Bhagavadgita 8
with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
            
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS 
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
            
description             character  =ASCII
            
long a                  Ã             195
long A                  ù             249
long i                  Å             197
long I                  ý             253
long u                  Æ             198
long U                  ô             244
vocalic r               ­             173
vocalic R               ã             227
long vocalic r          Ì             204
vocalic l               Ê             202
long vocalic l          Ë             203
velar n                 Ç             199
velar N                 §             167
palatal n               ¤             164
palatal N               ¥             165
retroflex t             Â             194
retroflex T             è             232
retroflex d             ¬             172
retroflex D             Ö             214
retroflex n             ï             239
retroflex N             ×             215
palatal s               Ó             211
palatal S               Á             193
retroflex s             «             171
retroflex S             å             229
anusvara                æ             230
capital anusvara        õ             245
visarga                 ÷             247
capital visarga         ê             234

Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings 
and formats see:
https://tylergneill.github.io/gretil-mirror/gretil/gretdiac.pdf
and
https://tylergneill.github.io/gretil-mirror/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




BhG 8.1

arjuna uvÃca
kiæ tad brahma kim adhyÃtmaæ kiæ karma puru«ottama |
adhibhÆtaæ ca kiæ proktam adhidaivaæ kim ucyate ||1||

ÓrÅdhara÷ - 
brahma-karmÃdhibhÆtÃdi vidu÷ k­«ïaika-cetasa÷ |
ity uktaæ brahma-karmÃdi spa«Âam a«Âama ucyate ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte bhagavatopak«iptÃnÃæ brahmÃdhyÃtmÃdi-saptÃnÃæ padarthÃnÃæ tattvaæ jij¤Ãsur arjuna uvÃca kiæ tad brahmeti dvÃbhyÃm | spa«Âo 'rtha÷ ||1||

madhusÆdana÷ - pÆrvÃdhyÃyÃnte te brahma tad vidu÷ k­tsnam adhyÃtmaæ karma cÃkhilam ity Ãdinà sÃrdha-Ólokena sapta-padÃrthà j¤eyatvena bhagavatà sÆtritÃs te«Ãæ v­tti-sthÃnÅyo 'yam a«Âamo 'dhyÃya Ãrabhyate | tatra sÆtritÃni sapta-vastÆni viÓe«ato bubhutsamÃna÷ ÓlokÃbhyÃm | taj-j¤eyatvenoktaæ brahma kiæ sopÃdhikaæ nirupÃdhikaæ và | evam ÃtmÃnaæ deham adhik­tya tasminn adhi«ÂhÃne ti«ÂhatÅty adhyÃtmaæ kiæ ÓrotrÃdikaraïa-grÃmo và pratyak-caitanyaæ và | tathà karma cÃkhilam ity atra kiæ karma yaj¤a-rÆpam anyad và vij¤Ãntaæ yaj¤aæ tanute karmÃïi tanute 'pi ca iti Órutau dvaividhya-ÓravaïÃt |

tava mama ca samatvÃt kathaæ tvaæ mÃæ p­cchasÅti ÓaÇkÃm apanudan sarva-puru«ebhya uttamasya sarvaj¤asya tava na kiæcid aj¤eyam iti saæbodhanena sÆcayati he puru«ottameti | adhibhÆtaæ ca kiæ proktaæ p­thivyÃdibhÆtam adhik­tya yat kiæcit kÃryam adhibhÆta-padena vivak«itaæ kiæ và samastam eva kÃrya-jÃtam | ca-kÃra÷ sarve«Ãæ praÓnÃnÃæ samuccayÃrtha÷ | adhidaivaæ kim ucyate devatÃ-vi«ayam anudhyÃnaæ và sarvadaivate«v Ãdiyta-maï¬alÃdi«v anusyÆtaæ caitanyaæ và ||1||

