÃnyamÃtrarÆpatvÃt tathÃpi sa evÃbhÃso yÃvadbhirÃbhÃsairavinÃbhÆto bhagavatyà niyatiÓaktyà niyamita÷ tÃvato 'vabhÃsÃn svÅk­tyaiva pramÃïak­tÃæ niÓcayapadavÅm avatarati / tataÓca bahnyÃbhÃsa indhanakÃryatvÃbhÃsena dhÆmakÃraïatÃbhÃsena u«ïasvabhÃvatÃbhÃsena ca svÃbhÃvikÃvyabhicaritaniyama÷ pratÅyamÃno viÓvatraiva sarvadaiva ca tathà pratÅto bhavati ---- ekatvÃt tasya / asvÃbhÃviko 'pi ya÷ svabhÃva÷ puru«ak­tasamayÃdimukhaprek«Å , tadyathà ---- agniÓabdavÃcyatvaæ ghaÂapratipattikÃritvamityevamÃdi÷ , so'pi ekapratyak«ÃdevaniÓcÅyate , tasya hi pramÃtu÷ k­trimeïa itareïa và rÆpeïa ÃbhÃsÃntaranÃntarÅyakatayà asau bahnyÃbhÃsa÷ saævidita÷ sarvadeÓakÃlagata÷ tathà saævidita÷ , iti tatra kiæ pramÃïÃntareïa / tasya yathecchaæ puru«asamayena niyujyamÃnasya Óabdasya artho 'yaæ jvaladbhÃsvarÃkÃra ÃbhÃsa ityanena niyatiÓaktireva sarvatra Óaraïam iti piÓunayati / etaduktaæ bhavati ---- yatkiæcit k­trimam itaradvà bhÃvÃbhÃsasya ÃbhÃsÃntareïa nÃntarÅyakatayà pratibhÃti tatra niyatiÓaktimÃtrameva paraæ vij­mbhate / tattu niyatirÆpaæ pÆrvÃparavitatakÃlam ---- indhanakÃryatve dhÆmakÃraïatve u«ïasvabhÃvatve ca ÃbhÃsamÃne , anaticirakÃlaæ tu bahnyÃdiÓabdavÃcyatÃvabhÃsÃdÃviti viÓe«a÷ / tataÓca niyatiÓaktyupajÅvanena dhÆmÃbhÃso 'pi agnyÃbhÃsÃvyabhicÃrÅ iti na kaÓcit viplava÷ / kÃryatà kÃraïatà u«ïatà ca tasya tasya ÓabdasyÃrthatà tattacchabdà bhidheyatà , ÃdigrahaïÃt ---- gandharasaÓÆnyatà Ærdhvadiksaæyogità jalavirodhità ca , ityevaæbhÆto ya Ãtmà svabhÃvo vahnyÃdau sa ekasmÃdeva pramÃïÃt mata÷ ---- saævidita iti yÃvat / aviccheda÷ iti kÃvye ayaæ samayo , na granthe dvitÅyat­tÅyapÃdayo÷ sÃmastye 'pi ado«a÷ / p­thagbhÃvapratyayaprayogo vastvantarÃpek«Ãnapek«Ãta÷ k­takatvÃk­takatvÃbhyÃæ vargabhedaæ sÆcayitum //8// evaæ bhÃvasvabhÃvavyavasthÃpanaæ pratyÃbhÃsaviÓrÃntena ekena pramÃïena kriyate , te«Ãmapi ÃbhÃsÃnÃæ yathocitaæ yadanyonyanÃntarÅyakatvaæ tat ekena saævedanarÆpeïa tadanekapramitÃbhÃsavi«ayapÆrvaprav­ttasaævedanakalÃpÃnuprÃïakÃntarmukhasvarÆpeïa niÓcÅyate , tacca aikyÃbhÃsamÃtre anusaædhÃnarÆpaæ pramÃïam , anusandhÅyamÃne«u tu ÃbhÃse«u g­hÅtagrÃhitvÃt apramÃïam , tatra tu pratyekaæ prÃcyameva pramÃïam / bhÃvasvabhÃvavyavasthÃpanÃtmakamÃnasaprav­ttyatiriktakÃyaprav­ttyupayogastu yathà pramÃïavi«aya÷ taæ prakÃraæ darÓayitum Ãha ----- ## bÃhyà tÃvat arthakriyà svalak«aïata÷ svÃlak«aïye ca deÓakÃlÃbhÃsayojanasyaiva antaraÇgatvam tatrÃpi ca viÓe«arÆpatÃpi parÃmarÓa vinà na kiæcit , parÃmarÓadvÃreïa tu pramÃtari viÓrÃmyantÅ pramÃtu÷ saævedanaikarÆpasya deÓakÃlÃyogena aikyÃt abhyujjhatyeva viÓe«arÆpatÃm , iti sarvatra advayaæ paramÃrthata÷ , tathÃpi tu yà viÓe«arÆpatà bhÃti tasyÃæ parameÓvarasvÃtantryameva nimittaæ yat , tat mÃyÃÓaktirityucyate / tatra viÓe«asÃdhyÃrthakriyÃviÓe«eïa yo'rthÅ tasya yà svalak«aïe tasmin viÓe«arÆpe arthe tatkÃlabhÃvinÅ vÃÇmana÷ kÃyaprav­tti÷ sà deÓe , ÃdigrahaïÃt kÃle svarÆpÃntare tadanusandhÃnÃdau ca yÃni adhyak«ÃntarÃïi bahÆni pratyak«Ãïi te«Ãæ bhinne bhede nimitte sati bhavati , na anyathà / naikaikata÷ pramÃïÃt sà prav­tti÷ api tu pramÃïasamÆhÃdeva / samÆhatà ca parasya na upapannà , asmÃkaæ tu ekasvasaævedanaviÓrÃntimayÅ sà budhyate , iti uktaæ prÃk {na cedanta÷ k­tà ..................... / }(Ipk 2,3.7) ityatra / iyameva ca sà pramÃïÃnÃæ yojanà , yojikà ca yuktirityucyate / gandhadravyÃdiyuktivat / evaæ pratyak«asamÆhÃdeva prav­ttiriti tÃtparyam / deÓÃdike«vadhyak«e«vapi deÓÃbhÃsÃdiyojanÃyÃmapi , anta÷ ---- pramÃtari abhinnaæ yat svalak«aïaæ tatra iti và saægati÷ / deÓÃdikairadhyak«Ãntarai÷ pratyak«ÅbhÆtairÃbhÃsÃntarairbhinne svalak«aïe nimitte sati prav­tti÷ , iti và yojanà / atrÃpi prameyavahutvanirÆpaïadiÓà tadanuyÃyitvena abhidhÅyamÃna÷ pramÃïasamÆho nimittatvena ukto bhavati / nanu kiæ prÃttyak«yÃmeva prav­ttau pramÃïasamÆha upayogÅ ? netyÃha #<...................................................... apyanumÃnata÷ // Ipk_2,3.9 //># na kevala pratyak«ata÷ prav­tti÷ deÓÃdikÃdhyak«ÃntarabhedarÆpapramÃïasamÆhanimittà yÃvat anumÃnato 'pi tathaiva / dhÆmÃbhÃsamÃtre agnyÃbhÃsamÃtre dhÆmasyÃgnyÃbhÃsÃvyabhicÃritve parvatÃbhÃse ca yÃni pratyak«ÃntarÃïi yacca tadg­hÅtÃtirikte ayogavyavacchede %% ityevaæbhÆte p­thak anumÃnaæ pramÃïam tatsamÆhÃdeva arthina÷ tÃtkÃlikÅ prav­tti÷ iti saæbandha÷ //9// evaæ vimarÓabalÃdeva bhedÃbhedavyavasthà , tadeva hi parameÓvarasya saævedanÃtmana÷ ÓivanÃthasya svÃtantryaÓaktivij­mbhitam ; tataÓca parai÷ yat ucyate %% iti tadapi uappadyate , na tu anyathà kathaæcit , ---- iti nirÆpyate / ## ## pratibhÃsamÃtreïa vyavasthÃæ kurvata÷ kathaæ dÆrÃdÆrayorvastunorabheda÷ , pratibhÃsasya sakalÃsakalÃv­tÃnÃv­tÃditayà yathÃkathaæcidapi bhedÃt ? nanuvimarÓe'pi pratyÃbhÃsaæ tathaiva bhinnatà , ? satyam , tathÃpi tu paro yo vimarÓa÷ sa evÃyaæ padÃrtha÷ iti ekapratyavamarÓarÆpa÷ , tena prÃïitakalpena à samantÃt khyÃnaæ prathanaæ yasya mukhyÃvabhÃsasya ekarÆpabhÃvÃbhÃsasya , ekapratyavamarÓe taducito 'pi hi astyekÃvabhÃsa÷ , ÃbhÃsavimarÓayoranyonyabhaviyogÃt / tasmÃt mukhyÃvabhÃsÃdekatvamapratihatamÃste / yadevÃnumitaæ tadeva d­«Âam , ---- ityatra pratyak«aparok«atÃrÆpeïÃtmanà svabhÃvena bhinnà avabhÃvacchÃyà amukhyo'vabhÃso ye«Ãæ te«Ãm ekatvaæ mukhyÃvabhÃsata ekapratyavamarÓÃnuprÃïitÃt , ---- iti saægati÷ / bÃhyÃntaratayà bhinÃvabhÃsÃnÃmaikyaæ yathà yadeva d­«Âaæ tadevÃntarahamullikhÃmi , ---- iti / vya¤jakÃnÃæ dÅpÃlokÃdÅnÃæ do«airbhonnÃvabhÃsÃnÃm aikyam , yadeva raktotpalaæ dÅpena nÅlaæ d­«Âaæ tadeva sÆryÃæÓubhirlohitaæ paÓyÃmi , iti / anyenÃpi prakÃreïa indriyÃpÃÂavÃdinà ekapÃrÓvasaæmukhatvÃdinà và ye«ÃmavabhÃsacchÃyà bhinnà , te«Ãmapi mukhyapratyavamarÓÃnuvartyavabhÃsasvarÆpabalÃt aikyameva , ---- iti sthitam //10////11// nanu dÆrÃdÆrÃdÃvastu sa evÃrtha÷ pramÃtradhyavasitÃrthakriyÃæÓe tathaivopayogÃt , vÃhyÃntaratvÃdau katham , ÃntarasyÃrthakriyÃyÃæ pramÃtradhyavasitÃyÃmanuyogÃt ---- iti bhrÃntiæ bhaÇktumÃha ## iha {kÃryakaraïatÃ}(Ipk 2,3.8) ityatra svarÆpamivÃrthakriyÃpi yà madhye gaïità , sà sahajÃrthasvarÆpabhÆtà na bhavati , tatkÃritvaæ hi yasmÃt ÅÓvarecchayà niyataæ bhavane cÃbhavane ca / yato nai«Ã svarÆpaæ tena tasyà akaraïÃt hetorbhÃvasyÃnyatvaæ nÃÓaÇkanÅyaæ svarÆpabhedÃt hi saæbhÃvyetÃnyatvaæ , na ca svarÆpam arthakriyÃkÃritvam , ---- ityuktaæ vak«yate ca bahuÓa÷ / svarÆpaæ ca pratyavamarÓavalÃdekameva bÃhyÃntarÃdÃvapi , iti //12// nanu vimarÓabalÃdeva yadi vastÆnÃæ bhedÃbhedavyavasthà tarhi idÃnÅæ trijagati niv­ttà bhrÃntisaækathÃ÷ , ÓuktikÃyÃmapi satyarajatataiva Ãpatati %% iti vim­ÓyamÃnatvÃt , tataÓca bhrÃntyabhÃve bÃdhÃnupapatte÷ kimarthamuktaæ {mitirvastunyavÃdhitÃ}(Ipk 2,3.2) iti / vyabhicÃrÃbhÃve hi %% ityasya viÓe«aïasya vyavacchedyaæ na labhyate , ityÃÓaÇkÃæ nirasyati ## %% iti idamaæÓe rajatÃdyaæÓe«u tatsaæmelanÃæÓe ca ÃbhÃsavimarÓanabalÃt na tÃvat kiæcit mithyÃtvam / kiætu uttarakÃlaæ yo bhavi«yati vimarÓo %% iti tadvimarÓavimarÓanÅyam yat tatpÆrvavimarÓakÃlasamucitameva rÆpaæ tat tasmin pÆrvavimarÓakÃle naivÃm­Óyate , bhÃvyaæ ca tenÃmarÓanÅyena / tatraiva kÃle %% iti hi uttara÷ parÃmarÓo na tu uditapratyastamitÃyÃæ ÓatahradÃyÃmiva idÃnÅmeva %% iti vimarÓa÷ ; tato yÃvatà pÆrïena rÆpeïa prakhyÃtavyaæ vimarÓaparyantaæ tÃvat na prakhyÃti , ityapÆrïakhyÃtirÆpà akhyÃtireva bhrÃntitattvam / tadvaÓena hyasadviparÅtÃnirvÃcyÃdikhyÃtayo'pi ucyantÃm / nanu satyarÆpyaj¤Ãnamapi apÆrïakhyÃti÷ / tatastarhi kim ? / idam , ata÷ sarvaæ bhrÃnti÷ , ---- ityÃgacchet / di«Âyà d­«ÂirunmÅli«yati Ãyu«mata÷ , mÃyÃpadaæ hi sarvaæ bhrÃnti÷ , tatrÃpi tu svapne svapna iva gaï¬e sphoÂa iva apareyaæ bhrÃntirucyate , anuv­ttyucitasyÃpi vimarÓasyÃshtairyÃt / ataÓca p­thak idantÃdyÃbhÃse«u na kÃcana bhrÃnti÷ , mekanÃæÓe tu vimarÓÃnuv­ttinirmÆlanaæ vimarÓodayakÃlÃdeva Ãrabhya bÃdhakena kriyate , iti tatraiva bhrÃntibhÃva÷ , ---- iti siddham / rajatasya Óuktikayà saha yadyapi eko vimarÓa÷ tathÃpi Óuktau rajatasya j¤Ãnena yà dattà sthiti÷ %% iti , sà na , yata upÃdhirÆpo yo deÓa÷ %% iti rajatacchÃyÃm Ãtmanopara¤jayan ÓuktideÓa÷ , tasyÃsaævÃdÃt , samyagvimarÓÃnuv­ttyÃbhÃsanaæ saævÃdanam %% atra bhÃsanavi«aya÷ , tasyÃbhÃvÃt kÃraïÃt / nanvevaæ bhavatu ÓuktikÃrajate , dvicandraj¤Ãne tu %% ityÃbhÃse Óuktikayeva melanaæ na kenacitsÃkamÃbhÃsate yatra bÃdha÷ syÃt , ekÃbhÃsÃæÓe ca na bÃdha÷ , ---- ityuktaæ bhavataiva / ka etadÃha --- melanaæ na kenacitsaha iti / evaæ hi sati svÃlak«aïyena niyatadeÓakÃlatayà kathamÃbhÃsa÷ , ? taddeÓakÃlÃbhyÃæ saha tatrÃpi asti melanÃbhÃso yadvimarÓo'nuviv­tsurnirudhyate , dvitvÃbhÃsacandrÃbhÃsayorapi melanÃbhÃse vimarÓÃnuv­ttivyÃvartanaæ vÃcyam / tadetadÃha --- dvirÆpe candre'pi , na kevalaæ rajata eva / %% iti deÓaviÓe«a÷ kaÓcit / %% iti dvicandrÃvaruddho yovim­«Âa÷ sa na tathà , ---- iti bÃdhakena unmÆlitaprÃcyavimarÓÃnuv­ttika÷ kriyate , ---- iti / evamÃbhÃsastanmelanaæ ca niyamÃnuprÃïitam ---- ityetÃvadeva prameyam / etÃnyeva Ãgame tattvÃni vak«yante / vastu tattvaæ prameyam ---- iti paryÃyÃ÷ / tathà ca kÃÂhinyÃbhÃsa iti p­thivÅ , lohitÃbhÃsa iti rÆpaæ tejaÓca , melanÃbhÃso raja÷ , saæniveÓastu niyatirÆpa÷ , niyatirhi niyama÷ , sa ca abhÃvaprÃïa÷ , abhÃvasphuraïameva ca p­thivyÃbhÃsasya vicitratayà cakÃsat p­thubudhnodarÃkÃratà , bhedÃbhÃsaÓca mÃyà , tatp­«Âhe satyaprakÃÓÃbhÃsaÓca Óivatattvam, ---- ityÃstÃæ tÃvat / agre bhavi«yati etat / sarvathà tÃvadatra prameye bhagavata eva bhedane ca abhedane ca svÃtantryaæ ghaÂagatÃbhÃsabhedÃbhedad­«Âireva ca paramÃrthÃdvayad­«ÂipraveÓe upÃya÷ samavalamvanÅya÷ , na tu vyavahÃro'pi ayaæ parameÓvarasvarÆpÃnupraveÓavirodhÅ , iti pratipÃditam //13// etadeva sphuÂayan sakalaprameyasiddhi÷ parameÓvara eva Ãyattà , iti nirÆpayati / ## iha anuv­ttaæ vyÃv­ttaæ ca cakÃsadvastu katareïa vapu«Ã na satyamucyatÃm ubhayatrÃpi bÃdhakÃbhÃvÃt , satyato hi yadi bÃdhaka eva ekatarasya syÃt tattadudaye sa eva bhÃga÷ punarunmajjanasahi«ïutÃrahito vidyudvilÃyaæ vilÅyeta ; na caivam , ata eva bhedÃbhedayorvirodhaæ du÷samarthamabhimanyamÃnairekairavidyÃtvena anirvÃcyatvam , aparaiÓca ÃbhÃsalagnatayà sÃæv­tatvam abhidadhadbhi÷ Ãtmà paraÓca va¤cita÷ / saævedanaviÓrÃntaæ tu dvayamapi bhÃti saævedanasya svÃtantryaÃt / sarvasya hi tiraÓco'pi etat svasaævedanasiddhaæ ---- yat saævidantarviÓrÃntamekatÃmÃpÃdyamÃnaæ jalajvalanamapi aviruddham , tata eva uktam {ata eva yathÃbhÅ«Âasamukkekhà .......................... }(Ipk 1,6.11) iti / ataÓca guïairupÃdhirÆpairupÃdhitayà vivak«itai÷ ÓabdÃdibhirvà daï¬Ãdibhirapi và yo bheda÷ , jÃtivaÓÃt sÃd­ÓyÃt bhedÃgrahaïÃdvà , yaÓca abhedo bhÃvÃnÃm itthamityuktanÅtyà {kriyÃsaæbandha}(2,2.1) ityata÷ prabh­ti nirÆpita÷ , sa ekatrapramÃtari sakalapramÃpramÃïasaæyojanaviyojanÃdivicitrÃsaækhyak­tyaprapa¤cocitasvÃtantrye bhagavatyasmadÅyah­dayaikÃntaÓÃyini ÓivaÓabdavyapadeÓye sati upapadyate , nÃnyathà / viÓe«aïÃnyeva ca bhedakÃni ---- iti kimantyairanyairviÓe«ai÷ ayaæ sa paramÃïurya etaddeÓÃdiviÓi«ÂaghaÂÃrambhaïakÃlasthitapaÓcÃttanasaæghaÂitadvyaïukÃrambhakÃle pÆrvaæ milita÷ / ayaæ sa Ãtmà , ya÷ purà svargasadane surayo«itamimÃmitthaæ parirabdhavÃn , ---- iti iyataiva yogisarvaj¤ÃdÅnÃæ siddha÷ paramÃïvÃtmÃdi«u bhedÃvabhÃsa÷ , ---- ityalamavÃntareïa / siddhaæ tÃvat bhedÃbhedarÆpaæ prameyatattvam ekapramÃt­viÓrÃntyà ni÷ÓaÇkatÃæ Órayati , iti //14// nanvevaæbhÆto yadyayaæ pramÃtà tatrava tarhi pramÃïopanyÃse prayatanÅyaæ na prameye , yadÃha %% iti / tadetadÃÓaÇkya prathamopak«iptameva prameyaæ smÃrayatyÃcÃrya÷ / tathà hi / {aja¬Ãtmà mi«edhaæ và siddhiæ và vidadhÅta ka÷ /}(Ipk 1,1.2) iti / yadvastu tadevedÃnÅæ j¤Ãte pramÃïasvarÆpe parameÓvarasvarÆpe ca nirvÃhaïÃrham , evaæ bhÆtaæ hi pramÃïaæ tadevaæbhÆte hi bhagavati kathaæ kramatÃm , iti / tadetat sphuÂayitumÃha ----- ## ## parimitapramÃt­lagno navanavÃbhÃsa÷ prameyonmukha÷ pramÃïam ityuktam / tatra prakÃÓavau«i prakÃÓamÃtrasvabhÃve pÆrvasiddhe ka÷ pramÃïasyopayoga÷ saæbhÃvanà và / tathà ca pÆrvasiddhe