viÓvanÃtha÷ --- 

pÃrtha-praÓnottaraæ yogaæ miÓrÃæ bhaktiæ prasaÇgata÷ |
ÓuddhÃæ ca bhaktiæ provÃca dve gatÅ api cÃsÂame ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte brahmÃdi-sapta-padÃrthÃnÃæ j¤Ãnaæ bhagavatoktam | atra te«Ãæ tattvaæ jij¤Ãsu÷ p­cchati dvÃbhyÃm | atra dehe ko 'dhiyaj¤o yaj¤Ãdhi«ÂhÃtÃ, sa cÃsmin dehe kathaæ j¤eya ity uttarasyÃnusaÇgÅ ||1-2||

baladeva÷ -
utkÃn p­«Âa÷ kramÃd vyÃkhyad brahmÃdÅn harir a«Âame |
yoga-miÓrÃæ ca ÓuddhÃæ ca bhakti-mÃrga-dvayaæ tathà ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte mumuk«ÃïÃæ j¤eyatayoddi«ÂÃn brahmÃdÅn saptÃrthÃn viboddhum arjuna÷ p­cchati | kiæ tad brahmeti kiæ paramÃtma-caitanyaæ và | kiæ jÅvÃtma-caitanyaæ và tad brahmety artha÷ | kim adhyÃtmam iti ÃtmÃnaæ deham adhik­tyeti nirukte÷ | ÓrotrÃdÅndriya-v­ndaæ và sÆk«ma-bhÆta-v­ndaæ và tad iti | Ãvayos taulyÃt kim iti mÃæ p­cchasÅti ÓaÇkÃæ nivartayituæ sambodhanaæ he puru«ottameti | pareÓatvÃt tava sarvaæ suviditaæ na tu memeti bhÃva÷ | adhibhÆtaæ ca kim iti bhÆtÃny adhik­tyeti nirukter ghaÂyÃdi-kÃryaæ và sthÆla-ÓarÅraæ và tad iti | adhidaivaæ kim iti devatÃ-vi«ayakam anudhyÃnaæ và sama«Âir viràvà tad iti ||1||

__________________________________________________________

BhG 8.2

adhiyaj¤a÷ kathaæ ko 'tra dehe 'smin madhusÆdana |
prayÃïakÃle ca kathaæ j¤eyo 'si niyatÃtmabhi÷ ||2||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca - adhiyaj¤a iti | atra dehe you yaj¤o nivartate tasmin ko 'dhiyaj¤o 'dhi«ÂhÃtà | prayojaka÷ phala-dÃtà ca ka ity artha÷ | svarÆpaæ p­«ÂvÃdhi«ÂhÃna-prakÃraæ p­cchati - kathaæ kena prakÃreïÃsÃv asmin dehe sthito yaj¤am adhiti«ÂhantÅty artha÷ | yaj¤a-grahaïaæ sarva-karmaïÃm upalak«aïÃrtham | anta-kÃle ca niyata-cittai÷ puru«ai÷ kathaæ kenopÃyena j¤eyo 'si ||2||

madhusÆdana÷ - adhiyaj¤o yaj¤am adhigato devatÃtmà và para-brahma và | sa ca kathaæ kena prakÃreïa cintanÅya÷ | kiæ tÃdÃtmyena kiæ vÃtyantÃbhedena | sarvathÃpi sa kim asmin dehe vartate tato bahir và | dehe cet sa ko 'tra buddhyÃdis tad-vyatirikto và | adhiyaj¤a÷ kathaæ ko 'treti na praÓna-dvayam | kintu saprakÃra eka eva praÓna iti dra«Âavyam | parama-kÃruïikatvÃd ÃyÃsenÃpi sarvopadrava-nivÃrakasya bhagavato 'nÃyÃsena mat-sanehopadrava-nivÃraïam Å«atkaram ucitam eveti sÆcayan sambodhayati he madhusÆdaneti |

prayÃïa-kÃle ca sarva-karaïa-grÃma-vaiyÃgryÃc citta-samÃdhÃnÃnupapatte÷ kathaæ kena prakÃreïa niyatÃtmabhi÷ samÃhita-cittairj¤eyo 'sÅty ukta-ÓaÇkÃ-sÆcanÃrthaÓ cakÃra÷ | etat sarvaæ sarvaj¤atvÃt parama-kÃruïikatvÃc ca ÓaraïÃgataæ mÃæ prati kathayety abhiprÃya÷ ||2||

viÓvanÃtha÷ --- nothing.

baladeva÷ - adhiyaj¤a÷ ka iti yaj¤am adhigata indrÃdir và vi«ïur và sa iti | katham iti tasyÃdhiyaj¤a-bhÃva÷ katham ity artha÷ | etat sarvaæ mat-sandeha-nivÃraïaæ tave«atkaram iti bodhayituæ sambodhanaæ - he madhusÆdaneti | prayÃïeti tadà sarvendriya-vyagratayà citta-samÃdhÃnÃsmabhavÃd iti bhÃva÷ ||2||


__________________________________________________________

BhG 8.3

ÓrÅbhagavÃn uvÃca--
ak«araæ brahma paramaæ svabhÃvo 'dhyÃtmam ucyate |
bhÆtabhÃvodbhavakaro visarga÷ karmasaæj¤ita÷ ||3||

ÓrÅdhara÷ - praÓna-krameïaivottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca ak«aram iti tribhi÷ | na k«arati na calatÅty ak«aram | nanu jÅvo 'py ak«ara÷ | paramaæ yad ak«araæ jagato mÆla-kÃraïaæ tad braham | etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïà abhivadantÅti Órute÷ | svasyaiva brahmaïa evÃæÓatayà jÅva-rÆpeïa bhavanaæ svabhÃva÷ | sa evÃtmÃnaæ deham adhik­tya bhokt­tvena vartamÃno 'dhyÃtma-Óabdenocyate ity artha÷ | bhÆtÃnÃæ jarÃyujÃdÅnÃæ bhÃva utpatti÷ | udbhavaÓ ca utk­«Âatvena bhavanam udbhava÷  |

agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate |
ÃdityÃj jÃyate v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajà || 

iti krameïa v­ddhi÷ | tau bhÆta-bhÃvodbhavau karoti  yo visargo devatoddeÓena dravya-tyÃga-rÆpo yaj¤a÷ | sarva-karmaïÃm upalak«aïam etat sa ca karma-Óabda-vÃcya÷ ||3||

madhusÆdana÷ - evaæ saptÃnÃæ praÓnÃnÃæ krameïottaraæ tribhi÷ Ólokai÷ | praÓna-krameïa hi nirïaye pra«Âur abhÅ«Âa-siddhir anÃyÃsena syÃdity abhiprÃyavÃn bhagavÃn atra Óloke praÓna-trayaæ krameïa nirdhÃritavÃn | evaæ dvitÅya-Óloke 'pi praÓna-trayaæ t­tÅya-Óloke tv ekam iti vibhÃga÷ | nirupÃdhikam eva brahmÃtra vivak«itaæ brahma-Óabdena na tu sopÃdhikam iti prathama-praÓnasyottaram Ãha - ak«araæ na k«aratÅty avinÃÓi aÓnute và sarvam iti sarva-vyÃpakam | etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïà abhivadanty asthÆlam anaïu ity Ãdy upakramya etasya và ak«arasya praÓÃsane gÃrgi sÆryÃ-candramasau vidh­tau ti«Âhata÷ nÃnyad ato 'sti dra«Â­ Órutir ityÃdi madhye parÃm­Óya etasmin tu khalv ak«arae gÃrgy ÃkÃÓa otaÓ ca protaÓ ca ity upasaæh­taæ Órutyà | sarvopÃdhi-ÓÆnyaæ sarvasya praÓÃsit­, avyÃk­tÃkÃÓÃntasya k­tsnasya prapa¤casya dhÃrayit­ | asmiæÓ ca ÓarÅrendriya-saæghÃte vij¤Ãt­ | nirupÃdhikaæ caitanyaæ tad iha brahmeti vivak«itam | etad eva viv­ïoti paramam iti | paramaæ sva-prakÃÓa-paramÃnanda-rÆpaæ praÓÃsanasya k­tsna-ja¬a-varga-dhÃraïasya ca liÇgasya tatraivopapatte÷ | ak«aram ambarÃnta-dh­te÷ (Vs 1.3.10) iti nyÃyÃt |