pramÃtari sati tallagnaprakÃÓÃntarbhÆtavimarÓamayÅm abhÆtapÆrvÃæ prameyasya siddhiæ vitarati pramÃïam / pramÃtuÓcÃsiddhasya kiæ lagnà siddhirastu / viÓvavaicitryaæ hi tarta parameÓvare prakÃÓaikÃtmani sati bhÃti yathà citraæ bhittau / yadi hi nÅlapÅtÃdikaæ p­thageva parÃm­Óyate tadà svÃtmaviÓrÃnte«u te«u tataiva anyonyavi«aye ja¬ÃndhabadhirakalpÃni j¤ÃnÃni svavi«ayamÃtrani«ÂhitÃni , vikalpÃÓca tadanusÃreïa bhavanta÷ tathaiva , iti %% iti kathaækÃraæ pratipatti÷ / ekatra tu nimnonnatÃdirahite bhittitale rekhÃvibhaktanimnonnatà divibhÃgaju«i %% iti citrÃvabhÃso yukta÷ , tadvat ekaprakÃÓabhittilagnatvena vaicitryÃtmakabhedopapatti÷ , iti bhÃvabhedagrahaïaprakÃÓabhitteranapÃyinÅæ svaprakÃÓatÃmÃha / tatra svaprakÃÓe kiæ pramÃïena ? / athocyate pÆrvamasya prakÃÓo na bhavati , tarhi sa eva nÃsti iti syÃt prakÃÓamÃtrarÆpatvÃt tasya / na ca asya nÃsti , ityabhÃvena sparÓa upapanna÷ , yato hi asÃveva paramÃrthata÷ san , prakÃÓasyaiva sattvÃt , sataÓca asadrÆpatvÃyogÃt / athocyate ---- ÅÓvaratà tasyÃpramità pramÃsyate tadapi na , yato hi asau pramÃt­tvena cet na cakÃsyÃt kasyÃyamucyama÷ , cakÃsti cet tarhi pramÃt­taiva ÅÓvaratà , tadÃha %<ÅÓvare pramÃtari sarvadà bhÃtavigrahe>% iti / viÓe«eïa g­hyate iti vigraho'sÃdhÃraïaæ svarÆpam , ata eva svatantraprakÃÓarÆpatvÃt abhÃvasparÓÃyogenÃbhÃvÃnupraveÓanena ya÷ kÃlavyavahÃra÷ so'tra nÃsti , ---- iti %% ityuktam / tatra kiæ pramÃïaæ , kuta÷ prayojanÃtpramÃïaæ , kastatra pramÃïasyopayoga÷ , ---- iti , tatra ca kiæ pramÃïam na ki¤cit upapattyà ghaÂate ityartha÷ / yata÷ pramÃïaæ nÃma navÃbhÃsarÆpaæ pramÃtari pramitilak«aïÃæ viÓrÃntiæ vidadhat pramÃïaæ bhavati , pramÃtà cÃvicchinnÃbhÃsa÷ sarvÃÓca pramitÅ÷ svÃtmani antarmukharÆpe bhajate / tat tasmin kathamabhinavÃbhÃsastatpramitiÓca kutra viÓrÃmyatu tasmÃt dehaprÃïapurya«ÂakaÓÆnyaprÃya eva pramÃtari pramÃïamucyatÃm / tatrÃpi ca vedyÃæÓe yadi nÃma , na tu kathaæcit saævidaæÓe , tatrÃpi vi«ayonmukhe tata eva saækucitatvÃt abhinavÃbhÃse saækocavihÅnasatyapramÃt­lagnatÃpek«ayà kathyatÃæ svasaævedanaæ pramÃïam / saugatenÃpi %% iti kalpitapramÃt­lagnameva tadupetyam na tu paramÃrthapramÃtari pramÃïena kiæcit / uktaæ ca mayaiva {yatprameyÅk­tÃ'smÅti sarvo'pyÃtmani lajjate / kathaæ prameyÅkaraïaæ sahatÃæ tanmaheÓvara÷ //} iti //16// nanvevaæ yadi bhagavati pramÃïamanupayogyanupapatti ca kimarthaæ tadvi«ayaæ ÓÃstram , taddhi pramÃïameva , parÃrthÃnumÃnÃtmakaæ hi ÓÃstram , tatra ca pramÃïÃdi«o¬aÓapadÃrthatattvamayatvameva paramÃrtha÷ / yattu saugatai÷ pa¤cÃvayavatvÃdi dÆ«yate tadÃgrahamÃtraæ , «o¬aÓasu hi padÃrthe«u nirÆpyamÃïe«u samyak pratipÃdyaæ para÷ pratipÃdyate , %% ityÃdinà ca granthena / parasya kiæ prayojanam , taddhi parasya pratipattyai , sà ca parÃrthÃnumÃnÃt , tatra ca pratij¤Ãderupayoga÷ iti / tat paripÆrïaparapratipattikÃri paramÃrthata÷ sakalameva ÓÃstraæ parÃrthÃnumÃnam Ãgamavyatiriktaæ nyÃyanirmÃïavedhasÃk«apÃdena nirÆpitam / iti atrÃpi pÆrvoktameva {kiætu mohavaÓÃt}(Ipk 1,1.3) iti smÃrayitumÃha / ## iha parameÓvarasyedameva paraæ svÃtantryaæ ---- yat asmÃd­kprÃcyapaÓudaÓÃviÓe«ÃsaæbhÃvyamÃnÃtidu«karavastusaæpÃdanaæ nÃma / itaÓca kim atidu«karaæ bhavi«yati , ---- yatprakÃÓÃtmani akhaï¬itatÃdrÆpye eva prakÃÓamÃne prakÃÓanani«adhÃvabhÃsa÷ prakÃÓamÃna÷ / tasmÃt parameÓvarasya tatparaæ svÃtantryaæ yat tathÃnavabhÃsanaæ paÓurÆpatÃvabhÃsanaæ nÃma grÃhakÃæÓasamutthÃpanaæ taddvÃreïa ca grÃhyollÃsanamapi / sai«Ã bhagavato mÃyÃÓaktirucyate / yathoktam / {mÃyà vimohinÅ nÃma .................. / } iti / tadevaæbhÆtÃnmÃyÃÓaktirÆpÃt svÃtantryÃt yà mƬhatà vina«ÂapÆrïacetanatà svÃtmavartina icchÃspandodayasphuÂasphuritaviÓvabhÃvanirbharatÃtmana÷ pÆrïatvasya , sm­tyÃdiÓaktyÃtmana÷ svÃtantryasya , deÓakÃlasaækocavaikalyÃt ayatnasidhabaibhavanityatÃdharmasya ca prakÃÓamÃnasyÃpi yadaprakÃÓamÃnatayà abhimananam , tasyà vaÓÃt sÃmarthyÃt , pÆrvaæ yo na pravartita÷ samanantaraÓlokadvayoktasvarÆpe pramÃtari bhagavati ÅÓvaratvÃdinà uktenaiva pÆrïatÃdinà vyavahÃro ya÷ khalu %% iti bhÃti sa pÆrïa÷ vibhu÷ svatantro nitya÷ , ---- ityevamÃdirÆpa÷ , taæ pravartayantu vyavahÃraæ lokà iti / etena ÓaktÅnÃm icchÃj¤ÃnakriyÃïÃæ prakÃÓakena pratyabhij¤ÃrÆpeïa vyavahÃrasÃdhanaparÃrthÃnumÃnÃtmanà ÓÃstreïa taæ vyavahÃraæ pravartayatÃæ tatsamarthÃcaraïaæ kriyate / %% iti dvau ïicau / kevalamiti na tu kiæcidapÆrvaæ kriyate , nÃpi tattvato 'prakÃÓamÃnaæ prakÃÓyate , prakÃÓamÃna eva yat %% ityabhimananaæ tadapasÃryate / tadapasaraïameva hi parameÓvaratÃlÃbho mukti÷ , tadanapasaraïameva saæsÃra÷ , abhimananamÃtrasÃraæ hi etaddvayam , ubhayanapi cedaæ bhagavadvij­mbhitameva / etaduktaæ bhavati ---- yathà bhautasya bhÃsamÃne evÃtmani %% iti mohÃnmanyamÃnasya moho'pasÃryate , ---- ka÷ khalu tvaæ ? , yasyed­Óaæ vastraæ mukhamÅd­Óam ---- iti cet , paÓya tadasti bahvata÷ ---- iti puna÷ punarabhidadhatà na ca asya apÆrvaæ kiæcana racitam , tathà paÓulokasya bhÃsamÃna eva Ãtmani %% ityÃdi mohÃdabhimanvato moho 'pohyate / yo hi j¤ÃnakriyÃsvÃtantryayukta÷ sa ÅÓvaro yathà siddhÃntapurÃïÃdi«u prasiddha÷ , tathà ca tvam ---- iti / yadi và yasmin yadÃyattaæ sa tatreÓvaro rÃjeva svamaï¬ale , tathà ca tvayi viÓvam , ---- iti ÅÓvaratÃvyavahÃro nÃnyanimittaka÷ , ---- iti vyÃpti÷ / yat khalu yallagnaæ bhÃti tattena pÆrïaæ nidhÃnamiva maïibhi÷ tvallagnaæ ca viÓvam , ---- iti / yasya yadantarvarti bhÃti , sa tÃvati vyÃpaka÷ samudga iva maïi«u , tvayi ca saævidrÆpe dharÃdisadÃÓivÃntaæ ÓÃstraprakriyoktaæ viÓvam , ---- iti / yasmin sthite yadudeti lÅyate ca tat tatpÆrvÃparabhÃgavyÃpi yathà bhÆmÃvaÇkura÷ , tathà ca tvayi prakÃÓarÆpe viÓvam , ---- iti / evam anye 'pi dharmÃ÷ sahasraÓo 'pi ÃgamÃdisiddhà yojyÃ÷ / tadevaæ vyapohite vyÃmohe sthite'pi tatsaæskÃramÃtradh­te ÓarÅrÃdau anÃtmatÃbhimÃnapura÷sara evÃtmatÃbhimÃne ghaÂÃdau ca prakÃÓamÃna evÃnÃtmatÃbhimÃne j¤ÃtendrajÃlatattvasya paÓyato'pi indrajÃlaæ yathà na tattvato vyÃmoha÷ tathà pratyabhij¤ÃtÃtmasvarÆpasya / tato niv­tte prayÃïaprÃpitaparyante dehe parameÓvarataiva / abhyÃsabhÃvanÃbalena tu Óiva ÓÃsanopadi«Âena dehaghaÂÃdÃveva parameÓvaratÃsamÃveÓamabhiniviÓya paÓyata ihaiva ÓarÅre pÃrameÓvaryÃæÓadharmodgama÷ , na tu vastuta÷ pÆrïatà , dehatvasyaivasaækocaprÃïasya galane yathÃsthitaviÓvÃtmakatÃpatte÷ / yasya tu vyavahÃrasÃdhane hetukalÃpe 'pi asiddhatÃbhimÃna÷ , tasya tatrÃpi vyavahÃrasÃdhanaireva vyÃmoho'pasÃrya÷ / yasya tu sarvathà nÃpasarati , tatreÓvaraÓaktivalÃnmƬhataiva , tasyÃpi karïapathagamanÃt saæskÃrapakinÃvaÓyaæ kadÃcidbhavi«yatyeva svarÆpalÃbha÷ iti / tadevaæ %%(Ipk 1,1.2) ityÃdiÓlokadvayena yaduktaæ tadeva %% ityÃdiÓlokatrayeïopask­tya punarnirÆpitam , evaæ bhÆtaæ tÃvat pramÃïam tadevaæ bhÆte bhagavati kathamupapadyatÃm / tataÓca yuktamuktaæ ÓÃstrÃdÃviti maÇgyantareïa idÃnÅæ tadeva nirvÃhitam ---- iti Óivam //17// Ãdita÷ 120// iti ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptÃcÃryaviracitÃyÃæ pratyabhij¤ÃsÆtravimarÓinyÃæ kriyÃdhikÃre mÃnatatphalameyanirÆpaïaæ nÃma t­tÅyamÃhnikam // 3 // ____________________ kriyÃdhikÃre caturthamÃhnikam {bhÃvÃnÃbhÃsayan kartà nirmale svÃtmadarpaïe / kÃryakÃraïabhÃvaæ ca yaÓcitraæ taæ stuma÷ Óivam //} kriyÃÓaktisphÃraprÃyasaæbandhaprasaÇgÃt j¤Ãpyaj¤ÃpakabhÃvasya tattvaæ prasÃdhya , kÃryakÃraïabhÃvasya tattvaæ prasÃdhayituæ ÓlokaikaviæÓatyà ÃhnikÃntaramÃrabhyate , ---- %% ityÃdi %% ityantam / tatra Ólokena svamate kart­karmabhÃva eva kÃryakÃraïabhÃva÷ , ---- ityupak«ipyate / tata÷ Ólokatrayeïa ja¬asya kÃraïatvaæ parÃkriyate / tata÷ Óloka«aÂkena cetanasyaiva kart­tÃrÆpà kÃraïatà prasÃdhyate / tata÷ prasaÇgÃdanumÃne niyatiÓaktiravaÓyopajÅvyà , ---- iti Ólokatrayeïocyate / tata÷ saugatoktakÃryakÃraïaparamÃrtho'pi asmanmatamevÃvalambate , no cet na ki¤cit , ---- iti tribhi÷ Ólokai÷ / sÃækhyopadarÓito 'pi kÃryakÃraïabhÃvo nopapadyate , yadyasmaduktaæ cetanasya kart­tvaæ nÃÇgÅkriyate , ---- iti tribhi÷ / cetanasyÃpi anÅÓvaratÃyÃæ naitadghaÂate , ---- iti dvÃbhyÃmiti saæk«epÃrtha÷ / granthastu vyÃkhyÃyate / evaæ kriyÃÓaktimukhena pramÃtrekarÆpatÃæ bhagavati vyavahartavyÃæ prasÃdhya , kart­rÆpatÃpi tata evÃyatnasiddhà , ---- iti darÓayitumÃha ## co 'vadhÃraïe / e«a eva purÃïa÷ pramÃtà amÆn bhÃvÃn ÃbhÃsitapÆrvÃn ÃbhÃsÃn ÃbhÃsayati avicchinnena prabandhena / katham , icchÃyà ÅÓiturabhinnÃyà avikalparÆpÃyà akramÃyà vaÓena sÃmarthyena kutrÃsya te bhÃvÃ÷ sthitÃ÷ ? Ãha , %% iti / viÓve hi bhÃvÃstasyaiva ÓaktirÆpeïa svarÆpÃtmatvena sthitÃ÷ ; ityuktaæ {svabhinaÓcÃtmasaæsthasya ................... }(Ipk 1,5,10) ityatra / yadetadÃbhÃsanaæ yÃsÃvicchà , sà kriyà , asya bhagavato nirmÃt­tvam //1// nanu bÅjÃdaÇkura udbhavan d­Óyate , na ca atra kaÓciccetano 'nupraviÓan d­«Âa÷ , tatkathametaduktam ? , ---- ityÃÓaÇkyÃha ## sadvà kÃryamasadvà saæbhÃvyate / ubhayÃtmakam anubhayÃtmakamanirvÃcyam , iti tu svavÃcaiva virudhyate tat kimanena / yadi asan ghaÂa÷ , tarhi tasyÃsadrÆpataiva paramÃrtha÷ iti kathaæ svarÆpaviruddhaæ sattvamabhyupagacchet , na hi pÃdapatanaÓatairapi nÅlamÃtmani pÅtimÃnaæ m­«yate / atha sanneva ghaÂastarhi kimanyat upayÃcyate daï¬acakrasÆtrÃt / abhivyaktivi«ayatvasphuÂatvÃdayo'pi sadasadrÆpatayà cintyÃ÷ // nanvevaæ tÆ«ïÅmÃsyatÃm , naitadapi yuktam ityÃha #<......................................................... atha cocyate // Ipk_2,4.3 //># tadavaÓyasamarthyo'yamarthaæ iti yÃvat //3// tataÓca itthamupapadyata iti darÓayati ## kumbhakÃrah­daye antarmanogocaratvÃt pÆrvamapi svasaævidekÃtmatayà vicitratvena viÓvasya bhedÃbhedÃtmanà parivartamÃnasya spandanena sphurato yat anta÷karaïahi«karaïadvayavedyatvamÃbhÃsyate , e«aiva sÃkÃryakÃraïatà / ubhayagrahaïamupalak«aïam , yasya yÃvati pÆrïÃrthakriyà samÃptiriti yÃvat / sukhÃdÅnÃm anta÷karaïaikavedyatÃpÃdanameva nirmÃïam / na ca kumbhakÃre prÃïapurya«ÂabuddhiÓÆnyadehaprÃye tadetat sthitam , etasyÃpi ja¬atvÃt / tata÷ saævideva viÓvamÃtmani bhÃsayati ÓaktivaicitryÃt / tasya kasyÃpi iti pÆrvamuktasya acintyÃparyanuyojyamahimna ityartha÷ / naca vÃcyam ubhayendriyavedyatvamapi sadasad và iti / yato'yamatra paramÃrtha÷ ---- yathà darpaïÃnta÷ kumbhakÃranirvartyamÃnaghaÂÃdipratibimbe darpaïasyaiva tathÃbhÃsanamahimà , tathà svapnadarÓane saævida÷ , tathÃpi tanmahimnaiva etena idaæ bahi÷ sphuÂarÆpaæ kriyata ityabhimÃna ullasati / evaæ saævinmahimnà kumbhak­ti daï¬acakrÃdau ghaÂe sthite tanmahimnaiva abhimÃno jÃyate ; yathà mayà idaæ k­tam , anena idaæ k­tam , mama h­daye sphuritam , asya h­daye sphuritamiti / tatra ja¬asya m­dÃderdÆrÃpeto'bhimÃna iti saævitsvabhÃve kart­tvaæ vyavasthÃpyate / nanu bhÃvarÆpameva itthaæ bhÃsyatÃæ kiæ dvayendriyavedyatvenoktamatra , sphuÂamarthakriyÃk«amaæ rÆpamanenoktam , ---- iti ko virodha÷ //4// anena ca vicÃreïa prak­tamapi kriyÃsvarÆpaæ siddhaæ bhavati , ---- iti darÓayati ## sai«eti , yasyÃ÷ %% iti upÃlambha÷ k­ta÷ , sà upapattyà sthÃpità / yata÷ saævidrÆpÃdÃntarÃt prabh­ti indriyagocaratayà bahi«paryantatayà sthitirÃbhÃsanÃrÆpà , tata eva vedyÃtmakakarmÃliÇganena sakramà tÃvadupapannà , kart­karmaikÃÓrayatÃdÃtmyÃcca ekà / sa caika ÃÓraya÷ saævidrÆpatvena svacchatvasvatantratvÃbhyÃmubhayamapyantarbahÅrÆpaæ sahata iti //5// nanu bhavatu ghaÂÃdÃvevaæ , yatra tu bÅjÃÇjurÃdau cetanÃnupraveÓo na d­Óyate tatra kathaæ bÅjasyaivÃÇkura÷ kÃryo na bhavati ? ityÃÓaÇkyÃha ## ## antarÃbhÃsamÃnasya tathÃrÆpÃparityÃgenaiva bahirÃbhÃsanaæ nirmÃïam / tataÓca yad vastu yamapek«ya antarityuktaæ tad vastu tasyaiva ÃntararÆpavipariv­ttimÃtrasya bahi«kÃryaæ bahi«karaïÃrhaæ bhavati / saævidrÆpaæ ca pramÃtÃramapek«ya antarÃbhÃsino bhÃvÃstadapek«ayaiva bÃhyÃbhÃsà iti tenaiva ete«Ãæ bahi«karaïÃbhÃsanaæ yuktam / tataÓca pramÃtaiva kÃraïaæ bhavati na ja¬a÷ / hyarthe ca÷ / yasmÃt sa pramÃtà kÃryasyÃntarbahirÃbhÃsanadvayanimittatayà sthitastena vinà tadapek«asyÃbhÃsadvayasyÃnupapatte÷ , tasmÃdekasya pramÃtureva na tu kathaæcit ja¬asya udità