na tv ihÃk«ara-Óabdasya varïa-mÃtre rƬhatvÃc chruti-liÇgÃdhikaraïa-nyÃya-mÆlakena rƬhir yogam apaharati iti nyÃyena rathakÃra-Óabdena jÃti-viÓe«avat-praïavÃkhyam ak«aram eva grÃhyaæ tatrokta-liÇga-sambhavÃt | om ity ekÃk«araæ brahmeti ca pareïa viÓe«aïÃt Ãnaarthakya-pratihatÃnÃæ viparÅtaæ balÃbalam iti nyÃyÃt | var«Ãsu rathakÃra ÃdadhÅta ity atra tu jÃti-viÓe«e nÃsty asambhava iti viÓe«a÷ | ananyathÃ-siddhena tu liÇgena Óruter bÃdha÷ ÃkÃÓas tal-liÇgÃt ity Ãdau viv­ta÷ | etÃvÃæs tv iha viÓe«a÷ | ananyathÃ-siddhena liÇgena Óruter bÃdhe yatra yoga÷ sambhavati tatra sa eva g­hyate mukhyatvÃt | yathÃjyai÷ stuvate p­«Âai÷ stuvata ity Ãdau | yathà cÃtraivÃk«ara-Óabde | yatra tu yogo 'pi na sambhavati tatra gauïÅ v­ttir yathÃkÃÓa-prÃïÃdi-Óabde«u | ÃkÃÓa-ÓabdasyÃpi brahmaïi à samantÃt kÃÓata iti yoga÷ sambhavatÅti cet | sa eva g­hyatÃm iti pa¤capÃdÅk­ta÷ | tathà ca parÃmar«aæ sÆtraæ prasiddheÓ ca (Vs 1.3.17) iti | k­tam atra vistareïa | 

tad evaæ kiæ tad brahmeti nirïÅtam | adhunà kim adhyÃtmam iti nirïÅyate | yad ak«araæ brahmety uktaæ tasyaiva svabhÃva÷ svo bhÃva÷ svarÆpaæ pratyak-caitanyaæ na tu svasya bhÃva iti «a«ÂhÅ-samÃsa÷ | lak«aïÃprasaÇgÃt, «a«ÂhÅ-tatpuru«a-bÃdhena karma-dhÃraya-parigrahasya Óruta-padÃrthÃnvayena vi«Ãda-sthapaty-adhikaraïa-siddhatvÃt | tasmÃn na brahmaïa÷ saæbandhi kintu brahma-svarÆpam eva | ÃtmÃnaæ deham adhik­tya bhokt­tayà vartamÃnam adhyÃtmam ucyate 'dhyÃtma-ÓabdenÃbhidhÅyate na karaïa-grÃma ity artha÷ |

yÃga-dÃna-homÃtmakaæ vaidikaæ karmaivÃtra karma-Óabdena vivik«itam iti t­tÅya-praÓnottaram Ãha bhÆtÃnÃæ bhavana-dharmakÃïÃæ sarve«Ãæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃæ bhÃvam utpattim udbhavaæ v­ddhiæ ca karoti yo visargas tyÃgasta-tac-chÃstra-vihito yÃga-dÃna-homÃtmaka÷ sa iha karma-saæj¤ita÷ | karma-Óabdenokta iti yÃvat | tatra devatoddeÓena dravya-tyÃgo yÃga utti«Âhad dhomo va«aÂ-kÃra-prayogÃnta÷ | sa evopavi«Âa-homa÷ svÃhÃ-kÃra-prayogÃnta Ãsecana-paryanto homa÷ | para-svatvÃpatti-paryanta÷ svatva-tyÃgo dÃnam | sarvatra ca tyÃgÃæÓo 'nugata÷ | tasya ca bh¨ta-bhÃvodbhava-karatvam-

agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate |
ÃdityÃj jÃyate v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajÃ÷ || iti sm­te÷ |

te và ete ÃhutÅ hute utkrÃmata÷ ity Ãdi ÓruteÓ ca ||3||

viÓvanÃtha÷ --- uttaram Ãha ak«aram iti | na k«aratÅti ak«araæ nityaæ yat paramaæ tad brahma-- etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïà abhivadantÅti Órute÷ | svabhÃva÷ svÃtmÃnaæ dehÃdhyÃsa-vaÓÃd bhÃvayati janayatÅti svabhÃva÷ jÅva÷ | yad và svaæ bhÃvayati paramÃtmÃnaæ prÃpayatÅti svabhÃva÷ Óuddha-jÅvo 'dhyÃtmam ucyate | adhyÃtma-Óabda-vÃcya ity artha÷ | bhÆtair eva bhÃvÃnÃæ manu«yÃdi-dehÃnÃm udbhavaæ karotÅti sa visargo jÅvasya saæsÃra÷ karma-janyatvÃt karma-saæj¤a÷ | karma-Óabdena jÅvasya saæsÃra ucyata ity artha÷ ||3||

baladeva÷ - evaæ p­«Âo bhagavÃn krameïa saptÃnÃm uttaram Ãha ak«aram iti | na k«aratÅti nirkter ak«araæ yat paramaæ dehÃdi-viviktaæ jÅvÃtma-caitanyaæ tan mayà brahmety ucyate | tasyÃk«ara-Óabdatvaæ brahma-Óabdatvaæ ca-avyaktam ak«are lÅyate 'k«araæ tamasi lÅyate tama ekÅbhavati parasminn iti vij¤Ãnaæ brahma ced veda iti Órute÷ | 

svabhÃva iti | svasya jÅvÃtmana÷ sambandhÅ yo bhÃvo bhÆta-sÆk«ma-tad-vÃsanÃ-lak«aïa-padÃrtha÷ | pa¤cÃgni-vidyÃyÃæ paÂhitas tad-Ãtmani saæbadhyamÃnatvÃn mayÃdhyÃtmam ucyate | 

bhÆteti te«Ãæ sÆk«mÃïÃæ bhÆtÃnÃæ sthÆlais tai÷ saæp­ktÃnÃæ bhÃvo manu«yÃdi-lak«aïas tad-udbhava-karas tad-utpÃdako yo visarga÷ sa karma saæj¤ita÷ | jyoti«ÂomÃdi-karmaïà svargam ÃsÃdya tasmin deva-dehena tat-karmopabhujya-bhÃï¬a-saækrÃnta-gh­ta-Óe«avad-bhogorvarito ya÷ karma-Óe«o bhuvi manu«yÃdi-deha-lÃbhÃya vis­«Âas tan mayà karmocyate | chÃndogye dyu-parjanya-p­thivÅ-puru«a-yo«itsu pa¤casv agni«u ÓraddhÃ-soma-v­«Ây-anna-retÃæsi kramÃt pa¤cÃhutaya÷ paÂhyante | tatrÃyam artha÷ - vaidiko jÅva iha loke 'smayÃni dadhy-ÃdÅni Óraddhayà juhoti | tà dadhy-Ãdimayya÷ pa¤cÅk­tatvÃt pa¤ca-bhÆta-rÆpà Ãpa÷ Óraddhayà hutatvÃt ÓraddhÃkhyÃhuti-svarÆpeïa tasmin jÅve saæbaddhÃs ti«Âhanti | atha tasmin m­te tad-indriyÃdhi«ÂhÃtÃro devÃs tà dyulokÃgnau juhvati | tadvantaæ jÅvaæ divaæ nayantÅty artha÷ | hutÃstÃ÷ soma-rÃjÃkhya-divya-dehatayà pariïamante tena dehena sa tatra karma-phalÃni bhuÇkte | tad-bhogÃvasÃne 'smayo jÅvavÃn dehais tair devai÷ parjanyÃgnau huto v­«Âir bhavati | v­«Âi-bhÆtÃs tÃ÷ sajÅvÃ÷ p­thivy-agnau tair hutà brÅhy-Ãdy-anna-bhÃvaæ labhante | anna-bhÆtÃ÷ sajÅvÃs tÃ÷ puru«Ãgnau hutà reto-bhÃvaæ bhajante | reto-bhÆtÃ÷ sa-jÅvÃs tà yo«id-agnau tair hutà garbhÃtmanà sthità manu«ya-bhÃvaæ prayÃntÅti tad-bhÃva-hetur anuÓaya-Óabda-vÃcya÷ karma-Óe«a÷ karmeti | evam evoktaæ sÆtrak­tà tad-antara-pratipattau ity Ãdibhi÷ ||3||