prasÃdhitarÆpà kriyà nirmÃt­tà bhavatÅti //7// etadeva dra¬hayati ## yata evaæ cetana eva nirmÃtà , ata eva naiyÃyikÃdibhiraÇkurÃdau buddimÃneva parameÓvaro hetutvena i«Âa÷ / nanu tai÷ nimittakÃraïatÃsya aÇgÅk­tà kriyÃvibhÃgÃdikramÃyÃtaparamÃïvÃdidvÃrakatayà , samavÃyikÃraïanijÃvayavÃrambhaparamparayà tu tata ÅÓvarÃdanyasyÃpi bÅjabhÆmijalÃderhetutà kathità / satyam kathità , sà tu nopapadyate , uktayuktyà ja¬asya hetutÃyogÃt ; tataÓceÓvara eva bÅjabhÆmijalÃbhÃsasÃhityenÃÇkurÃtmanà bhÃsate , ---- itÅyÃnatra paramÃrtha÷ //8// nanuparid­«ÂabÅjÃdivyatiriktabuddhimatkÃraïakalpanena vinà kimuparudhyata iti parasya bhrÃntiæ bhindannÃha ## %% iti nidarÓanopakrameïa vyÃptirevaæbhÆtaiva d­«Âà , ---- iti dra¬hayati / ja¬Ã hetavaÓcetanapreritÃ÷ kÃryaæ kurvanti , m­dÃdayo yadi hi sannidhÃnamÃtreïa vidadhyu÷ kumbhakÃreïa kimatra k­tyam / ÓivikastÆpakÃdiparamparayà te janayanti ; sà ca kumbhakÃrÃyattà iti cet siddhaæ na÷ sÃdhyam ---- ÓivikasaæpÃdane 'pi te cetanapreraïÃmapek«ante iti / tajja¬akÃraïÃnÃæ cetanapreraïÃmantareïa na kvacit kÃryakÃritvam / yadi hi syÃt m­dÃdÅnÃmapi syÃt , iti ekÃnta e«a÷ / tataÓca yat acetanaæ kÃryakÃri tat cetanÃpek«aæ m­dÃdaya iva , tathà ca vÅjÃdi , ---- iti svabhÃva÷ / acetanakÃryakÃritvaæ hi kÃdÃcitkatvÃt sanimittam , na cÃnyadasya nimittamupapadyate anupalambhÃt , iti tat cetanapreraïaæ yadi na nimittÅkuryÃt vyÃpakaviruddhamanimittakatvaæ prasajyeta ; na ca yuktaæ tat , m­dÃdÃvapi tasyaiva prasaÇgÃt , iti siddhà vyÃpti÷ / ataÓca kumbhakadeva tatreÓvara÷ / tadetadÃha ---- ÅÓvararÆpayà vyavasthayà ya÷ sa sa m­ddaï¬acakrÃdÅnÃæ saæskÃra÷ , m­do mardanaæ , daï¬asya praguïatvaæ , cakrasya parivartanam ityÃdi÷ , tadÃrambho ya÷ krama÷ ÓivikastÆpakÃdirÆpa÷ , tena ghaÂaæ niyogato janayati , nÃnyathà , ---- niyoge liÇ / kiæ ca yadi na krudhyate vastuta÷ kumbhakÃro'pi aiÓvaryaiva svatantraviÓvÃtmatÃrÆpayà vyavasthayà m­dÃdisaæskÃrÃpek«ayà pradarÓitaniyatyabhidhÃnanijaÓaktivij­mbhÃto janayet ; anyathà acetanà m­dÃdaya÷ kathaæ kumbhakÃrecchÃmanurudhyeran , %% tadetadapi uktam anenaiva sÆtreïa %% iti / nanvevaæ kumbhak­to nÃsti kart­tvam , ---- iti samutsÅdet dharmÃdharmavyavasthà / yadi pratye«i yuktyÃgamayo÷ tadevameva / tathÃpi samastetaranirmÃïamadhya eva idamapi parameÓvareïaiva nirmitaæ yadavicalastasya kumbhakÃrapaÓormithyÃkart­tvÃbhimÃna÷ pratibhuva iva adhamarïatÃbhimÃna÷ / yadi punarÅÓvarasyecchaiva iyamÅd­ÓÅ %% iti , tadà nÃsau kartà kaÓcit / tadidamapi uktaæ sÆterïaiva %% iti / kumbhakÃrasyÃpi %% iti ya ekapak«aniÓcayÃya saæpraÓnÃtmà vicÃra÷ , sa ÅÓvarasaænamdhina eva vividhÃt svarÆpÃvacchÃdanatattvaprakÃÓanarÆpÃt avasthÃnÃt , ---- iti saæpraÓne liÇ / tasmÃt vastuta %<ÅÓvara eva sarvatra kartà , ahaæ ca sa eva>% iti na parimite kartà , api tu sarvatra kartà , ---- iti etÃvati sarvathà h­dayena avadhÃtavyam iti sthitam //9// d­Óyate 'sya cetanasya svÃtantryameva sarvatra jambhamÃïaæ ja¬Ãnapi yat svÃtmatÃmÃpÃdayati , na tu ja¬ÃnÃæ vastvantarÃvi«karaïe sÃmarthyam , ---- iti yaduktaæ , tat sarvavÃdiprasiddhanidarÓanena dra¬hayati ## yadiha cetanapreritaæ kÃraïam iti prasiddhaæ m­dÃdi , yacca tadanapek«aæ bÅjÃdi ghaÂaÃderaÇkurÃdeÓca janakaæ , tadeva yadi paramÃrthata÷ kÃraïaæ syÃt tat tadvyatirekeïa ghaÂÃÇkurÃde÷ kathaæ yogÅcchÃmÃtreïa janma syÃt , akÃraïakatvaprasaÇgÃt te«Ãæ và akÃraïatvaprasaægÃt / athocyate ---- anye eva te ghaÂÃÇkurÃdayo m­ddhÅjÃdijanyÃ÷ , anye eva ca yogÅcchÃdijanyÃ÷ , ---- iti , tatrÃpi prabodhyase ---- vimarÓÃbhedÃt tÃvadabheda , ---- iti pÆrvameva uktam ; tatrÃpi yogÅ khalu apratihateccha÷ , tasya ca icchà tÃd­geva ghaÂo bhavatu yo m­dÃdik­takumbhasaæbhavabhÆryarthakriyÃkaraïacaturav­ttiriti / tadetadÃha ---- tasya tasya sthirasya arthakriyÃviÓe«asya karaïe hetutacchÅlÃnukÆlarÆpaæ ghaÂÃdi jÃyate , ---- iti / ye tvÃhu÷ ---- nopÃdÃnaæ vinà ghaÂÃdyutpatti÷ , yogÅ tu icchayà paramÃïÆn paÓyan saæghaÂÂayatÅti / te vÃcyÃ÷ ---- yadi khalu anvayavyatirekÃgamÃdiparid­«Âa÷ kÃryakÃraïabhÃvo yogi«u na viparyeti , ---- iti h­dayamÃvarjayati va÷ tat kiæ paramÃïugraheïa ; no cet ghaÂasya kapÃlÃni ÓarÅrasya svÃvayavÃ÷ , te«Ãæ nijaæ nijaæ prasiddhaæ t­ïaÓastilaÓo 'pi anyathÃbhavabanasahamÃnaæ laukikameva kÃraïam , iti ghaÂe m­ddaï¬acakrÃdi , dehe strÅpuru«asaæyogÃdi ubhayamapek«yaæ dehÃdisaæbhavo du÷samartha eva / cetana eva tu tathà tathà bhavati / bhagavÃn bhÆribhargo mahÃdevo niyatyanuvartanollaÇghanatarasvÃtantrya÷ , ---- ityatra pak«e niyatyanuvartina÷ laukike prasiddhe kÃryakÃraïabhÃve svÃtantryaæ , tadullaÇghanamÃdriyamÃïasya tu yogiprÃyaprasiddhe lokottare , ---- iti na kaÓcit virodha÷ / iyÃæÓca loke eva / paramÃrthatastu sa eva kramÃkramarÆpaviÓvas­«ÂyÃdikrÂyapa¤cakaprapa¤casvabhÃva÷ prakÃÓate / cetano hi svÃtmadarpaïe bhÃvÃn pratibimbavadÃbhÃsayati iti siddhÃnta÷ / yadÃha pÆrvaguru÷ {nirupÃdÃnasaæbhÃramabhittÃveva tanvate / jagaccitraæ namastasmai kalÃÓlÃdhyÃya ÓÆline //}(stavaci. 9 Ólo.) iti //10// nanu yadi prasiddhakÃraïollaÇghanenÃpi tatkÃryaviÓe«atulyav­ttÃnyeva kÃryÃïi jÃyante , bhagnÃstarhi anumÃnakathÃ÷ / tathà hi mathamanyadanyatra niyamavadbhavet ityÃÓaÇkya prÃmÃïikatarammanyaistÃdÃtmyatadutpattÅ niyamanidÃnamupagate / na hi ni÷svabhÃvaæ vastu bhavati , nÃpi bhinnasvabhÃvaæ svabhÃvabhedena bhedÃt / paryÃyaÓastatsvabhÃvadvayÃbhÃve ca ni÷svabhÃvatÃprasaÇgÃt / evaæ nirhetuke bhinnahetuke ca kÃrye vÃcyam / ubhayatrÃpi ca hetuk­taiva vyavasthà / svahetuta eva hi ÓiæÓapà v­k«asvabhÃvÃvyabhicÃriïÅ jÃtà , svahetutaÓca hutabhugdhÆmajananasvabhÃva÷ , tadidÃnÅæ niyatyullaÇghini kÃryakÃraïabhÃve sarvamidaæ vighaÂeta / yogÅcchayà hi ÓiæÓapÃpi av­k«asvabhÃvà bhavet , dhÆme tu dviguïaæ codyam ; agnyÃdisÃmagrÅ yogÅcchodbhÆtà dhÆmaæ na janayet , yogÅcchà và anagnikaæ dhÆmam , ---- iti na syÃdanumÃnam , asti ca talloke , ityÃÓaÇkyÃha ## yogÅcchÃpi sarvathà tÃd­Óameva na tu v­ÓcikagomayÃdisaæbhÆtav­ÓcikÃdinyÃyena kathaæcit rasavÅryÃdinà bhinnaæ kÃryaæ janayati , ---- iti yat kathitamata evÃsymÃdeva heto÷ kÃryaæ và dhÆmÃdi agnyÃdyanumÃne , ÓiæÓapÃtvÃdisvabhÃvo và v­k«atvÃdyanumÃne evaæ heturbhavati / yadi pramÃïÃntareïa evÃnumÃne janmÃntarÃbhyÃsalokaprasiddhyÃdikamavaÓyopajÅvyam , sà ca ÓrutÃnumÃnapraj¤ayorbÅjam , ---- iti ca ­taæbharÃvi«ayamuvÃca pata¤jali÷ / anye ca yauktikà yogipratyak«akalpapratyak«asadbhÃvaæ samastavastugrahaïÃya kalpitavanta÷ / sÃævyavahÃrike ca pramÃïe nÃsmÃkaæ bhara÷ , prak­taæ hi asmÃkamÅÓvarasvarÆpam , tacca svaprakÃÓameva , prameyoparodhe 'pi noparudhyata ityuktamasak­t / nanu svabhÃvahetau kimanyà cintayà ? , Ãha ---- v­k«atvÃvyabhicÃriïyÃ÷ ÓiæÓapÃyà utpatteryanmÆlaæ kÃraïaæ tata eva sa sanmÃtrÃnubandhÅ svabhÃvo jÃyate , ---- iti ; tataÓca {ekasÃmagryadhÅnasya rÆpÃde rasato gati÷ / hetudharmÃnumÃnena dhÆmendhanavikÃravat //} iti svabhÃvaheturnyÃya÷ / nanu ca v­ÓcikÃdÅnÃæ kÅÂagomayÃdyanekakÃraïakatvaæ tÃvat d­«Âaæ , rasavÅryÃdibhedastu tatra , ---- ityanyadetat / tadyogijanyatvamvahnikasyÃpi dhÆmasya sahyaæ nÃma , svabhÃvasya tu kathaæ viparyÃsasaæbhÃvanà / na hi nÅlaæ sadevÃnÅlaæ yogÅcchayà bhavati , ---- iti kaÓcit prÃmÃïika÷ pratÅyÃt / ucyate / iha dvividho hi svabhÃvaheturantarlÅnakÃryakÃraïabhÃvastadviparÅtaÓca ; vahnimÃnayaæ parvato dhÆmavattvÃt iti , anityo 'yaæ k­takatvÃt iti / tatra Ãdyasya tÃvat kÃryakÃraïabhÃva e«a mÆlam ---- iti kiæ tatrocyate / aparastu vicÃryate , yadi tÃvat k­takatvasya kÃraïÃyattatvaæ nÃma svabhÃva÷ katham abhavanaparicchinnabhavanasvabhÃvatà nÃmÃnityatvaæ svabhÃva÷ syÃt ÃbhÃsabhedÃt / abhede tu ÃbhÃsasya hetusiddhÃveva sÃdhyasya siddhatvÃt , yadi paraæ vyavahÃra÷ sÃdhyate , tarurayaæ v­k«atvÃt , ---- iti nyÃyena , vyavahÃraÓca j¤ÃnÃbhidhÃnÃtmà kÃryaæ eva , tatra ca niyatiÓaktiraÇgÅkrÂà bhavatÃpi / tasmÃt sarve«u svabhÃvahetu«vÃbhÃsabhedaæ vinà vyavahÃramÃtrasÃdhanameva , hetvÃbhÃsamayatvÃdevÃnadhiko hi tatra sÃdhyÃbhÃsa÷ , vyÃv­ttÅnÃme«aiva vÃrtà , sÃmÃnyÃnÃmiyameva saraïi÷ / tasmÃt niyata÷ ÓiæÓapÃbhÃsav­k«ÃbhÃsayo÷ pÆrvanÅtyà sÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃso hetubalÃt ! tata÷ svabhÃvo'yaæ hetuhetumadbhÃvamÆla eva , tata eva sÃmÃnyenedamuktaæ dra«Âavyaæ ---- sarva÷ svabhÃvaheturutpattimÆlaja÷ , ---- iti / ÃbhÃsà eva ca vastu , ---- iti ca samarthitaæ prÃk / tataÓca ÓiæÓapÃyÃmekasyÃmeva s­jyamÃnÃyÃæ ÓÃkhÃdimadarthÃntarÃïÃmas­«Âerv­k«ÃbhÃsasya sÃmÃnyÃtmana÷ sÃdhyasya nÃmÃpi nÃsti , ---- iti saæbhÃvyata eva / yattu tadekarÆpaæ viÓi«Âaæ v­k«atvaæ tat khalu ÓiæÓapÃtvameva tacca siddham , ---- iti na sÃdhyam / kÃraïÃyattamidam , ---- ityÃbhÃse 'pi na syÃdanityatÃbhÃsa÷ / evamarthakriyÃkÃritvÃbhÃve 'pi k«aïikatvÃbhÃsÃbhÃva÷ iti niyatyapek«ayaiva sarve svabhÃvahetavo nÃnyathà , ---- ityekÃnta e«a÷ //11// nanvÃbhÃsavastutvavÃde 'nÃbhÃtasay agneravastutvam , ---- ityanÃbhÃtena kathaæ dhÆmo janyate , tataÓca dhÆmÃdagne÷ kÃraïasya kathamanumÃnam ? ityÃÓaÇkya samrathayitumÃha ## ekavÃraæ tÃvat mahÃnase pratyak«ÃnupalambhabalenÃgnyÃbhÃsadhÆmÃbhÃsayo÷ kÃryakÃraïabhÃvo g­hÅta÷ / tatra vij¤ÃnavÃdino darÓane pratisantÃnamanyaÓcÃnyaÓcÃbhÃsa÷ , ---- iti svÃbhÃsayoreva kÃryakÃraïatà g­hÅtà na tu santÃnÃntaragatayostadÅyav­ttÃntasyÃsaævedanÃt / tataÓcedÃnÅmanumÃnaæ na bhavet svasantÃnagatÃt dhÆmÃbhÃsÃt krimisarvaj¤ÃdipramÃt­santÃnÃntarani«ÂhasyÃgnyÃbhÃsasya iti niÓcaya÷ / iha tu darÓane vyÃptigrahaïÃvasthÃyÃæ yÃvantastaddeÓasaæbhÃvyamÃnasadbhÃvÃ÷ pramÃtÃrastÃvatÃmeko'sau dhÆmÃbhÃsaÓca vahnyÃbhÃsaÓca vÃhyanaye iva , tÃvati te«Ãæ parameÓvareïaikyaæ nirmitam , ---- iti hi uktam / tata÷ svaparasantÃnaviÓe«atyÃgena dhÆmÃbhÃsamÃtraæ vahnyÃbhÃsamÃtrasya kÃryam , ---- iti vyÃptau g­hÅtÃyÃæ bhÆyo'pi parvate yo dhÆmÃbhÃsa÷ so 'pi agnyÃbhÃsÃdeva iti vyÃptiæ sm­tvÃnuimimÅte %% iti / tÃvati dhÆmÃbhÃsaviÓe«e pramÃtrantarai÷ sahaikÅbhÆya vahnyÃbhÃsasÃmÃnyÃæÓe parok«arÆpÃæÓasahite viÓe«ÃbhÃsÃntaravivikte pramÃtrantarai÷ sÃkamekÅbhavati , iti yÃvat / %% iti vyÃptiæ g­hÅtvà punarapi yo dhÆmÃbhÃsa÷ , ÃdigrahaïÃdaÇkurÃbhÃsÃdirg­hyate so'pyÃbhÃso nÆtano 'pÆrvo na tu dhÆmajadhÆmavadapratyagra÷ / sa ca adhipaterasaæcetyamÃnÃt vahnyÃbhÃsÃt bÅjÃbhÃsÃdeva và bhavet tata eva janituæ Óaknoti nÃnyata÷ / Óaki liÇ / sa cÃbhÃsaste«u te«u pramÃt­«veka eva , anekatve na tu yujyate evaitadityÃÓaya÷ / yataÓca sa eko'dhipatiÓca vahnyÃbhÃso dhÆmakÃraïaæ , tato dhÆmÃbhÃso'syaivÃgnyÃbhÃsasyÃvyabhicÃritaæ kÃryaæ liÇgaæ yogik­tatvÃbhÃve niÓcite sati , ---- iti tasmÃt kÃryÃt so 'numÅyate yata÷ parok«o 'sÃvadhipatitvÃdeva //12// nanvevaæ gopÃlaghaÂikÃntarÃlaciro«itanirgatÃdapi dhÆmÃbhÃsÃt syÃt vahnyÃbhÃsÃnumÃnam , ---- ityÃÓaÇkyÃha ## paro nÆtanÃdanyo yo dhÆmÃbhÃsa÷ sa dhÆmÃbhÃsÃdeva pramÃtrantaravartino'dhipatirÆpÃt parok«Ãt , ---- iti tathÃbhÆtÃt dhÆmÃbhÃsÃt kathamakÃraïabhÆto vahnyÃbhÃso'numÅyatÃm ityabhiprÃyaÓe«a÷ / kuÓalÃÓca lak«ayantyeva vivekam , asyÃrthasyÃnumÃnikathahutaravyavahÃropayogino yatnena vyutpatti÷ kÃryà , ---- ityÃÓayena nÆtanamiti yatsÆcitaæ tadeva vyavacchedyadvÃreïa sphuÂÅk­tam //13// nanu caivaæ dhÆmÃbhÃso vahnyÃbhÃsÃt , ---- ityaÇgÅk­taæ cet tarhi cetanasyaiva kart­tvam , ---- iti yaduktaæ tat kathaæ ? tathÃhi %% iti yadetat d­«Âaæ dhÆmÃgnivadeva tat kathamanÃdarÃspadam ? ityÃÓaÇkyÃha ## eka eva bhÃvastÃvat na kÃryakÃraïabhÃva÷ , bhÃvadvayamapi ca na yugapadbhÃvi kÃryakÃra.anarÆpaæ ghaÂapaÂavat , kramabhÃvyapi nÃniyatakramakaæ nÅlapÅtÃdij¤Ãnavat , niyatakramikatve 'pi na pÆrvabhÃvi kÃryamuttarakÃlabhÃvi ca kÃraïam , ---- ityevaæ niyatapÆrvabhÃvaæ kÃraïaæ niyataparabhÃvaæ ca kÃryam , ---- iti parasya tÃvanmatam / tatra svarÆpÃdanadhikà cet pÆrvatà paratà ca tat bhÃvadvayamÃtraæ sa ca sa ca , ---- iti / cÃrtho 'pi và na kaÓcit tasyÃpyapek«ÃrÆpatvÃt sa sa ityeva hi syÃt / atha pÆrvatà nÃma prayojakasattÃkatvaæ paratà ca prayojyasattÃkatvaæ tarhi vÅjasyÃÇkuraprayoktrÅ sattà aÇkuraviÓrÃntà aÇkurÃntarbhÃvamÃtmanyÃnayati , aÇkurÃbhÃve prayokt­tvamÃtraæ syÃt tadapi na kiæcit anyÃpek«atvÃt tasya / evaæ prayojyasattÃke'pi vaktavyam / evaæ na kevalaæ bhÃvamÃtrameva kÃryakÃraïatà ityÃdaya÷ pak«Ã nopapannà , yÃvat %% iti bhÃvyamÃnavibhaktyà prayojyasattÃkatvam , ---- ityevaæ rÆpÃpi yà kÃryakÃraïatà sÃpi nopapadyate pramÃïena na saæbhavati ja¬ÃnÃm , anyonyÃpek«Ã hi atra jÅvitaæ sà ca ja¬ÃnÃæ na saæbhavati //14// katham ? iti cet ucyate ## ja¬Ã÷ kilÃnyonyarÆpamanusandhÃtumaprabhavi«ïava÷ , anyonyÃnusaædhÃnarÆpatvaæ ja¬aviruddhena caitanyena vyÃptam , anusaædhÃnaæ cÃpek«Ã caitanyasvarÆpameva , anyatra tu sopacarità / ato 'nusandhÃnavihÅnatvÃjja¬o bhÃva÷ svÃtmamÃtraviÓrÃntisanto«asaækucitaÓarÅra÷ kathaæ paratra prasaret / tataÓca yadi bÅjaæ sadaÇkuro'san athÃpi viparyaya ubhayamapi và sat yadi vÃsat , athÃpi ekaæ sopÃkhyamanyat nirupÃkhyam , dvayamapi và sopÃkhyaæ nirupÃkhyaæ và , tathÃpi prÃtipadikÃrthamÃtraæ dharmÃntarreïa samuccayÃdinÃpyanÃliÇgitamavati«Âhate , tasya samastasyÃpek«ÃrÆpatvena caitanyaviÓrÃntatvÃt //15// yasyÃdacetane«u nÃpek«opapadyate ## saptamÅrÆpÃyà vibhakteranyasyà api và yo'rtha÷ kriyÃkÃrakabhÃvalak«aïa÷ sa eva tÃvadbhÃvÃnÃæ samanvayo nÃnya÷ Óu«ka÷ kaÓcit / sa ca yadi svatantre cidrÆpe bhÃvadvayaæ viÓrÃmyati tadopapadyate , anyathà tu na kathaæcit / tathà hi vikalpenÃpi asau vyavahriyamÃïo na vastuni«Âhatayopapadyate , vastvanusaraïaprÃïo hi vikalpo 'nubhavÃnusÃritayaiva bhavati , sà ceha nÃsti vastvaprabhavatvena , vastvanusÃrÅ hi anubhavo , vastu ca syÃtmani«Âham ---- ityuktam / tasmÃt bÅje sati aÇkuro , bahnau sati dhÆma÷ , ---- iti ca svatrantracidrÆpapramÃt­viÓrÃntatve sarvametadyujyate nÃnyathà , iti //16// nanu prayojyaprayojakasattÃkatÃlak«aïÃpek«Ã yadi svÃtmaikani«Âhatve nopapadyate , tarhi kÃryakÃraïayostÃdÃtmyavÃdinÃæ sÃækhyÃnÃæ mate sà saæbhavatyeva , tat kiæ caitamyavij­mbhÃtmakakart­vÃdasamarthanena ? ityÃÓaÇkyÃha ## yadi bÅjasyÃÇkura÷ svbhÃvastarhi aÇkura eva na bÅjaæ syÃt kiæcit viparyayo và syÃt , ---- iti kiæ kÃraïaæ kiæ và kÃryam ; atha anyadvÅjamaÇkuro'nya÷ , tarhi na parasparÃtmakatvam , bhedÃbhedau hi ekadaikavi«ayau viruddhÃveva //17// nanvevamapi bÅjamaÇkurÃdivicitramavabhÃtaæ dÅrghadÅrghaparÃmarÓaÓÃlibhi÷ srotovadavicchinnasvarÆpameva nirbÃdhaæ pratyavam­Óyate / tathà ca kva gataæ vÅjam , ---- iti praÓne vaktÃro bhavanti , na kutracit gatamaÇkurÃtmanà vartate , aÇkurÅbhÆtamayamaÇkurastat iti / evaæ pradhÃnaæ mahadÃdidharÃntÅbhÆtaæ yÃvadvitatÅbhÆtamanantasargapralayaparamparÃtmatÃæ prÃptam , ---- iti vitatagrÃhiïÅ pratÅti÷ / bhÃgÃbhiniveÓavaÓÃt tu kÃraïakÃryatÃparikalpanaæ tasyaiva bhÃvasya viÓasanaprÃyam , ---- ityÃÓaÇkyÃha ## iha dÅrghadarÓinà pratyak«ÃnumÃnÃgamÃnyatamapramÃïamÆlÃæ pratyabhij¤ÃmÃÓritya tadevedaæ sukhadu÷khamohasÃmyamanantaprakÃravai«amyÃvalambanena viÓvÅbhÆtam , ---- iti samarthyate / tatra pratyabhij¤Ãnabalena yadekÃtmakamekasvabhÃvaæ tasya yo bhedo'nyÃnyarÆpatà iyameva sà kriyocyate , yata÷ kÃlalak«aïena krameïÃnugatà , te hi anyÃnyasvabhÃvà yugapat na bhÃnti , pÆrvÃparÅbhÆtarÆpataiva ca kriyocyate / yata evaæ kriyà %% iti tena prakÃreïa pradhÃnÃde÷ kriyÃviÓe«alak«aïena kart­taiva syÃt , natu Óu«kaæ kÃraïatÃmÃtraæ , yato heto÷ %% iti tena tena mahadÃdiprakÃreïa satatameva krimikÃæ tathÃbhÃsanarÆpÃæ pariïÃmalak«aïÃæ kriyÃmÃviÓata÷ pariïamattà kiæcidrÆpaæ parivarjya tyaktvà vyÃvartyamanuvartanÅyaæ ca vyavasthÃpya nirvartyamÃnat­tÅyarÆpaprahvatà pradhÃnÃdestathà hetubhÆtayà //18// nanu pradhÃnaæ pariïÃmakriyÃyÃæ kart­rÆpamiyatà samarthitam , ---- iti ko do«o , na hi puru«avadasyÃkart­tvami«yate ? ityÃÓaÇkyÃha ## evamityabhinnarÆpasya dharmiïa÷ satatapravahaddharmabhedasaæbhedasvÃtantryalak«aïaæ pariïamanakriyÃkart­katvaæ yaduktaæ tat pradhÃnÃderna yuktaæ ja¬atvÃt , ja¬o hi nÃma parini«ÂhitasvabhÃva÷ prameyapadapatita÷ sa ca rÆpabhedÃdbhinno vyavasthÃpanÅyo nÅlapÅtÃdivat , ekasyabhÃvavattvÃccÃbhinno nÅlavat , na tu sa eva svabhÃvo bhinnaÓcÃbhinnaÓca bhavitumarhati vidhini«edhayorekatraikadà virodhÃt / kaÓcit svabhÃvo bhinna÷ kaÓcit tvabhinna÷ , ---- iti cet , dvau tarhi imau svabhÃvÃvekasya svabhÃvasya bhavetÃm , na caivaæ yuktaæ {bhedÃbhedavyavasthaivamucchinnà sarvavastu«u /} iti nyÃyÃt / evaæ ja¬asya %% iti parini«ÂhitÃmÃsatayà sarvata÷ paricchinnarÆpatvena prameyapadapatitasya nÃyaæ svabhÃvabheda ekatve satyupapadyate / yattu prameyadaÓÃpatitaæ na bhavati kiæ tu cidrÆpatayà prakÃÓaparamÃrtharÆpaæ cidekasvabhÃvaæ svaccham , tatra bhedÃbhedarÆpatopalabhyate ; anubhavÃdeva hi svacchasyÃdarÓÃderakhaï¬itasvasvabhÃvasyaiva parvatamataÇgajÃdirÆpasahasrasaæbhinnaæ vapurupapadyate / na ca rajatadvicandrÃdi yathà ÓuktikaikacandrarÆpatirodhÃnena vartate , tathà darpaïe parvatÃdi / darpaïasya hi tathÃvabhÃse darpaïataiva sutarÃmunmÅlati ---- %% ityabhimÃnÃt / na hi parvato bÃhyastatra saækrÃmati svadeÓatyÃgaprasaÇgÃdasya , na cÃsya p­«Âhe'sau bhÃti darpaïÃnavabhÃsapraÇgÃt , na ca madhye nivi¬akaÂhinasapratidhasvabhÃvasya tatrÃnupraveÓasaæbhÃvanÃbhÃvÃt , na paÓcÃt tatrÃdarÓanÃt dÆratayaiva ca bhÃsanÃt , na ca tannipatanotphalitapratyÃv­ttÃÓcÃk«u«Ã mayÆsvÃ÷ parvatameva g­hïanti , bimbapratibimbayorubhayorapi parvatapÃrÓvagatadarpaïÃbhÃse 'valokanÃt / tasmÃt nirmalatÃmÃhÃtmyametat yadanantÃvabhÃsasaæbhedaÓcaikatà ca / giriÓikharoparivartinaÓcaikatraiva bodhe nagaragataparÃrthasahasrÃbhÃsa÷ , ---- iti cidrÆpasyaiva kart­tvamupapannam . abhinnasya bhedÃveÓasahi«ïutvena kriyÃÓaktyÃveÓasaæbhavÃt //19// nanvetÃvatà vij¤Ãnameva brahmarÆpamimÃæ viÓvarÆpatÃvaicitrÅæ parig­hïÃtu kimÅÓvaratÃkalpanena ityÃÓaÇkyÃha ## cidrÆpasyaikatvaæ yadi vÃstavaæ bheda÷ punarayamavidyopaplavÃt , ---- ityucyate tadà kasyÃyamavidyopaplava÷ , ---- iti na saægacchate brahmaïo hi vidyaikarÆpasya kathamavidyÃrÆpatà , na cÃnya÷ kaÓcitasti vastuto jÅvÃdiryasyÃvidyà bhavet / anirvÃcyeyamavidyà , ---- iti cet , kasya anirvÃcyà , ---- iti na vidma÷ ; svarÆpeïa ca bhÃti , na cÃnirvÃcyà , ---- iti kimetat ? ; yuktyà nopapadyate , ---- iti cet saævedatiraskÃriïÅ kà khalu yuktirnÃma , anupapattiÓca bhÃsamÃnasya kÃnyà bhavi«yati / sadrÆpameva brahmÃbhinnaæ cakÃstyavikalpake , vikalpabalÃttu bhedo 'yam , ---- iti cet , kasyÃyaæ vikalpanavyÃpÃro nÃma ? brahmaïaÓcet , avidyÃyoge na ca anyo'sti ; avikalpalaæ ca satyaæ vikalpakamasatyam , ---- iti kuto vibhÃgo bhÃsamÃnatvasyÃviÓe«Ãt / bhÃsamÃno'pi bhedo bÃdhita÷ , ---- iti cet , abhedo'pi evam , bhedabhÃsanena tasya bÃdhÃt / viparÅtasaævedanodaya eva hi bÃdho nÃnya÷ kaÓcit / bÃdho'pi ca bhÃsamÃnatvÃdeva san nÃnyata÷ , ---- iti bhedo'pi bhÃsamÃna÷ kathamavidyà / bhÃsanamavadhÅrya ÃgamapramÃïako 'yamabheda÷ ---- iti cet Ãgamo 'pi bhedÃtmaka eva vastubhÆta÷ pramÃt­pramÃïaprameyavibhÃgaÓca , ---- iti na kiæcidetat / tasmÃt vÃstavaæ cidekatvamabhyupagamyÃpi tasya kart­tvalaks.aïà bhinnarÆpasamÃveÓÃtmikà kriyà nopapadyate ; parÃmarÓasvarÆpaæ tu svÃtantryaæ yadi bhavati tadopapadyate sarvam / parÃmarÓo hi cikÅr«ÃrÆpecchà , tasyÃæ ca sarvamantarbhÆtaæ nirmÃtavyamabhedakalpenÃste , ---- ityuktaæ {svÃminaÓcÃtmasaæsthÃsya ......... /}(Ipk 1,5.10) ityatra / tena svÃtmarÆpameva viÓvaæ satyarÆpaæ prakÃÓÃtmatÃparamÃrthamatruÂitaprakÃÓÃbhedameva sat prakÃÓaparamÃrthenaiva bhedena bhÃsayati maheÓvara÷ , ---- iti tadevÃsyÃtidurghaÂakÃritvalak«aïaæ svÃtantryamaiÓvaryamucyate / ÃbhÃsabhinnayoriti kriyÃpek«Ã saæbandhasÃmÃnye «a«ÂhÅ , paÓcÃdyayocitaæ vibhajyate / ÃbhÃsena bhinnau ja¬Ãja¬ÃbhÃsau , ja¬o ghaÂÃdi÷ karmarÆpaÓcidÃbhÃsa÷ kart­rÆpa÷ , ---- iti tayo÷ kriyà , ekasya kriyamÃïatvamaparasya kart­tvaæ na bhavet / cikÅr«ÃrÆpeïa nirmÃtavyÃbhedaparÃmarÓÃtmanà vinà ekà cÃsau kriyà kathaæ bhinnayo÷ svabhÃvabhÆtà bhavet / kÃryakÃraïatÃprastÃvÃt kart­karmaïÅ ukte , kÃrakÃntarÃïyapi tu ekakart­tvÃnupraveÓÅni paramÃrthato'nyathà karaïÃdau bhinne kÃrakavrÃte kathamabhinnà sà / yadi và ÃbhÃsena yau bhinnau ja¬acetanau tayoryà cikÅr«Ã ekasye«yamÃïatà , parasyai«it­tà tassvabhÃvamekatvaparÃmarÓaæ vinà , ---- iti / yadvà ÃbhÃsabhinnayo÷ %% iti ya÷ parÃmarÓa ekaviÓrÃntirÆpaÓcikÅr«Ãtmà taæ vinà , ---- iti / ÃbhÃsabhinnayorekaparÃmarÓaæ vinà cikÅr«Ãlak«aïà kathaæ kriyà , ---- iti và / evaæ kriyÃæ và cikÅr«Ãæ và parÃmarÓaæ và apek«ya «.a«ÂhÅ , nityasÃpek«atvÃcca samÃsa÷ //20// etat upasaæharati ## yathà na ja¬asya kÃraïatà na kart­tà , tathÃnÅÓvarasya cetanasyÃpi , ityanenaiva hetutÃprakÃreïedaæ jÃtaæ yat ya eva tathà cikÅr«ustasyaiva sà cikÅr«Ã bahi«paryantatÃæ prÃptà %% ityabhidhÅyate , saiva ca kart­tà tadeva ca hetutvaæ nÃnyat kiæcit / tena %% ityayamartha÷ ---- ghaÂÃtmanà ti«ÂhÃsu÷ svÃtantryÃt sthÃnamabhyupagacchan na tu tadrÆpamasahamÃno yo maheÓvara÷ prakÃÓa÷ sa ti«Âhati ---- iti / ghaÂapaÂÃdyÃbhÃsarÆpaæ yatkila jagat tadÃtmanà ya÷ %% iti tena tena tajjagadgatajanmasthityÃdibhÃvavikÃratadbhedakriyÃsahasrarÆpeïa ya÷ sthÃtumicchu÷ svatantra÷ , tasya yà evamiti vicitrarÆpecchà saiva kriyà , ---- iti saæbandha÷ / tena maheÓvara eva bhagavÃn viÓvakartà , ---- iti Óivam //21// iti ÓrÅmadÃcÃryotpaladevaciracitÃyÃmÅÓvarapratyabhij¤ÃjÃæ ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptak­tavimarÓinyÃkhyaÂÅkopetÃyÃæ kriyÃdhikÃre kÃryakÃraïatattvanirÆpaïaæ nÃma caturthamÃhnikam // 4 // sampÆrïaÓcÃyaæ kriyÃdhikÃro nÃma dvitÅyo vimarÓa÷ // 2 // ________________________________________ ÃgamÃdhikÃre prathamamÃhnikam / [vimarÓinÅ] {yaæ prÃpya sarvÃgamasindusaÇgha÷ pÆrïatvamabhyeti k­tÃrthatÃæ ca / taæ naubhyahaæ ÓÃæbhavatattvacintÃratnaudhasÃraæ paramÃgamÃbdhim // ÓrÅmatsadÃÓivodÃraprÃrambhaæ vasudhÃntajam / yadantarbhÃti tattvÃnÃæ cakraæ taæ saæstuma÷ Óivam //} evamadhikÃradvayena j¤ÃnakriyÃsvarÆpaæ vitatya nirïÅtam / athedaæ vaktavyaæ kriyà nÃma viÓvapadÃrthÃvabhÃsalak«aïà ityuktaæ samanantarameva , ke ca te viÓve padÃrthÃ÷ , iti / tatrÃbhÃsarÆpà eva ja¬acetanalak«aïÃ÷ padÃrthÃste ca kriyatà rÆpeïa saæg­hyante , nahi pratyak«aæ mÃyÃpramÃtu÷ sarvatra kramate / anumÃnamapyevam , na hi yadyadasti tatra tatra liÇgavyÃptyÃdigrahaïasaæbhava÷ / ÃgamastvaparicchinnaprakÃÓÃtmakamÃheÓvaravimarÓaparamÃrtha÷ kiæ na paÓyet , iti tadanusÃreïa padÃrthanirïayaæ viÓvaprameyÅkaraïapratilabdhatadviÓvottÅrïapramÃt­padah­dayaÇgamÅkÃrÃbhiprÃyeïa nirÆpayitumÃcÃrya ÃgamÃdhikÃraæ t­tÅyamÃrabhate / tatra ÓlokaikÃdaÓakena %% ityÃdinà %% ityantenÃgamasiddhaæ ÓivÃdidharaïÅprÃntamekaikÃbhÃsarÆpatÃtmakaæ darÓanÃntare %% iti yadvyavah­taæ , yasya sÃmÃnÃdhikaraïyayogÃdanantasvalak«aïÃvabhÃsanavyÆhaviÓe«apÆrvaka÷ samasto 'yaæ ÓarÅrabhuvanÃdivibhava÷ , taæ parameÓvarÃgamasiddhaæ yuktyÃpyavagataæ pratyekatastattvagrÃmaæ darÓayati ityÃhnikatÃtparyam / tatrÃdhikÃrasaægatiæ yojayan pÆrvapak«apratik«epaæ copasaæharan ÓivatattvasvarÆpameva darÓayitumÃha ## evamiti , yata÷ paradarÓanokta÷ kÃryakÃraïabhÃvo ja¬arÆpaprati«Âho na kathaæcidupapanna÷ , kintu cidrÆpa evÃntarbahirÃtmanà prakÃÓaparamÃrthenÃpi vapu«Ã tathÃbhÃsanarÆpeïa vartamÃna÷ kÃlakramamÃk«ipan kriyÃbhidhÅyate , tasya pramÃtureva j¤ÃnaÓaktivapu«o dharmastat iti / tasmÃdaviyuktaæ j¤Ãnaæ kriyà ca / j¤Ãnaæ vimarÓÃnuprÃïitam , vimarÓa eva ca kriyeti / na ca j¤ÃnaÓaktivihÅnasya kriyÃyoga÷ iti / tadetadaviyuktaj¤ÃnakriyÃrÆpaæ kriyÃdvÃreïa sakalatattvarÃÓigatas­«ÂisaæhÃraÓatapratibimbasahi«ïu yat tadupadeÓabhÃvanÃdi«u tathÃbhÃsamÃnamanÃbhÃsamapi vastuta÷ Óivatattvamityuktaæ bhavati //1// nanyevaæbhÆtaæ Óivatattvaæ cet tarhi tato'natiricyamÃnamidaæ viÓvamiti kimanyat tattvaæ syÃt / ekacittattvaviÓrÃntau ca tattvÃnÃæ kathaæ kramo bhavet , deÓakÃlÃbhedÃt ? evametat ## yadyapyekameva Óivatattvaæ tathÃpi tadÅyameva svÃtaætryaæ svÃtmani svarÆpabhedaæ tÃvatpratibimbakalpatayà darÓayati / svarÆpavaicitryameva deÓakÃlakrama÷ / mÆritikriyÃvaicitryamayo hi asau / tataÓcÃntarÅ j¤ÃnarÆpà yà daÓà tasyà udrekÃbhÃsane %% sadÃkhyÃyÃæ bhavam / yata÷ prabh­ti saditi prakhyà / sadÃkhyÃyÃÓca sadÃÓivaÓabdarÆpÃyà idaæ vÃcyaæ tattvam / s­«ÂikramopadeÓÃdau prathamamucitam / tatsÃdÃkhyaæ tattvam / %% kriyÃÓaktimayasya %% udrikÃbhÃse sati %% parameÓvaraÓabdavÃcyamÅÓvaratattvaæ nÃma / tacca sÃdÃkhyasya pa¤cÃducitÃvabhÃsanam / etaduktaæ bhavati / iha tasya bhÃvastattvam , ---- iti bhinnÃnÃæ vargÃïÃæ vargÅkaraïanimittaæ yadekamavibhaktaæ bhÃti tattattvam / yathà giriv­k«apuraprabh­tÅnÃæ nadÅsara÷sÃgarÃdÅnÃæ ca p­thivÅrÆpatvamabrÆpatvaæ ceti / tataÓca Óuddhacaitanyavargo yo mantramaheÓvarÃkhya÷ , tasya prathamas­«ÂÃvasmÃkamanta÷karaïaikavedyamiva dhyÃmalaprÃyamunmÅlitamÃtracitrakalpaæ yadbhÃvacakram , tathà saæhÃre ca dhvaæsonmukhatayà tathÃbhÆtameva cakÃsti pratibimbaprÃyatayà , tasya caitanyavargasya tÃd­Ói bhÃvarÃÓau tathÃpravanaæ nÃma yaccidviÓe«atvaæ tatsadÃÓivatattvam / mantreÓvarÃdirÆpasya tu caitanyarÃÓe÷ sphuÂÅbhÆtamasmadbahiÓkaraïasaraïisaæprÃptabhÃvavargapratimaæ viÓvaæ pratibimbakalpatayà bhÃti , tasya tu tat tathÃprathanamÅÓvaratattvam / yastu sadÃÓivabhaÂÂÃraka ÅÓvarabhaÂÂÃrakaÓca dhveyopÃsyÃdirÆpatayà sa brahmavi«ïutulya÷ p­thageva mantavyo na tu nÃmasÃrÆpyÃt bhramitavyam / yathÃhureke %% iti //2// nÃmadheyÃntaramapyatra tattvadvaye darÓayati #<ÅÓvaro bahirunme«o , nime«o'nta÷ sadÃÓiva÷ / sÃmÃnÃdhikaraïyaæca , sadvidyÃhamidaædhiyo÷ // Ipk_3,1.3 //># yasyonme«ÃÂudayo jagata÷ , ityatra ÅÓvaratattvamevonme«aÓabdenoktam , viÓvasya hi sphuÂatvabÃhyatvamunme«aïam , nime«aïaæ tvapshuÂatvÃpÃdanamahantÃrÆpatodrecanam , iti nime«a÷ sadÃÓivatattvam / yato jagata÷ pralaya iti / Óuddho'yaæ spanda÷ parameÓvarasyÃcalasyÃpyaprarƬharÆpÃntarÃpattilak«aïa÷ kiæciccalanÃtmatayà sphuradrÆpatvÃt / parameÓvarasya hi paramÃrthata etÃ÷ Óaktayo yastattvagrÃma÷ , kÃcittu ÓaktiranyabahutaraÓaktikro¬ÅkÃraæ kurvatÅ nikaÂatvÃdupÃsyà ghaÂasyeva ghaÂatvÃtmikà , kÃcidanyÃpek«iïÅ svarÆpamÃtrani«Âhà dÆrà ghaÂasyeva sattÃsmikà / evaæ nime«onme«aÓaktÅ eva sadÃÓiveÓvarau tayostvadhi«ÂhÃt­devate api tathÃnÃme // atha tadadhi«ÂhÃt­dvayagataæ karaïaæ vidyÃtattvamÃha / prakÃÓasya yadÃtmamÃtraviÓramaïamananyonmukhasvÃtmaprakÃÓatÃviÓrÃntilak«aïo vimarÓa÷ so'ham iti ucyate / yastvanyonmukha÷ sa %% iti / sa ca svaprakÃÓamÃtre punarananyonmukharÆpe viÓrÃmyati paramÃrthata÷ / tatrÃdye vimarÓaæ Óivatattvam dvitÅye vidyeÓatà madhyate tu rÆpe %% iti samadh­tatulÃpuÂanyÃyena yo vimarÓa÷ sa sadÃÓivanÃtha ÅÓvarabhaÂÂÃrake ca , idaæbhÃvasya tu dhyÃmalÃdhyÃmalatÃk­to viÓe«a÷ / ye ete %% iti %% iti dhiyau tayormÃyÃpramÃtari p­thagadhikaraïatvam %% iti grÃhake %% iti ca grÃhye , tannirÃsenaikasminnevÃdhikaraïe yatsaægamanaæ saæbandharÆpaæ prathanaæ tat satÅ Óuddhà vidyà , aÓuddhavidyÃto mÃyÃpramÃt­gatÃyà anyaiva / tatra yadà %% ityasya yadadhikaraaïaæ cinmÃtrarÆpaæ tatraivedamaæÓamullÃsayati tadà tasyÃsphuÂatvÃt sadÃÓivatà %% iti / %% iti tu idamityaæÓe sphuÂÅbhÆte 'dhikaraïe yadÃhamaæÓavimarÓaæ ni«i¤cati tadeÓvaratà , ---- iti vibhÃga÷ //3// nanu kasmÃdiyaæ Óuddhà vidyà ityÃha ## avalokanaæ prathanaæ vedanaæ vidyà , yathÃvastutvaæ vastvanusÃritvaæ ca ; tasyÃ÷ ÓuddhiraviparÅtatà / vedyadaÓÃæ copagatavatÃmaÇgÅk­tavatÃm , ata evedamityevaæbhÆtenocitena parÃmarÓenopapannÃnÃæ parÃm­ÓyamÃnÃnÃæ bhÃvÃnÃæ %% eva prakÃÓÃtmà sÃrarÆpaæ vastu , prakÃÓaÓcÃnanmukhavimarÓÃtmÃhamiti / tade«Ãæ yadeva pÃramÃrthikaæ rÆpaæ tatraiva prarƬhatvÃt ahamodamityasya ÓuddhavedanarÆpatvam //4// adhi«ÂhÃt­rÆpÃddevatÃdvayÃt tattvadvayaæ vibhaktam , ---- ityetadbhaÇgyà pratipÃdayatyÃgamavyavahÃreïa / ## paratà pÆrvatvamananyÃpek«Ãhamiti , %% apÆrïatvamanyÃpek«itedamiti / atra ca tattvadvaye bhÃvÃnÃæ dhyÃmalÃdhyÃmalarÆpÃïÃmubhayÃæÓasparÓÃt parÃparatvamiti / vedyabhÃvani«Âhà daÓà tattvasvarÆpà tadavabhÃsayit­mantreÓvarÃdiÓuddhapramÃt­saævedyavastusÃrà / yà tu tanni«ÂhasaævedanadaÓà sà Óuddhà vidyà , tatpramÃtradhi«ÂhÃt­tvaæ ÓrÅsadÃÓiveÓvarabhaÂÂÃrakarÆpatà iti sak«epa÷ //5// evameke«Ãæ mate %% ityÃcchÃdako yo bhÃga÷ tatprathÃpradhÃnà Óuddhavidyà / anye tu manyante , ---- yo 'sÃvidaæbhÃga ÃcchÃdanÅyastasya yadavabhÃsanaæ tatpradhÃnà Óuddhavidyà / anyathà hi sa idamaæÓa÷ kena bhÃsyatÃæ mÃyÃyÃstatrÃbhÃvÃt bhÃve và prarohaprasaÇgÃt ; ata eveyaæ prarohÃsahi«ïuæ yata idantÃæ bhÃsayati tata÷ Óuddhà / bhÃsanÃcca vidyeti / tata evÃpraru¬hamÃyÃkalpatvÃt mahÃmÃyeyaæ ÓrÅrauravÃdigurubhirupadi«Âà , tadetadÃha / ## mÃyÃpramÃtari ÓÆnyÃdirÆpe 'pyanullasite , cinmÃtra eva pramÃtari kartari ca sati cidekarÆpa«vapi bhÃve«u yadacidrÆpatayà bhedaprakÃÓanalak«aïaæ svÃtantryaæ sà Óuddhavidyà mÃyÃÓaktyà tulyà , vedyabhÃge bhedaprakÃÓanÃt / na ca mÃyaiva , grÃhakasya cinmÃtrabhÃge tÃvadaviparyÃsanÃt , yena prakÃreïa vidyeÓvarà bhagavanto 'nantÃdyà vatante / te hi ÓuddhacinmÃtrag­hÅtÃhaæ bhÃvÃ÷ svatastu bhinnaæ vedyaæ paÓyanti , yathà dvaitavÃdinÃmÅÓvara÷ / evaæ grÃhake'æÓataÓcaitanyarÆpÃt paramÃrtharÆpe grÃhyaviparyÃsanaÓakti÷ Óuddhavidyà vidyeÓvarÃïÃm //6// pare prÃhu÷ ---- bhagavata÷ pramaÓivasyÃprarƬhabhedÃvabhÃsanaæ sadÃÓiveÓvaratà / tatrÃsphuÂe bhede icchÃÓaktirÅÓvarasya vyÃpriyate , sphuÂatve j¤ÃnaÓakti÷ , grÃhyagrÃhakaviparyÃsadvayaprarƬhau tu mÃyÃÓakti÷ , sà ca paÓupramÃt­«u , grÃhakagrÃhyobhayaviparyÃsasaæskÃre tu aviniv­tte'pi yadetat vastuparamÃrthaprathanaæ tatra vidyÃÓaktivyÃpÃro yogij¤Ãniprabh­ti«vapaÓupramÃt­«u / tadetaddarÓayati / ## %% viparyÃsaikarasatvalak«aïe pÃÓanÅyatve 'svataætratve d­Óyadra«ÂÂadarÓanabhede satyapi jÃte pÆrvoktayuktibalena yadetadaiÓvaryamuktaæ tasya yà prakÃÓikà parameÓvaraÓakti÷ ---- yadvaÓÃt kecideva tà yuktÅrÃd­tya tadà Óvastah­dayÃ÷ k­tino bhavanti ---- sà vidyÃÓakti÷ / ayameva «a¬ardhasÃrÃdid­«Âo'pyasyÃcÃryasya h­dayamÃvarjayati pak«a÷ , %% ityanukte÷ / etadÃnantaryaucityena ca mÃyÃtattvanirÆpaïÃt tadÃha #<.............. tirodhÃnakarÅ mÃyÃbhidhà puna÷ // Ipk_3,1.7 //># mÃyÃÓakti÷ punaracidrÆpe ÓÆnyÃdau pramÃt­tÃbhimÃnaæ prarƬhaæ dadhrtà bhÃvÃnapi cinmayÃn bhedenÃbhimÃnayantÅ sarvathaiva svarÆpaæ tirodhatte Ãv­ïute vimohinÅ sà / tirodhÃnamatra na vilayanarÆpaæ mantavyaæ , yat k­tyapa¤cakamadhya Ãgame«u gaïyate , dÅk«itasyÃpi gurumantrÃdinindanaprÃyamapi tvÃvaraïameva //7// tirodhÃnamÃvaraïarÆpaæ sphuÂayati ## su«upte pralaye %% ityabhÃvasamÃdhau ca tÃvacchÆnyamÃkÃÓakalpamanÃtmarÆpaæ vedyabhÃvocitam %% ityÃtmatvena vÅk«yate ; ucchvasanani÷ÓvasanÃdau và prÃïa eva teja÷samupav­æhita÷ , svacchodakÃÓayakalpà vedyapratibimbanavatÅ và buddhirabhiniviÓyate antarahaæ vedmi du÷khyahamiti cintÃdyavasthÃsu , ÓarÅrameva tu p­thivÅprÃyaæ k­Óo'hamityÃdidaÓÃsu ahamityÃtmatayà bhÃti / sarvameva cedaæ ÓÆnyÃdi vastutaÓcinmÃtrasÃrameva mÃyayaiva tÃvadacidrÆpatayà bhÃsitam / tathÃvidhameva tu sat ahamiti saævidrÆpatÃbhiniveÓasthÃnaæ saæpÃditamapraÓÃntaja¬abhÃvameva iti atidu«karavastusaæpÃdanÃpratÅghÃtarÆpà parameÓvarasya mÃyÃÓakti÷ , ---- ityetat %% ityanena darÓitam / bÃhyarÆpÃïÃæ sutadhanadÃrÃdÅnÃmapyahaætÃbhiniveÓavi«ayatvasaækhyÃtaæ sÆcayati //8// nanvacidrÆpatvÃdanÃtmà yadi ÓÆnyÃdistadÃtmatayÃsau abhiniviÓyamÃnaÓcidrÆpa eva , ---- iti sarvaj¤atvasarvakart­tvÃdiviÓuddhaiÓvaryadharmaiva syÃt , ---- ityÃÓaÇkyÃha ## syÃdaiÓvaryadharmayoga÷ ÓÆnyÃde÷ yadyahamityabhiniviÓyamÃno'pi meyatÃæ jahyÃt / tathÃhi sati prameyamapyasya nÅlÃdivyatiriktatayà naiva bhÃseta / yÃvatà ya÷ ÓÆnyÃdi÷ pramÃtà kathita÷ , sa yÃvadeva svarÆpÃdvyatirekÃbhimate nÅlÃdau prameye pramÃtà tÃvadeva svayamapi meyabhÆta÷ eva san mÃtà / meyaæ hi mÅyamÃnatvÃdeva parimitam , ---- iti tÃd­ÓÃdeva meyÃntarÃdupapannavyatirekam , na tvevaæ cidrÆpamaparimitatvÃt / parimitatvaæ ca ÓÆnyÃderahaæbhÃvasya yat tadeva kÃlÃdipa¤cakam . tathà hi kÃla÷ kramamÃsÆtrayan pramÃtari vij­mbhamÃïastadanusÃreïa prameye 'pi prasarati , yo'haæ k­Óo'bhavaæ sa sthÆlo varte bhavi«yÃmi sthÆlatara÷ ityevamÃtmÃnaæ deharÆpaæ kramavantamiva parÃm­ÓaæstatsahacÃriïi prameye'pi bhÆtÃdirÆpaæ kramaæ prakÃÓayati / asya ÓÆnyÃderja¬asya vidyà kiæcijjhatvonmÅlanarÆpà buddhidarpaïasaækrÃntaæ bhÃvarÃÓiæ nÅlasukhÃdiæ vivinakti / kalà kiæcitkart­tvopodvalanamayÅ kÃryamudbhÃvayati , kiæcijjÃnÃmi / kiæcitkaromi , ---- iti / atra cÃæÓe tukye'pi kiæcittve kasmÃdidameva kiæcit , ---- ityatrÃrthe'bhi«vaÇgarÆpa÷ pramÃtari dehÃdau prameye ca guïÃdyÃropaïamaya iva rÃgo vyÃpriyate / na ca tadbuddhigatamavairÃgyameva , taddhi sthÆlaæ v­ddhasya pramadÃyÃæ na bhavedapi , rÃgastu bhavatyeva / buddhidharmëÂake'pi ca d­«Âo'bhi«vaÇga÷ / atraiva kasmÃdabhi«vaÇga ---- ityayamartho niyatyà niyamyate iti / evaæ kalÃvidyÃkÃlarÃganiyatibhirotaproto mÃyayÃpah­taiÓvaryasarvasva÷ san punarapi prativitÅrïatatsarvasvarÃÓimadhyagatabhÃgamÃtra evaæbhÆto'yaæ mita÷ pramÃtà bhÃti ---- idÃnÅmidaæ kiæcijjÃnÃna÷ , idaæ kurvÃïo'tra rakto'traiva ca ya÷ so 'ham ---- iti / e«Ãæ ca bhinnavi«ayatvamapi bhavati kadÃcit , yathÃnyatra rakto'pi niyatyÃnyat kÃryate iti / ete ca pramÃt­lagnatathaiva bhÃnti , ---- iti tasyaiva ÓaktirÆpÃ÷ pratipramÃt­bhinnà e«a , kadÃcit tu naÂamallaprek«ÃdÃvÅÓvarecchayà ekÅbhaveyurapi / na hyete«ÃmÅÓvarecchÃtiriktaæ nijaæ kimapi jÅvitamasti , ---- ityasak­duktaæ vak«yate ca //9// yaduktamidamityatra prameye vyatirekiïi mÃtà , ---- iti tatra tatprameyaæ darÓayati / ## yat kÃryakaraïarÆpaæ trayoviæÓatiprakÃraæ yacca tasya mÆlabhÆtaæ kÃraïaæ sarvakÃryakaraïÃvibhÃgarÆpaæ pradhÃnaæ nÃma tatsarvaæ meyam ---- iti sambandha÷ / yogimantratadÅÓvaraprabh­tÅnÃæ hi bhÆtatanmÃtrakaraïapradhÃnavaÓÅkÃrayogitvÃtsarvameva prameyam / saæsÃriïÃmapyanumÃnÃgamÃdidiÓà prameyameva , itÅyat prameyam / kÃlÃdayastu prameyà api pramÃryeva lagnÃ÷ , ---- iti pramÃt­ÓaktisvabhÃvatvÃt na prameyatvenehÃvasare mÃyÃpramÃt­cyatiriktaprameyaprastÃve gaïitÃ÷ / vastuto hi atratyo'yaæ pramÃtÃpi prameya eva , sa tu pramÃtrÅkriyamÃïa ÃcchÃditaprameyatÃka ihocyate //10// nanvatra trayoviæÓatau kiæ kÃryaæ kiæ karaïam ? ityÃÓaÇkyÃha ## pramÃtu÷ pÆrvaæ karaïopayoga÷ , ---- ityatrÃdau trayodaÓa karaïÃni÷ tatra buddhirapyavasÃyasÃmÃnyamÃtrarÆpà , grÃhyagrÃhakÃbhimÃnarÆpo'haækÃra÷ , saækalpÃdikÃraïaæ mana÷ , ---- ityanta÷karaïaæ tridhà / buddhau ÓabdÃdyadhyavasÃyarÆpÃyÃmupayogÅni buddhÅdntriyÃïi pa¤ca ---- Órotraæ , tvak , cak«u÷ , jihvà , dhrÃïam , ---- iti / karmaïi tÆpayogÅni pa¤ca karmendriyÃïi / tathà hi ---- tyÃgo grahaïamiti dvayam , ---- bahirvi«aya÷ yat tatra pÃïi÷ pÃyu÷ pÃda÷ , ---- iti karaïÃni / etadevÃntÃ÷ prÃïe yena kriyate tadvÃgÅndriyam / tatprak«obhapraÓÃntyà viÓrÃntikriyopayogÅ upastha÷ / sarvadehavyÃpakÃni ca karmendriyÃïyahaÇkÃraviÓe«ÃtmakÃni / tena cchinnahasto bÃhubhyÃmÃdadÃna÷ pÃïinaivÃdatte , evamanyat / kevalaæ tattatsphuÂapÆrïav­ttilÃbhasthÃnatvÃt pa¤cÃÇgulirÆpamadhi«ÂhÃnamasyaucyate , ---- ityevaæ karaïÃni trayodaÓa / e«Ãæ ca kÃryatve 'apyasÃdhÃraïena karaïatvena vyapadeÓa÷ / sthÆlaæ kÃryaæ p­thivÅ , Ãpa÷ , tejo , vÃyu÷ , nabha÷ , ---- iti pa¤ca bhÆtÃni / sÆk«mame«Ãmeva rÆpaæ , gandho , raso , rÆpaæ , sparÓa÷ , Óabda÷ , ---- iti / tatraikaikaguïamÃkÃÓÃdi , ekaikav­ddhaguïaæ và , ---- iti darÓanabheda÷ , ---- iti na vivecito , nupayogÃt / tatra sthÆlaæ vibhaktamavibhÃgasvÃnumÃpakam , ---- iti sthÆlarÆpopakramamuktam / atra p­thivyÃdyÃbhÃsà eva miÓrÅbhÆya ghaÂÃdisvalak«aïÅbhÆtÃ÷ karmendriyairupasarpitÃ÷ , buddhÅndriyairÃlocitÃ÷ , anta÷karaïena saækalpitÃbhimataniÓcitarÆpÃ÷ , vidyayà vivevitÃ÷, kalÃdibhiranura¤jitÃ÷ , pramÃtari viÓrÃmyanti , ---- iti tÃtparyam / etacca vistaratastatpradhÃne«u tantrÃlokasÃrÃdi«u mayà nirïÅtam , ---- itÅhÃnupayogÃnna vitÃnitam , ---- iti Óivam //11// iti ÓrÅmadÃcÃryotpaladevaviracitÃyÃmÅÓvarapratyabhij¤ÃyÃæ ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptaviracitavimarÓinyÃkhyaÂÅkopetÃyÃmÃgamÃdhikÃre tattvanirÆpaïÃkhyaæ prathamamÃhnikam //1// ____________________ ÃgamÃdhikÃre dvitÅyamÃhnikam / [vimarÓinÅ] {akhaï¬itasvabhÃvo'pi vicitrÃæ mÃt­kalpanÃm / svahrïmaï¬acakre ya÷ prathayettaæ stuma÷ Óivam //} evaæ tattvarÃÓau nirïÅte etadantarbhÃvenoltamapi mukhyatayà nirïetavyaæ pramÃt­tattvaæ vitatya nirïetuæ %% ityÃdi %% ityantairviæÓatiÓlokairÃhnikÃntaraæ prastÆyate / tathÃhi ---- pramÃturatra svarÆpapratyabhij¤ÃnamupadiÓyate ÓÃstre / sa hi heyamupÃdeyaæ ca svaæ svabhÃvaæ vidvÃn paramopÃdeyarÆpaæ ÓivasvabhÃvaæ svÃtmÃnamabhedenÃviÓan jÅvanneva mukto bhavati , ---- iti / tatra Ólokena brahmÃditrayasvarÆpam , tatkataæ ca pramÃt­bhedaæ Ólokasaptakena , dvayena samÃveÓasvarÆpam , Ólokapa¤cakena pramÃtureva su«uptÃdyavasthÃ÷ , trayeïa tÃsÃæ heyopÃdeyavibhÃgaæ nirÆpayati , ---- ityÃhnikatÃtparyam / granthÃrthastu nirÆpyate // ## tatreti , evaæbhÆte 'sminnÃgamasiddhe yuktyanugate ca tattvasvarÆpe sati yadetat kÃlÃdipa¤cakave«Âitaæ pramÃt­tÃrÆpam , tadeva yasyÃæ Óuddhamupasaæh­taprameyajÃtaæ bhavati daÓÃyÃæ saæhÃrÃkhyÃyÃæ tasyÃmadhi«ÂhÃt­devatÃtvaæ taddaÓÃsaæpÃdanena svopÃsakalokasya taddaÓÃdhyÃnÃveÓasamÃpannasya svÃbhimukhyasaæpÃdanena ca bhajamÃno bhaÂÂÃraka ÅÓvara eva rudro bhagavÃn , yo mÃyÃpade 'pi prÃïÃpÃnÃtmakadharmÃdharmasÆryendudinaniÓÃdivimuktamadhyamajyotÅrÆpapramÃt­svarÆpasparÓÃd unmÅlitat­tÅyanetra÷ / bhinnasya tu prameye tatsaætÃnapravahaïalak«aïe prasare 'dhi«ÂhÃt­devatà vi«ïu÷ , ata eva tayo÷ prameyaprasararÆpasya %% ityevaæ prakÃÓÃtmana÷ prÃdhÃnyÃt %% iti pramÃt­daÓÃveÓaÓÆnyatvÃt na t­tÅyanetronmÅlanam / devataiva daivatam / %% utpatti÷ saætÃnaÓca //1// yadetanmÃt­tÃmÃtramuktaæ tasya vibhÃgamÃgamikaæ ca saæj¤Ãbhedaæ nirÆpayati / ## ## mÃyayÃndho vimohita÷ , ata eva karmÃïi svÃtmano bandhakÃnyabhimanyamÃna %% iti kÃlÃdive«Âita÷ ÓÆnyÃdipramÃtà saæsarati , ---- ityata÷ saæsÃrÅ / deho 'pi hi svarÆpasÃd­Óyaæ bÃlyayauvanÃdi«vanuvartayan saæsaratÅva / buddhyÃdestu janmÃntare'pi saæsaraïam / vidyayà tu svarÆpaprakÃÓanaÓaktyà pratyabhij¤Ãpadaæ prÃpitamaiÓvarayaæ yasya , ata eva ÓarÅrÃdyapi viÓvamapi ca saævedanamevÃbhimanyamÃno'ta eva cideva ghanà anvÃcidrÆpavyÃmiÓraïaÓÆnyà yasya rÆpam , sa punarjanmabandhavirahÃt dehe 'pi sthite %% iti vyapadeÓayogya÷ / patite tu Óiva ekaghana÷ iti ka÷ kuto mukta÷ / bhÆtapÆrvagatyà tu pramÃtrantarÃpek«ayà muktah Óiva÷ , ---- iti vyavahÃra÷ / yaÓcÃsau mukta÷ sa bhÃvÃn svÃÇgavadabhimanyamÃna÷ pramimÅte iti sa te«Ãæ svÃmÅ , svarÆpaparamÃrthasamarpaïÃcca pÃlaka÷ iti patirupadi«Âa÷ ÓÃstre / mÃyÃÓaktik­tabhedÃn vyatiriktÃneva sato yadà mimÅte tadà taireva meyai÷ pÃÓarÆpai÷ pÃÓita÷ iti paÓurukta÷ / tathÃhi vedyarÃÓivaÓÃdevÃsmÃvi dyÃsmitÃrÃgadve«ÃbhiniveÓÃdaya÷ kleÓÃ÷ , dharmÃdharmÃdirÆpÃïi karmÃïi , ÃdipadÃdÃÓayarÆpà vÃsanà , phalabhogarÆpo vipÃka÷ , ---- iti kÃlu«yamanantaprakÃram , yata÷ pÃÓitatvÃt %% ityukta÷ //3// yadevaitatpaÓurÆpaæ tadevÃgame«u trividhaæ malam , ---- ityÃha / ## ## iha j¤Ãt­kart­rÆpaæ tÃvaccittattvasya svarÆpaæ , tasyÃpahÃro nÃmÃïavaæ malaæ yenÃsÃvaïu÷ saækucito jÃta÷ / tatra svarÆpasya nimÅlanaæ saækoca÷ / tatsthite bodharÆpe kart­tvalak«aïasya svÃtantryÃtmana÷ svarÆpÃntarasya nimÅlanaæ viparyayo và , ---- ityubhayayÃpyÃïavaæ malaæ svarÆpÃpahÃnirÆpamekameva / atraiveti , satyÃïave male dviprakÃre svarÆpasaækoce v­tte bhinnasya yatprathanaæ tasya %% iti saæj¤ÃmÃtram / mÃyÃk­tatvena mÃyÅyatà malatrayasyÃpi / tatra karturabodharÆpasya dehÃderbhinnavedyaprathane sati dharmÃdharmarÆpaæ kÃrmaæ malam , yato janma bhogaÓca sa ca niyatÃvadhika÷ , iti jÃtyÃyurbhogaphalaæ karma ityuktaæ bhavati //4////5// athai«Ãæ malÃnÃæ viviktavi«ayanirÆpaïÃt svarÆpaæ sphuÂÅkartuæ %% ityasya tÃvadvi«ayamÃha / #<ÓuddhabodhÃtmakatve'pi ye«Ãæ nottamakart­tà / nirmitÃ÷ svÃtmano bhinnà bhartrà te kart­tÃtyayÃt // Ipk_3,2.6 //># ye«Ãæ cinmÃtrameva paramÃrtho na tu %% iti svÃtmaviÓrÃntyÃnandarÆpaæ pramaæ svÃtantryam / te parmeÓvareïa tayà nirmitÃ÷ svÃtmana÷ sakÃÓÃdvyatiriktÃ÷ / atra hetu÷ ---- %% uttamasvÃtanryalak«aïÃyà %% abhÃvÃt ; parmeÓvarasya tÆttamasvÃtantryÃviyuktabodharÆpatvam , ---- ityabhiprÃyaÓe«a÷ //6// nanvasmÃddhetorbhavatu parameÓvarÃt te«Ãæ bhinnatvamanyonyatastu kathaæ bhedo bodharÆpasya vyÃpitvanityatvak­tasya ca deÓakÃlÃbhedasya samÃbatvÃt ; anyonyabhedÃbhÃve ca %% iti kathaæ bahuvacanam ? ityÃÓaÇkÃæ vyapohati / ## iha hi sarvatrÃpratihataÓakti÷ parameÓvara eva tayÃbubhÆsaæstathà tathà bhavati , natvanya÷ kaÓcit paramÃrthayo 'sti , ---- ityasak­duktam ; tataÓca vyÃviÓe«eïa te«Ãæ ÓarÅrÃdiÓÆnyÃntapramÃt­padottÅrïÃnÃæ bodhatvanityatvavibhutvÃdidharmajÃtasyaikye 'pyanyonyaæ bheda÷ , te ca ÓÃstre vij¤Ãnakevalà uktÃ÷ / tatra vij¤Ãmakevalo malaikayukta÷ , ---- ityÃdau %% bodhÃtmakaæ rÆpaæ %% svÃtantryavirahitame«Ãmiti //7// evaæ %% ityasya bhÃgasya vij¤ÃnÃkalavi«ayatÃmuktvà %% ityamumaæÓaæ vi«ayapradarÓanena spa«Âayati / #<ÓÆnyÃdyabodharÆpÃstu kartÃra÷ pralayÃkalÃ÷ / te«Ãæ kÃrmo malo'pyasti mÃyÅyastu vikalpita÷ // Ipk_3,2.8 //># ÓÆnye ja¬atvÃdanodharÆpe eva , yadi và prÃïe buddhau và ye«Ãæ ahamiti camatkÃrayogÃt kart­tvaæ te pralayena k­tÃ÷ %% kalÃtattvopalak«itakaraïakÃryarahità abodharÆpÃ÷ kartÃraÓca / pralayÃvadhi hi te tathÃk­tÃ÷ uttarakÃlaæ tu kÃryakaraïasaæbaddhà eva bhavanti ; yataste«Ãæ na kevalamuktarÆpa Ã,ava eva malo yÃvat kÃrmo 'pi vÃsanÃsaæskÃrarÆpo dharmÃdharmÃtmÃstyeva / yadyevam , bhinnavedyaprathÃpye«Ãæ syÃt / satyam , savedye su«uptapade , 'pavedye tu na bhavati ; tena mÃyÅyo mala e«Ãæ vikalpito vyavasthitavi«ayatvena / tathà hi ---- ke'pi ÓÆnyÃdibhÃgaviÓrÃntà gìanidrÃja¬Åk­tà apavedyasu«uptapadabhÃja÷ / anye tu buddhyÃdini«ÂhÃ÷ sukhadu÷khÃvaÓe«asÃmÃnyÃtmakabhinnavedyasaævedanayogita÷ savedyasau«uptapadalÅnÃ÷ / sthÆladehendriyÃtmakakÃryakaraïaviyogarÆpatvaæ tu pralayÃkalalak«aïaæ sarve«Ãæ tukyam //8// evaæ %% ityevamaæÓa÷ sphuÂÅk­ta÷ , prasaÇgÃcca kÃrmamalasya vi«ayo darÓita÷ , mÃyÃmalasya ca pÃk«ikatvamuktam / adhunà punarÃïavakÃrmamaladvayÃbhÃve'pi Óuddho'sti mÃyÃkhyasya malasya vi«aya÷ , ---- iti darÓayati ## ye cinmÃtramevÃtmatayà paÓyanti %% iti ca camatkÃrollÃsÃt kartÃrastata eva sarvaj¤Ã÷ sarvakartÃraÓca te vidyeÓvarÃ÷ / kintu tanukaraïabhuvanÃdi yade«Ãæ vedyatayà kÃryatayà ca bhÃti, tat kuvindapaÂad­«Âyà bhinnameva sat , ---- ityasti vidye ÓvarÃïÃæ mÃyÃkhyamalayoga÷ //9// atha malatrayasyÃpi yaugapadyena yo vi«ayastaæ darÓayitumÃha / ## iha vidyeÓvaravij¤ÃnÃkalÃstÃvanna bhavino mÃyÃntÃdhvÃtikramaïÃt ; pralayÃkalà apikaæcitkÃlamavidyamÃnabhavÃ÷ / ye tvete mÃyÃtattvÃntarÃlaparivartino devÃdaya÷ sthÃvarÃntÃÓvaturdaÓa ÓÃstre«u parigaïitÃste sarve %% saæsÃriïa÷ , te«Ãæ ca trayo'pi yugapanmalÃ÷ / nanu malatrayamadhye katamo mala÷ saæsaraïame«Ãæ saæpÃdayet ? Ãha , %% te«u tri«vapi satsu kÃrmaæ malaæ mukhyatayà saænipatya saæsaraïe kÃraïam . yathoktam / {karmatastu ÓarÅrÃïi vi«ayÃ÷ karaïÃni ca /} iti / tanukaraïavi«ayasaæbandha eva ca vartamÃno bhavi«yaæÓca , ---- ityanavarataæ prabandhato vartamÃna÷ saæsaraïamucyate / ÃïavamÃyÃmalau tu yadyapi na kÃraïaæ saæsÃre , tathÃpi kÃrmeïa vinà tau dehÃdivicitrabhÃvÃbhinirvartanaÓaktiÓÆnyau vij¤ÃnÃkalÃdi«u , ---- iti mukhyaæ kÃrmameva malaæ saæsÃrakÃraïaæ tatra tatra ÓÃstre gaïyate / ata eva tadupak«aye v­tte dattastÃvadasaæsaraïasopÃnapadabandha÷ , ---- ityÃÓayena karmabandhÃbhimÃnaparihÃnireva yatnata÷ sÃækhyapurÃïabhÃratÃdiÓÃstre«ÆpadiÓyate / evaæ malatrayasyaikaikabhedaistribhirdvibhedaistribhistribhedenaikena , iti sapta pramÃtÃra utti«Âhanti / tathà ca ÓÃstre {ÓivÃdisakalÃntÃÓca Óaktimanta÷ sapta /} ityuktam / tatrÃpyavÃntarabhedena guïamukhyatÃbhedena vikalpasamuccayatÃdibhedena cÃnantaprakÃratvamiti //10// asya ca malatrayasyodbhavatirobhÃvabhedÃt saæsÃriïÃæ prakÃradvayam , ---- iti darÓayati ## ## etacceti , yat tridaÓÃdÅnÃæ bhavinÃæ caitanyaæ kart­tÃæÓasya prÃdhÃnyÃnmalena saævidbhÃgasya nimajjitatvÃt kart­tÃmayam cidrÆpasya tattvaæ svÃtantryam , kalÃkhyena parameÓvaraÓaktyÃtmanà tattvena %% anuprÃïitam , malena nyakk­taæ sadudbodhitam , ÓÆnyÃderdehaparyantasya mÃyÃpramÃtu÷ saæbandhi , tat %% apradhÃnatvena %% , yato %% idantÃpannadehÃdiÓÆnyÃntaprameyabhÃganimagnatvÃt prameyam , yo gauro , ya÷ sukhÅ , yast­«ito , ya÷ sarvarÆparahita÷ so'ham , ---- iti hi idantaivÃntarnÅtÃhaæbhÃvà saæsÃriïÃæ parisphurati / seyaæ jÃgratsvaprasu«uptarÆpà saæsÃrÃvasthà / yadà tÆktagurÆpadeÓÃdidiÓà tenaivÃhaæbhÃvena svÃtantryÃtmanà vyÃpakatvanityatvÃdidharmaparÃmarÓamÃtmani / vidadhatà tata÷ ÓÆnyÃde÷ prameyÃdunmajjyevÃsyate tadà turyÃtÅtÃvasthà / yadÃpi parÃm­«ÂatathÃbhÆtavaibhavÃdinityaiÓvaryasaæbhedenaivÃhaæbhÃvena ÓÆnyÃdidehadhÃtvantaæ siddharasayogena vidhyate , tadÃsyÃæ turyadaÓÃyÃæ tadapi prameyatÃmujjhatÅva / seyaæ dvayyapi jÅvanmuktÃvasthà %% ityuktà ÓÃstre / samyagÃveÓanameva hi tatra tatra pradhÃnam , tatsiddhaye tÆpadeÓÃntarÃïi / yathà gÅtam / {mayyÃveÓya mano ye mÃæ /}(gÅ. 12.2) iti / {athÃveÓayituæ cittaæ /}(gÅ. 12.9) ityÃdi ca / samÃveÓapallavà eva ca prasiddhadehÃdipramÃt­bhÃgaprahvÅbhÃvabhÃvanÃnuprÃïitÃ÷ parameÓvarastutipraïÃmapÆjÃdhyÃnasamÃdhiprabh­taya÷ karmaprapa¤cÃ÷ / yadgÅtamapi / {abhyÃse'pyasamartha÷ sanmatkarmaparamo bhava /}(gÅ. 12.10) iti / dehapÃte tu parameÓvara evaikarasa÷ , ---- iti ka÷ kutra kathaæ samÃviÓet / tadetadÃha --- yat puna÷ kart­tÃyà mukhyatvaæ tannÃntarÅyakaÓca ÓÆnyÃderguïabhÃva÷ , tasmiæÓcÃpyacidrÆpe guïÅbhÆte %% iti malalyÃpÃrasyÃpahastanÃt cito ya÷ paro'pyÃtmabhÃgo bodhalak«aïo malena nyakk­to'bhÆt tasyÃpi adhunonmagnatvena mukhyatvam / yacca tat kart­tÃyà %% unmagnatà , idameva j¤Ãnamaj¤ÃnÃtmakamalapratipak«atvÃt ; tadetanmukhyatvaæ samÃveÓasya lak«aïaæ yena dehasthito'pi %% iti %% iti ÓÃstre«Ækta÷ //12// nanvevaæ patyu÷ samÃveÓÃtmikà turyatadatÅtarÆpà bhavatu daÓà , paÓostu kathaæ su«uptasvapnajÃgrad­ÓÃbheda Ãgame«Ækta÷ , ---- ityÃÓaÇkya su«uptasvarÆpameva tÃvadÃca«Âe Ólokatrayeïa / #<ÓÆnye buddhyÃdyabhÃvÃtmanyahantÃkart­tÃpade / asphuÂÃrÆpasaæskÃramÃtriïi j¤eyaÓÆnyatà // Ipk_3,2.13 //># ## ## iha cittattvaæ svasvarÆpamÃcchÃdayat j¤eyarÆpeïa buddhyÃdinà dehÃntena ghaÂÃdinà vÃbhÃsate / ekameva cedaæ svÃtantryavij­mbhitaæ , na tvatra vÃstava÷ kramo và bhedo và / tatrÃpi tu svÃtantryÃt kramaÓca bhedaÓcÃbhÃsate / tadevaæsthite yaÓcittattvasya svarÆpÃcchÃdanabhÃga÷ sa evottarabhÃgÃntrÃsaækÅrïo yadà viÓrÃmyati tadanudayÃdvà tatpradhvaæsÃdvà pralaya iva tadanÃdaraïÃdvà nidrÃsamÃdhimÆrcchÃdÃviva , tatraiva cÃhantÃrÆpaæ kart­tÃyÃ÷ padaæ parÃmarÓo 'sphuÂatvÃdarÆpÃtmanà saæskÃreïa Óuddhena vedyapadavÅmaprÃptena yukto bhavati , tadà saivÃvasthà netyevaparÃmarÓaleÓÃnapek«itani«edhyabuddhyÃdivi«ayasuspa«ÂaparÃmarÓasaæbhedÃpi avaÓyaæbhÃvini«edhyayogÃt %% itivat svÅk­tasÃmÃnyÃkÃrani«edhyà , ata eva saæskÃraÓe«Åk­taj¤eyà %<ÓÆnya>% ityucyate / tathÃvidhe buddhyÃdÅnÃæ dehÃdinÅlÃntÃnÃmabhÃvarÆpe ÓÆnyatvamucyate , yatastatra j¤eyÃnÃæ %<ÓÆnyatÃ>% abhÃvarÆpatà saæskÃraÓe«atà / iyameva hi sarvatrÃbhÃvo na tu satÃæ sarvÃtmanà vinÃÓa÷ / tatraiva ÓÆnye pramÃtari samavetà prÃïÃpÃnasamÃnodÃnavyÃnÃtmake vÃyucakre preraïÃtmikà Óakti÷ , sà ca vidyÃkalayo÷ prapa¤cabhÆtau yau krameïa buddhÅndriyakarmentriyavargau tayorÃntarÅ v­tti÷ / bÃhyà hi tayo÷ ÓabdÃdyÃlocanaÓabdÃbhivyaktisthÃnÃbhihananÃdikà v­tti÷ / taduktam {sÃmÃnyakaraïav­tti÷ prÃïÃdyà vÃyava÷ pa¤ca /} (sÃæ. 29 kÃ.) iti / evaæ ÓÆnya evÃhantà ak«acakropodvalità jÅvanam , iti sa ÓÆnya eva jÅva÷ saæsarati / yadi vendriyaÓaktÅnÃmeva yÃntarÅ sÃdhÃraïaprÃïanÃtmikà prÃïaÓabdavÃcyà prÃïÃdimÃrutaviÓe«apreraïÃmayÅ saiva %% ityadhiÓayÃnà jÅvanam , tadà prÃïa eva jÅva÷ saæsÃrÅ , sa eva ÓÆnya÷ , prÃïÃÓca purya«ÂakaÓabdavÃcya÷ , prÃïÃdipa¤cakaæ buddhÅndriyavarga÷ karmendriyagaïo niÓcayÃtmikà ca yato dhÅrvyajyate / tanmÃtrapa¤cakaæ mano'haæbuddhya ityanye {tanmÃtrodayarÆpeïa mano'haæbuddhi........../}(spa. 4.19) iti / {bhÆmirÃpo'nalaæ ...................... /}(gÅ. 7.4) iti ca vadanta÷ / evaæ yadubhayÃtmakaæ purya«Âakaæ tÃvatyeva Óuddhe yà viÓrÃnti÷ , tasyÃæ satyÃæ yadahantÃyÃ÷ su«uptÃyà bodhalak«aïaæ bhÃvarÆpaæ karma ca kriyÃsvabhÃvaæ tat sau«uptam / malena hi pramÃtà supta÷ kalayà tvasupta iva , atra tannimajjane su«Âhu suptastasya bhÃva÷ karma và , ---- iti / tatra ÓÆnyasau«upte na ki¤cidvyatiriktaæ vedyam , ---- iti mÃyÅyamalÃbhÃvÃdapavedyaæ tat ; prÃïasu«upte tu sparÓak­tasya sukhadu÷khÃderbhÃvÃt mÃyÃkhyamasti malam , ---- iti savedyaæ tat / evaæ gìhÃgìhasu«uptadvitayavat pralayo 'pi mantavya÷ / sa paraæ dehÃdipradhvaæsÃnudayak­taÓciratarakÃlaÓca / su«uptaæ tu dehÃdyanÃdarak­tamacirakÃlaæ ca , ---- iti viÓe«a÷ / tatrÃpi Óramak­taæ nidrà , dhÃtudo«ak­taæ mÆrcchà , dravyak­taæ madonmÃdÃdi , svÃtantryak­taæ samÃdhi÷ , ---- ityÃdyavÃntarabheda÷ / kecittu samÃdhirÆpaæ savedyamanyadapavedyam , ---- iti prapannÃ÷ //15// nanvevaæ sphuÂavedyapadavinirmuktà su«uptÃvasthÃstu , svapnajÃgrahaÓayostu sphuÂavedyÃvabhÃsayoginyo÷ ko bheda÷ ? ityÃÓaÇkya Ólokadvayena bhedamÃha ## ## bÃhyendriyÃïi cak«urgolakÃdÅni nimÅlitÃni nidrÃyamÃïasya lak«yante , na ca te«u nimÅlite«u bÃhyendriyagrahaïavyÃpÃro d­«Âa÷ , tena Óuddha eva manomÃrge rÆpasparÓÃdayo bhÃvà ak«agrahaïasamucitena spa«Âena vapu«Ã bhÃsanayogyÃ÷ parmeÓvareïa s­jyante , na tvaïunà , ani«Âasyaiva darÓanÃt , i«ÂasyÃpi deÓakÃlÃntarÃdiyogena / ata eva manomÃtrasthitatvÃdeva na pramÃtrantarasÃdhÃraïÅyaæ s­«Âi÷ / yattu tatra bÃhyendriyavi«ayatvaæ pramÃtrantarasÃdhÃraïyaæ cakÃsti , tadyadyapi yÃvadbhÃti tÃvat tathaiva , tathÃpyuttarakÃlaæ prabuddhasya na tathà , ---- iti parÃmarÓena tadrÆpaæ nirmÆlatvenÃvabhÃti , ---- iti bhrÃntam / yÃni hi pramÃtrantarÃïi svapne sventriyÃïi ca bhÃnti , etÃni prabodhakÃlabhÃvibhireva tairabhinnÃni , ---- iti niÓcaya÷ , prabodhakÃle ca na tathà , ---- iti niÓcayÃnuv­ttirapah­taiva / tenobhayamapi bhrÃntamucyate ; bhrÃntatvameva cÃsthairyam / evamindriyÃvi«ayatvenaivÃsÃdhÃraïatvamÃk«iptam , {vibhrameïaiva cÃsthairya ........................... /} iti svakaïÂhena , tat jÃgratpratiyogidharmanirÆpaïÃvasare'pi na darÓitam / evaæbhÆtà yà s­«Âi÷ sà paÓo÷ svapnasamaye bhÃvÃt %% svapnakÃle vi«aya÷ iti , tathÃbhÆtavi«ayaæ pramÃt­ttvaæ paÓo÷ svapnÃvasthà iti yÃvat / ak«agrahaïaæ bÃhyendriyadaÓakasyopalak«aïam / yatra tu bÃhyÃk«avi.ayaæ sarvapramÃt­sÃdhÃraïatvaæ ca niÓcayÃnuv­ttyà bÃdhÃrahitayà paramÃrthatvena cakÃsti , tata eva sthairya vi«ayasya sà s­«Âi÷ paÓo÷ jÃgara÷ ; tadvi«ayaæ pramÃt­tvaæ jÃgarÃvasthà , ---- iti yÃvat / yÃvaccÃnuv­ttisthairya niÓcayasya cakÃsti tÃvajjÃgara÷ / tanmadhye ca niÓcayÃnuv­ttinirmÆlanÃt svapna÷ , ---- ityavabhÃsasÃratvÃt vastÆnÃæ , svapne 'pi dÅrghe yatra svapnÃntaraæ sa tadapek«ayà jÃgradeva ; jÃgradabhimatamapi và dÅrghadÅrghaæ kÃlÃntare niÓcayÃnuv­ttinirpdhÃjjÃgradantarÃpek«ayà svapna eveti mantavyam //17// ÃsÃæ tis­ïÃæ heyatvapradarÓanena turyÃvasthÃta÷ prabh­tyupÃdeyatvaæ sÆcayati ## yatrÃyaæ pramÃtà tyÃgopÃdÃnatadicchÃprayatnÃdikaæ parikleÓaæ paÓyati , tadevÃsya heyatayà bhÃti / sa cÃsya sukhadu÷khayogavaicitryeïaiva k­ta÷ , taccaitadavasthÃtraye saæbhavati ; yata÷ kart­tÃrÆpaæ svÃtmaviÓrÃntyananyaunmukhyalak«aïamÃnandaikaghanaæ yaccinmayaæ vapu÷ , tadyadà prÃïÃdimat ÓÆnyapurya«ÂakadehÃdibhÆmi«u guïa tÃmabhyeti , tadà tasmin guïÅbhÆte prÃïÃde÷ prÃdhÃnyaæ sphurati / tathà ca tasya cidrÆpasya yathÃyathà hÃnistathÃtathà du÷khopacayo , yathÃyathà ki¤cidunmajjanaæ tathÃtathà sukhopacaya÷ / tathÃhi ---- bubhuk«ÃkÃle prÃïasyaivodrekÃt du÷khaæ , t­ptau tasya nyagbhÃvÃdahantodreke sukhaæ yuktam / evaæ ÓrÃntasya mardanÃmardane dehaprÃdhÃnayÃprÃdhÃnye mantavye / yastu samÃveÓatattvaj¤astasya tatkÃle du÷khÃnudaya eva / yadÃha {durbalo 'pi tadÃkramya yata÷ kÃrye pravartate / ÃcchÃdayedbubhuk«Ãæ ca tathà yo'tibubhuk«ita÷ //}(sp. 48) iti / evaæ prÃïÃde÷ prÃdhÃnye kart­tÃyà guïabhÃve sukhadu÷khavaicitryaÓatayoga÷ prayÃsabhÆmi÷ , --- iti jÃgratsvapnasu«upte prÃïÃdiprÃdhÃnyaæ kart­tÃnyambhÃvaÓcÃsti , ---- iti tat trayameva heyam / kart­tÃprÃdhÃnyonme«Ãttu turyarÆpÃtprabh­ti tatsthairyÃtmakaturyÃtÅtadaÓÃntamupÃdeyam , ekarasÃnandaghanasvabhÃvalÃbhe upÃditsà -- jihÃsà -- vaivaÓya -- pariÓrama-- praÓamÃt , ---- iti tÃtparyam //18// nanu prÃïÃdiprÃdhÃnyaæ heyatÃyÃæ kÃraïamuktaæ taccejjÃgradÃditraya eva tarhi turyÃdau tadabhÃvÃt tatsamÃveÓe vyutthÃmÃnupapatti÷ , ---- iti Ólokadvayena ÓaÇkÃæ pariharati / ## ## %% iti prÃïÃpÃnarÆpà jÅvanasvabhÃvà yeyaæ cidrÆpasya sthiti÷ , sà tÃvatsÃmÃnyaparispandarÆpà , dehaprÃïÃderacetanasya cetanÃyamÃnatÃsaæpÃdanÃtmikà ahamitisvÃtranryÃropasÃrà satÅ vikalpaparÃmarÓamayÅ saiva prÃïÃpÃnÃdiviÓe«Ãtmanà pa¤carÆpatÃæ bhajate / tatra ki¤cijjahatÅ kvacitpatantÅ ca ÓvÃsani÷ÓvÃsarÆpà krameïa prÃïatvamapÃnatvaæ ca viÓe«aæ darÓyati / tadidaæ viÓe«advayaæ jÃgrati tÃvat sphuÂameva dehÃt pras­tya vi«eye viÓrÃnte÷ , tato 'pi dehe ; sm­tyÃdau vÃbhyantare vedye viÓrÃnte÷ prÃïÃpÃnayo÷ suspa«ÂatvÃt / svapne 'pi taddvayamastyeva ; svapato 'pi hi prÃïÃpÃnau nirgamapraveÓÃtmÃnau sphuÂameva pareïa lak«yete / svayameva ca vedya saævedanÃt tyÃgopÃdÃnarÆpà sthiti÷ saævedyata eva , tena prÃïanà prÃïÃpÃnaviÓe«advayamayÅ jÃgrati , tathà svapne ; suptaæ svapna÷ , tadeva tu yadà sutarÃæ pu«Âaæ bhavati , tadà su«upta÷ pramÃtà , tasyedaæ sau«uptaæ padam / tat dvividhamapi samÃnÃkhyarÆpaviÓe«aæ prÃïÅyaæ svÅkaroti / savedye tÃvatsu«upte yadyapi prÃïÃpÃnaspando lak«yate , tathÃpi tayormadhye yà viÓrÃntih­dayasadane nirindriye pradeÓe tadeva mukhyata÷ su«uptamiti / tatra prÃïÃpÃnayoryaÓchedo viÓrÃnti÷ kaæcitkÃlaæ tadÃtmà sakalarasÃdivargasyordhvÃdharatiryak«u samÃnÅkaraïavyÃpÃrÃtmà , tata eva h­tpadmavikÃsadÃnÃdbhuktapÅtajaraïakÃrÅ samÃno dinarÃtrirÆpayo÷ prÃïÃpÃnayo÷ kaæcitkÃlaæ sÃmyÃdvicchedÃcca vi«uvatkÃlatulya÷ / vi«uæ vyÃptiæ samÃnÅkaraïamarhati , ---- iti , {tadarham}(pëÆ.5-1-117) iti vati÷ / upamÃne vatereva cÃvyavatvam %% iti prayogÃt ; taddhi nyÃyasiddhaæ na vÃcanikam / viÓe«aæ và dinarÃtritadÆnÃdhikarvalak«aïaæ suvati prerayatyaviratam , ---- iti Óatari vi«uvat / tatra ca vi«uvati vicchidyamÃnasya prÃïÃpÃnasya saæskÃrarÆpatayà sadbhÃva÷ , saiva hi vicchedo na tu sarvÃtmanà nÃÓo'sti , ---- ityuktamasak­t / tataÓca hÃnÃdÃnayorbÅjarÆpatà su«upte ; iyati ca sarva÷ pralayÃkalÃnta÷ paÓuvarga÷ / yadà tu sà prÃïanÃv­ttirvÃmadak«iïamÃrgau khilÅbhÃvayantÅ madhyarÆpeïordhvena pravahati , tadà tatpravahaïaæ sakalasya bhedasyÃbhedasÃratÃdÃnalak«aïaæ vilÃpanamÃÓyÃnasyeva sarpi«o vidadhatÅ udÃnav­ttirvij¤ÃnÃkalÃdÃrabhya sadÃÓivÃntam , sà ca turyÃtmikà daÓà / mÃyordhve hi vij¤ÃnÃkalÃ÷ , ---- iti tata÷prabh­ti bhedagalanaæ pravartate / vilÅne tu bhede sarvavedyarÃÓirÆpatattvabhÆtabhuvanavargÃtmaladehavyÃpanarÆpeïa prÃïav­ttirvyÃnarÆpà viÓvÃtmakaparamaÓovpcità turyÃtÅtarÆpà / prÃïa eva pramÃtà prÃïÃpÃnarÆpa÷ samÃnarÆpa udÃnarÆpo vyÃnarÆpaÓca , ---- iti sÃmÃnÃdhikaraïyam , vij¤ÃnÃkalaÓcÃsau mantraÓcÃsau vargÃpek«ayà , ÅÓaÓca sadÃÓiveÓvararÆpo yo'sau , ---- iti udÃna÷ / etaduktaæ bhavati , yadyapi turyatadatÅtayorapyasti prÃïanà ---- anyathà jÅvatvasya vyutthÃnasya cÃnupapatte÷ ---- tathÃpi bhedopasaæhÃreïÃbhedaviÓrÃntipradhÃnatvÃdanayordaÓayo÷ sukhadu÷khÃdivaicitryÃyogÃt ekaghanasvÃtmaviÓrÃntyÃtmakaparamÃnandamayatvenopÃdeyataiva / su«uptÃdau tu saæskÃrarÆpatvÃsphuÂavedyollÃsasphuÂavedyÃvabhÃsarÆpasya bhedasya vidyamÃnatvÃt asti sukhadu÷khÃdivaicitryam , ---- iti heyataiva , ---- iti yuktamuktaæ %% ityÃdi / bhagavataÓca viÓvaÓarÅrasya prÃïÃpÃnasamÃnodÃnavyÃnarÆpataiva sakalagatollÃsapraveÓapralayÃkalavij¤ÃnÃkalaÃdivargaÓivarÆpatà , ---- ityapyanena darÓitam / yathoktam {«a¬triæÓadÃtmakaæ viÓvaæ Óambho÷ prÃïÃdiÓaktaya÷ /} iti //20// Ãdita÷ 171// iti ÓrÅmadÃcÃryotpaladevaviracitÃyÃmÅÓvarapratyabhij¤ÃyÃæ ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptaviracitavimarÓinyÃkhyaÂÅkopetÃyÃmÃgamÃdhikÃre pramÃt­tattvanirÆpaïÃkhyaæ dvitÅyamÃhnikam // 2 // saæpÆrïaÓcÃyamÃgamÃdhikÃrast­tÅya÷ // 3 // ________________________________________ tattvasaÇgrahÃdhikÃre prathamamÃhnikam [vimarÓinÅ] {anantamÃnameyÃdivaicitryÃbhedaÓÃlinam / ÃtmÃnaæ ya÷ prathayate bhaktÃnÃæ taæ stuma÷ Óivam //} evaæ svasaævedanopapattyÃgamasiddhaæ maheÓvararÆpamÃtmasvarÆpaæ yadadhikÃratrayeïa vitatya nirïÅtaæ tadeva saæk«epeïa Ói«yabuddhi«u niveÓayitumÃgamÃrthagrahaæ ÓlokëÂÃdaÓakena darÓayati %% ityÃdinà %% ityantenaikenÃhnikena / tatra `lsokena pÃramÃrthikaæ rÆpamuktvà Ólokanavakena bandhasvarÆpaæ pramÃt­prameyatattvadarÓanadiÓà , saptakena pratyabhij¤Ãtmakaæ mok«atattvaæ , ÓlokenopasaæhÃraæ darÓayati , ---- iti tÃtparyam / granthÃrthastu nirÆpyate / ## iha ja¬ÃstÃvaccetananimagnà eva bhÃnti ; idamiti hi ja¬aparÃmarÓo'hamiti saævitparÃmarÓa eva viÓrÃmyati / tataÓca ja¬Ã nirÃtmÃna iti jantava eva jÅvÃ÷ sÃtmÃna÷ , te«Ãæ ca maheÓvara eva svÃtmà sa eva maheÓvaro na tvanya÷ kaÓcit / yata÷ saævitsvabhÃvo'sau , saævidaÓca na deÓena na kÃlena na svarÆpeïa ko'pi bheda÷ , kÃmaæ dehaprÃïÃdayo bhidyantÃæ , te tu ja¬apak«yÃÓcetananimagnà eva , ---- ityeka eva cidÃtmà svÃtantryeïa svÃtmani yato vaiÓvarÆpyaæ bhÃsayati , tato maheÓvaro'ntarnÅtÃmidantÃæ k­tvà parÃnunmukhasvÃtmaviÓrÃntirÆpÃhaævimarÓaparipÆrïa÷ , ata eva sarvaj¤asarvakart­tve nÃsya yatnopapÃdye , vicitrabuddhikarmendriyavi«aye hi yathà j¤Ãt­tvakart­tve ekasyaivÃtmanastayendriyasthÃnÅyarudrak«etraj¤asahasravi«ayasya bhÃvarÃÓerjajj¤Ãnaæ karaïaæ ca tadekatra cidÃtmani , ---- iti //1// nanu yadyeka evÃyaæ maheÓvararÆpa Ãtmà kastarhi bandho yadavamocanÃyÃyamudyama÷ ? ityÃÓaÇkyÃha ## tatraivaæ svÃtmani maheÓvare sthite tasminneva prakÃÓarÆpe svÃtmadarpaïe tenaiva parameÓvareïa svÃtantryÃt tÃvats­«Âa÷ saækocapura÷sara idaæbhÃga÷ , tanmadhe yadetadbuddhiprÃïadeharÆpamidantayà vedyaætadbuddhyÃdibhinnasya vedyasya prÃhakatayà samucitam idaæbhÃvÃbhibhavÃprabhavi«ïutvÃt k­takenÃpÆrïenÃhaæbhÃvena parÃmarÓena bhÃsamÃnaæ cakÃsti %% iti //2// nanvevamapyastu , tathÃpi kasya bandha÷ ? ÅÓvaravyatirikto hi ko'nyo'sti ? tadetatparihartumÃha ---- ## satyam , paramÃrthato na kaÓcid bandha÷ kevalaæsvasmÃdanuttarÃt svÃtantryÃt yadà svÃtmÃnaæ saækucitamavabhÃsayati sa eva , tadà svasya pÆrïasya rÆpasya yadaparij¤Ãnaæ bhÃsamÃnatve 'pyaparÃmarÓarÆpaæ tadeva kÃraïatvena prak­taæ yasya sa pÆrïatvÃkhyÃtimÃtratattva÷ %% ityucyate / ata evÃneka÷ tattaddehaprÃïabuddhiviÓe«eïa saækocagrahaïÃt / sa ca pumÃn bhoktà sambandhanaæ bhogalak«aïamanubhavati / bhogaÓca nÃma tasya yau kalpitau kriyÃnandau , kalpità kriyà du÷kham , rajo hi prakÃÓÃprakÃÓacäcalyarÆpaæ du÷khamucyate ; prakÃÓarÆpaæ ca sattvaæ sukham ; tamastvaprakÃÓarÆpo madhye viÓrama÷ pralayasthÃnÅya÷ //3// nanu s­«ÂÃvityanena kiæ vyavacchedyaæ kiæ ca saægrÃhyam ? ityÃha ---- ## viÓvarÆpasya bhagavata÷ svarÆpabhÆta eva viÓvatra ya÷ prakÃÓo yaÓca vimarÓa÷ , te tÃvajj¤Ãnakriye svarÆpadvayaparÃmarÓa eva viÓrÃntam ahamidamitisadÃÓiveÓvaraparamÃrthaæ sà bhagavato mÃyÃÓakti÷ , tà etÃstisra÷ Óaktayo bhagavati naisargikyo's­«ÂÃ÷ / svarÆpÃparij¤Ãne tu bhinne«u bhÃve«u j¤Ãnaæ kriyà , Óuddhameva bhinnatvaæ prakÃÓavimarÓaÓÆnyam , ---- iti paÓo÷ prakÃÓa÷ prakÃÓÃprakÃÓÃvaprakÃÓaÓca iti krameïa sukhadu÷khamohalak«aïÃni prakÃÓakriyÃniyamaÓÅlÃni sattvarajastamÃæsi //4// nanu caivaæ sati yathà parmeÓvarasya j¤ÃnakriyÃmÃyà avyatirekaïya÷ Óaktaya÷ , ---- ityucyante , tadvat paÓo÷ sattvarajastamÃ/msi prasajyante , vyatiriktÃni ca tÃni puæsttvÃd gaïyante , tadetat katham ? iti saæÓayaæ Óamayati ## satyam evaæ syÃt yadi bhedagraha na bhavet , bhedastvayaæ vicÃryate / tatra ca saækucitacinmÃtrasvabhÃva÷ puru«o , nÃsya naisargikaæ bhÃvavi«ayaæ prakÃÓanÃdi rÆpaæ sarvadà tatprasaÇgÃt , api tvanyasaæbandhak­tam / tataÓca tasmÃt paÓo÷ Óaktimattvena ÓaÇkyamÃnÃd bhedena yata etÃni sattvÃdÅni , tata÷ Óaktayo vyatirekamuktÃ÷ ---- iti nocyante kiæ tÆpakaraïatvÃt %% ityucyante / nanu puru«Ãt kimiti te bhedenocyante ? , ucyate , iha sukhadu÷khamohapariïÃmarÆpametatkaraïatrayodaÓakaæ kÃryadaÓakaæ ca sukhÃdisvabhÃvatvenÃnubhÆyate , ---- iti sukhadu÷khamohÃ÷ karaïakÃryavargatÃdÃtmyav­ttayo yadi puru«avyÃpi tÃdÃtmyaæ bhajeran tarhi puru«a÷ kÃryakaraïaparyantas­«Âimaya÷ saæpanna÷ , pariïÃmaÓca dÆ«ita÷ ---- iti svÃtantryaÓaktyà puru«o viÓvarÆpa÷ , ---- ityÃyÃtam / tathà ca na kaÓcit puru«a ÅÓvara eva , tasmÃt apratyabhij¤Ãnamayapuru«asvarÆpavicÃre sattvÃdayo bhinnà eva , ---- iti sthitam //5// nanu j¤ÃnÃdÅni kathaæ sattvÃdirÆpÃïi paÓuæ prati ? ityÃha ## iha tÃvat paritviÓvasyÃvabhÃsavaicitryalak«aïeïa s­«ÂyÃdinà pÃlayità svaprakÃÓasvabhÃva÷ , tasya viÓvapateryà sattà bhavanakart­tà sphurattÃrÆpà pÆrvaæ vyÃkhyÃtà {sà sphurattà mahÃsattÃ}(Ipv_1,5.14) ityatra , saiva prakÃÓasya vimarÓÃvyatirekÃt vimarÓÃtmakacamatkÃrarÆpÃsatÅ kriyÃÓaktirucyate , paraunmukhyatyÃgena svÃtmaviÓrÃntirÆpatvÃcca saiva Ãnanda÷ , tadevaæ bhagavataÓcidÃtmatayaiveyadrÆpatà / paÓostu sattà tadabhÃvaÓca ÃnandaÓca tadabhÃvaÓca saækucitatadrÆpatvÃt , tena yo'sau sattÃnandabhÃgastatprakÃÓasukhav­tti sattvam , yastadabhÃvastadÃvaraïamoharÆpaæ tama÷ , ete ca te sattvatamasÅ nÅlÃnÅlavat parasparaparihÃreïa yadyapi vartete kÃryakÃraïatvavat tayÃpi ekaparÃmarÓagocarÅkÃryadharmyapek«ayà citrapataÇgasaægatanÅlÃnÅlÃtmakarÆpanyÃyenÃnyonyamiÓratayÃpi bhÃta÷ , ato yo'yaæ %% miÓrasvabhÃva÷ tadrajoguïa÷ , ata eva prakÃÓÃprakÃÓasvarÆpayo÷ sattvatamasoratra Óle«eïÃvasthÃnam iti du÷khatvam ; priyaputrÃderekaghana eva hi prakÃÓa÷ sukham ; ekaghana evÃprakÃÓo moha÷ / yastu katha¤citprakÃÓo yathà savyÃdhikadeharÆpatayÃnabhimatayà , katha¤ciccÃprakÃÓo yathà gatagadakalyÃïadharmayogitayÃbhimatayà tadeva du÷khatvam ; ayameva ca pÆrvÃparÅbhÃvasÃra÷ kriyÃparamÃrtha÷ / atrÃnubhayarÆpatvaæ tu nÃsti , pratÅtau kasyÃæcit kalpitÃkalpitarÆpÃyÃmÃmananupraveÓÃt tasya / tathà hi ---- nÅlaæ tÃvadakalpitarÆpÃyÃæ dhiyi bhÃti ; nÅlÃbhÃvastu tuccho 'pi kalpanÃkalpita ÃbhÃsamÃnatvÃt tÃvadvyavahÃraparamÃrtha÷ , tadubhayavyÃbhiÓraïÃttu nÅlÃnÅlaæ bhÃtu nÃma , yattvanubhayarÆpaæ tannÅlapratÅtyà tÃvadakalpitayà na vi«ayÅk­taæ cet tat kalpitÃmanÅladhiyamanudhÃvet , atha tÃæ kalpitÃæ dhiyaæ nÃviÓatyakalpitayà vi«ayÅk­taæ nÅlameva syÃt , ---- iti na paÓoÓcaturtho'sti guïa÷ / apiÓabdaÓcÃrye , paÓo÷ sà sattà sattvam , tadabhÃvastama÷ , dvayÃtmà rajaÓca , ---- iti saæbandha÷ //6// evaæ tÃvat patipaÓurÆpaæ pramÃt­tattvaæ saæk«epeïa nirïÅtam ; atha prameyatattvaæ nirïetuæ patyau tÃvat %% iti nirïetumÃha ---- ## ihÃbhÃsà eva tÃvadarthÃ÷ , ---- ityuktam , te ca parÃmarÓaikyena kadÃcinmiÓrÅkriyante yadà viÓe«arÆpatà , kadÃcidamiÓrà eva parÃm­Óyante yadà samÃnyarÆpatà , te ete ubhayÃtmÃno'pyarthà asÃmÃyikenÃkalpitenedaæbhÃvena sahajaparÃmarÓarÆpeïÃÇgulinirdeÓÃdiprakhyena gocarÅkÃryÃ÷ prabhorapi na kevalaæ sadyojÃtabÃlÃderyÃvadÅÓvarasyÃpi , %% tena sÃmÃnyaviÓe«aprakÃreïa citratayÃvabhÃsante / citratvaæ hi tayo÷ ---- yanmiÓratvamamiÓratvaæ ca yugapadekÃhantÃviÓrÃntaæ bhÃti , ---- iti ÅÓvaradaÓÃyÃæ bhÃvollÃsanÃntarÅyakatvena saævitsaækocarÆpaæ ni«edhyÃnuparaktana¤arthamÃtrarÆpaæ ÓÆnyaæ saævitprakÃÓenaiva prakÃÓamÃnamahantÃni«edharÆpÃmasÃmÃyikÅmidantÃmullÃsayati //7// evaæ tÃvadÅÓvararÆpasya patyuritthaæ prameyatattvaæ , paramaÓive tu bhagavati prameyakathaiva kathamutti«Âhati , prameyakathotthÃpakatvameva bhagavata÷ sadÃÓiveÓvaratvam ; ato 'dhunà paÓuæ prati kÅd­k prameyasya v­ttÃnta÷ , ---- iti sandehamapohati Ólokatrayeïa ---- ## ## ## turviÓe«aæ dyotayati , pratyagÃtmanastu itthaæ prameyarÆpà arthÃ÷ , na svÅÓvarayaduktanayeneti / %% iti miÓrÃmiÓratayà bhidyamÃna ÃbhÃso ye«ÃmarthÃnÃæ te viÓe«asÃmÃnyÃtmÃno'rthÃ÷ %% pratipuru«amavyÃmiÓrasvasaævedanÃdagamasvarÆpasyÃsaækÅrïÃhaæprakÃÓÃtmana÷ prakalpyÃ÷ kalpanÅyÃ÷ , pratiprÃïisvavÃsanÃnusÃreïa tattadvicitrasukhadu÷khÃdyupayuktÃbhi÷ smaraïe utprek«aïe saækalpane 'nyatrÃnyatra ca vikalpayoge / etaduktaæ bahvati ---- ÅÓvarasya vikalpÃtmakatÃmantareïa ÓuddhavimarÓavi«ayÅbhÃvyà arthÃ÷ , paÓostvanyonyÃpohanaheyÃkini vikalpe samÃrƬhÃste 'rthà bhavanti , sÃæsÃrikahÃnÃdÃnÃdivyavahÃropayogÃt iti / nanvavikalpyante yÃvaÃnevÃrthastÃvÃneva yadi vikalpyatve tatko viÓe«a÷ prameyasya patipaÓurÆpatÃyÃm ? ucyate , tasyeti , paÓukart­kà s­«Âiste«ÃmarthÃnÃmÅÓvaras­«ÂÃnÃmuparivartinÅ , ata eva tÃmÅÓvaras­«ÂimupajÅvantÅ asÃdhÃraïÅ pratipramÃt­niyatà / tadyathà %% iti yena s­«Âaæ tat tasyaiva tadà nÃnyasya / nanu yadi paÓorapi s­«ÂiÓaktirasti tarhÅÓvara eva ? satyam , ÅÓvara evÃsau / nanvevaæ sÃdhÃraïatvaæ kasmÃt s­«Âerna bhavati ? bhavet yadi svaÓaktiæ parijÃnÅyÃt , yÃvatà sà tasyÃparij¤ÃtÃparavaÓasyaiva sato vikalpakriyà vikalpanaÓaktirudeti / nanu kena sà tasyotthÃpyate ? Ãha ---- ÅÓvarasya parÃmarÓarÆpatayà ÓabdarÃÓilak«aïasya và Óakti÷ svarÆpaviÓrÃntilak«aïapÃramaiÓvaryoparodhaprayojanabrÃhmyÃdidevatÃcakramayÅ taistai÷ kakÃrÃdivarïavaicitryairvicitrà , tayà yÃsau vikalpakriyà tasya paÓorekatra nirƬhyabhÃvÃt ca¤calà , tena %% ityÃdivarïavaicitryÃnuviddhà , tayà vikalpanakriyayà %% ÅÓvarasvabhÃvasyaiva paÓorasÃdhÃraïÅ s­«Âi÷ / {pa¤cavaktraÓcaturdanto hanstÅ nabhasi dhÃyati /} ityapivimiÓratÃyÃæ vikalpas­«Âi÷ , tÃnÃbhÃsÃn ÅÓvaras­«ÂÃneyopajÅvati iti sarvà pÃÓavÅ s­«Âi÷ pratyayas­«ÂirÅÓvaras­«ÂyupajÅvinÅtyuktam //10// nanveyaæ yadi pÃÓavÅ s­«Âi÷ saæsÃrarÆpà tarhi pÃrameÓvarÅ s­«Âi÷ paÓo÷ kiæ kuryÃt ? iti nirïÅyate ---- ## aiÓvara÷ sargo dvidhà , sÃdhÃraïaÓca ghaÂÃdirasÃdhÃraïaÓca anyathà nirdi«Âo dvicandrÃdi÷ ; tasya ca sÃmÃnyalak«aïaæ spa«ÂÃvabhÃsanaæ nÃma / so'yaæ sargo yadà vikalpahÃnakrameïa tasminnirvikalpakaparig­hÅta eva spa«ÂÃ'bhertha ekÃgratvamavalambhya %% ityaiÓvaryaparÃmarÓapadaæ bhavati tadà antarlak«yabaird­«Âinime«onme«aparihÃradiÓà %% abhyÃsatÃratamyena paÓo÷ paÓutvaæ pratihantÅÓvaratvaæ darÓayati / kiæ ca yo'yaæ vikalpasarga÷ pÃÓava ukta÷ so'pi yadi %% iti pÆrviktarÆpavaiparÅtyena parij¤ÃtayeÓaÓaktyà parij¤ÃtatÃdÃtmyasya bhavati tadà so'pi sÃdhÃraïa evÃpyÃyanÃbhicaraïaÓÃntyÃdivikalpa iva nyastamantrasya bhÃvitÃnta÷karaïasya //11// evaæ vikalpanirhrÃsena nirvikalparÆpasÃtmÅbhÃve viÓvÃtmakasÃk«ÃtkÃralak«aïa÷ svapratyaya eva mok«o darÓita÷ , adhunà vikalpanirhrÃsÃbhÃve'pi taæ darÓayati ---- ## nahi sa÷ pratyagÃtyà nÃma paÓu÷ kaÓcidanyo yo'ham , api tu parig­hÅtagrÃhyagrÃhakaprakÃÓaikaghana÷ paro ya÷ sa evÃhaæ sa cÃhameva , na tvanya÷ kaÓcit ; ato vikalpas­«Âirapi %% svÃtantryalak«aïo %% , ---- ityevaæ vimarÓe d­¬hÅbhÆte satyaparik«Åïavikalpo'pi jÅvanneva mukta÷ / yathoktam ---- {ÓaÇkÃpi na viÓaÇkyeta ni÷ÓaÇkatvamidaæ sphuÂam /} iti //12// nanvevaæ baddhamuktayo÷ prameyaæ prati ko bheda÷ ? , ucyate ---- ## ÓrÅmatsadÃÓiveÓvarapadÃdÃrabhya krimiparyantapramÃt­vargÃdhi«ÂhÃt­ yadahamitirÆpaæ tadevÃtmatayÃbhiniviÓate mukta÷ , tataÓca viÓvasyÃpi prameyaæ mamÃpi , mama prameyaæ viÓvasyÃpi , prameyaæ cedaæ mamaivÃÇgabhÆtaæ prameyÃntaramapi tathà , ---- ityanena krameïa prameyaæ prasparataÓca pramÃt­vargÃccÃvyÃv­ttam , ---- ityekarasÃbhedaviÓrÃntitattvamasya sarvaæ parÃmarÓapadamupaiti / baddhasya tu sarvametadviparÅtam , ---- ityekarasabhedadaviÓrÃnta e«Ãsau //13// nanu sadÃÓivedÓvarabhuvi jÅvanmuktipade baddharÆpapaÓupramÃt­vi«aye ca prameyav­ttÃnta÷ parÅk«ita÷ , paramaÓive tu kathamasau ? ityÃÓaÇkyÃha ---- ## na khalu bhagavati ÓrÅparamaÓive prameyakayà kÃcidasti , tattvaughasya sarvathà tatra cidrÆpatÃmÃtraviÓrÃntatvena lÅnatvÃt , tataÓca sÃvasthà saævitsvabhÃvena svÃtmaviÓrÃntyÃnandena ak­trimanaisargikaparÃmarÓÃtmakasvÃtmacamatkÃralak«aïemaikadhanà avicchinnatadrÆpà paramÃk«areïa vigrahavatÅ bhagavato viÓvamayasyÃnavacchinnÃnuttaradhÃmno nityaÓuddhasya galitaprameyakathà sarvottÅrïà vyapadiÓyate //14// evamadhikÃracatu«Âyoktaæ yadvastu tatphalitamÃha ---- ## evamiti , ÅÓvararÆpamÃtmÃnaæ tasya ca svÃvyatirikte svÃtantryamÃtrarÆpe j¤Ãnakriye jÃnan evaæbhÆto'yamÃtmà na tu kÃïÃdÃdidarÓita÷ , itthaæ ca j¤Ãnakriye na tu tasya vyatirikte kecana iti parÃm­Óan , yadyadicchati tattajjÃnÃti karoti ca samÃveÓÃbhyÃsaparo'nenaiva ÓarÅreïa / atatparastu sati dehe jÅvanmuktastatpÃte parameÓvara eveti //15// asyÃrthasya svapratyayasiddhasyÃpi guruparamparopadeÓa upodvalako vaktavya÷ , ÓÃstrad­«Âirhi darÓitÃgamÃdhikÃreïa / evaæ guruta÷ ÓÃstrata÷ svata÷ etad d­¬hÅk­taæ bhavati , ityabhiprÃyeïa gurupÃramparyaæ darÓayati ## asmatparame«ÂhibhaÂÂÃrakaÓrÅsomÃnandapÃdai÷ Óivad­«ÂiÓÃstre 'yamabhinava÷ sarvarahasyaÓÃstrÃntargata÷ sannigƬhatvÃdaprasiddho bÃhyÃntaracaryÃprÃïÃyÃmÃdikleÓaprayÃsakalÃvirahÃt sughaÂastÃvadukta÷ , sa evÃtra prakaÂatÃæ paravÃdakalaÇkaÓaÇkÃpasÃraïena nÅta÷ / yata evaæ ÓÃstragurusvapratyayasiddho'yamartha÷ , taditi tasmÃdatra prameyapade parÃmarÓaæ viÓramayan viÓvakart­tvalak«aïamaiÓvaryamÃtmano vibhÃvya dÃr¬hyena yadà parÃm­Óati tarhi tatparÃmarÓamÃtrÃdeva tÃvajjÅvanmukto bhagavächiva eva / yathoktaæ parame«ÂhipÃdai÷ {j¤Ãte Óivatve sarvasthe pratipattyà d­¬hÃtmanà / karaïena nÃsti k­tyaæ kvÃpi bhÃvanayÃpi và // sak­jj¤Ãte suvarïe kiæ bhÃvanÃkaraïÃdinà / sarvathà pit­mÃtrÃdi tulyadÃr¬hyena satyatà //} (Ói. d­.) ityÃdi / tÃæ vibhÃvya yadyaniÓamÃviÓati ÓarÅraprÃïabuddhiÓÆnyebhyo'nyatamaæ dvayaæ sarvaæ và tatraiva nimajjayati , anavarataæ tattÃæ tÃæ vibhÆtiæ mahÃvibhÆtiparyantÃæ labhate //16// nanu yadyÃtmÃkhyaæ vastu tadeva tarhi tasya pratyabhij¤ÃnÃpratyabhij¤ÃnayoraviÓe«a÷ , na hi bÅjamapratyabhij¤Ãne nirbandha÷ ? ucyate , dvividhÃrthakriyÃsti , bÃhyà cÃÇkurÃdikà , pramÃt­viÓrÃnticamatkÃrasÃrà ca prÅtyÃdirÆpà / tatrÃdyà satyaæ pratyabhij¤Ãnaæ nÃpek«ate , dvitÅyà tu tadapek«ate eva / iha ca %% ityevaæbhÆtacamatkÃrasÃrà parÃparasiddhilak«aïà jÅvanmuktivibhÆtiyogamayyarthakriyà , itÅÓvarapratyabhij¤ÃnamatrÃvaÓyÃpek«aïÅyam / nanu pramÃt­viÓrÃntisÃrÃrthakriyà pratyabhij¤Ãnena vinà na d­«Âà , sati tatra d­«Âà , iti kvaitadupalabdhamityÃÓaÇkyÃha ---- ## yadà nÃyakaguïasaæÓravaïaprav­ddhÃnurÃgà kÃminÅ taddarÓanameva paramupÃdeyamÃkÃÇk«antÅ divÃniÓamavaÓah­dayà devatopayÃcitÃni dÆtÅsaæpre«aïÃni madalekhadvÃrakÃtmÃvasthÃnivedanÃni kurvÃïà virahak«ÃmÅbhavadgÃtralatikà ti«Âhati , tadà tadupayÃcitavaÓÃt aÓaÇkitameva savidhavartini priyatame'valokite taistairutkar«aviÓe«ai÷ parÃmarÓapadavÅmagacchadbhirjanasÃdhÃraïatÃmÃpÃdite saæpannamapi priyatamÃvalokanaæ na h­dayaæ pÆrïÅkaroti ; tathà svÃtmani viÓveÓvare satataæ nirbhÃsamÃne'pi tannirbhÃsanaæ na h­¬ayasya pÆrïatÃmÃdhatte ; yata÷ sopyÃtmà viÓvaj¤atvakart­tvÃdyapratihatasvaÓaktilak«aïapÃramaiÓvaryotkar«ayogena na parÃm­«Âa÷ ---- iti bhÃsamÃnaghaÂÃditulyav­ttÃnto jÃta÷ / yadà tu dÆtÅvacanÃdvà tallak«aïÃbhij¤ÃnÃdvopÃyÃntarÃdvà tÃnutkar«Ãn h­dayaÇgamÅkaraïenÃm­Óati , tadà tatk«aïamadbhutaphullanyÃyenaiva tÃvat kÃmapi pÆrïatÃmabhyeti , paribhogÃbhyÃsarase tu viÓrÃntyantarÃïyapi labhate ; tadvadÃtmani guruvacanÃjj¤ÃnakriyÃlak«aïaÓaktyabhij¤ÃnÃdervà yadà pÃramaiÓvaryotkar«ah­dayaÇgamÅbhÃvo jÃyate , tadà tatlak«aïameva pÆrïatÃtmikà jÅvanmukti÷ ; samÃveÓÃbhyÃsarase tu vibhÆtilÃbha÷ ---- iti tasya pratyabhij¤aiva parÃparasiddhipradÃyinÅ bhavati //17// sarvopakÃrakaæ mahÃphalamidaæ ÓÃstraæ prasiddhÃnvayayogena nÃmadheyaprasiddhyà ca tadutkar«asmaraïadvÃrajanitasaæbhÃvanÃpratyayalak«aïapravartakasaævedanayà janaæ praavrtayituæ piturnÃmnà copasaæhÃraæ darÓayati ## yasya kasyacijjantoriti nÃtra jÃtyÃdyapek«Ã kÃcit ---- iti sarvopakÃritvamuktam / ayatnena siddhi÷ parÃpararÆpà yathà syÃt ---- iti mahÃphalattvam / udayÃkaraputra÷ ÓrÅmÃnutpaladevo'smatparamagururidaæ ÓÃstramakÃr«Åt ---- iti tatprasiddyà jana÷ pravartate ---- iti pravartanÃdvÃreïa so'nug­hÅto bhavati ---- ityubhayanÃmanirdeÓa÷ / iyamiti h­dayaÇgamatÃmupapattiÓatairÃnÅtà / iti Óivam //18// Ãdita÷ 190// {e«Ãbhinavaguptena sÆtrÃrthapravimarÓinÅ / racità pratyabhij¤ÃyÃæ laghvÅ v­ttirabhaÇgurà //} {vÃkyapramÃïapadatattvasadÃgamÃrthÃ÷ svÃtmopayogamupayÃntyamuta÷ svaÓÃstrÃt / bhaumÃn rasäjalamayÃæÓca na sasyapu«Âau muktvÃrkamekamiha yojayituæ k«amo'nya÷ // ÃtmÃnamanabhij¤Ãya vivektuæ yo'nyadicchati / tena bhautena kiæ vÃcyaæ praÓne'sminko bhavÃniti //} iti ÓrÅmadÃcÃryotpaladevaviracitÃyÃmÅÓvarapratyabhij¤ÃyÃæ ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptaviracitavimarÓinyÃkhyaÂÅkopetÃyÃæ tattvasaÇgrahÃdhikÃra÷ / samÃptà ÓrÅmadÅÓvarapratyabhij¤Ã //