__________________________________________________________

BhG 8.4

adhibhÆtaæ k«aro bhÃva÷ puru«aÓ cÃdhidaivatam |
adhiyaj¤o 'ham evÃtra dehe dehabh­tÃæ vara ||4||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca adhibhÆtam iti | k«aro vinaÓvaro bhÃvo dehÃdi-padÃrtha÷ | bhÆtaæ prÃïi-mÃtram adhik­tya bhavatÅty adhibhÆtam ucyate | puru«o vairÃja÷ sÆrya-maï¬ala-madhyavartÅ svÃæÓa-bhÆta-sarva-devatÃnÃm adhipatir adhidaivatam ucyate | adhidaivatam adhi«ÂhÃtrÅ devatà |
sa vai ÓarÅrÅ prathama÷ sa vai puru«a ucyate | 
Ãdikartà sa bhÆtÃnÃæ brahmÃgre samavartata || iti Órute÷ |

atrÃsmin dehe 'ntaryÃmitvena sthito 'ham evÃdhiyaj¤o yaj¤Ãdi-karma-pravartakas tat-phala-dÃtà ca | katham ity asyÃpy uttaram anenaivoktaæ bhra«Âavyam | antaryÃmiïo 'saÇgatvÃdibhir guïair jÅva-vailak«aïyena dehÃntarvartitvasya prasiddhatvÃt | tathà ca Óruti÷-
  
dvà suparïà sayujà sakhÃyÃ
samÃnaæ v­k«aæ pari«asvajÃte |
tayor anya÷ pippalaæ svÃdv atty
anaÓnann anyo  'bhicÃkaÓÅti || [Muï¬U 7.1.1]

deha-bh­tÃæ madhye Óre«Âheti sambodhayaæs tvam apy evambhÆtam antaryÃmiïaæ parÃdhÅna-sva-prav­tti-niv­tty-anvaya-vyatirekÃbhyÃæ boddhum arhasÅti sÆcayati ||4||

madhusÆdana÷ - sampraty agrima-praÓna-trayasyottaram Ãha adhibhÆtam iti | k«aratÅti k«aro vinÃÓÅ bhÃvo yat kiæcij janimad vastu bhÆtaæ prÃïi-jÃtam adhik­tya bhavatÅty adhibhÆtam ity ucyate | puru«o hiraïyagarbha÷ sama«Âi-liÇgÃtmà vya«Âi-sarva-karaïÃnugrÃhaka÷ Ãtmaivedam agra ÃsÅt puru«avidha÷ ity upakramya sa yat pÆrvo 'smÃt sarvasvmÃt sarvÃn pÃpmana au«attasmÃt puru«a÷ ity Ãdi-Órutyà pratipÃdita÷ | ca-kÃrÃt-

sa vai ÓarÅrÅ prathama÷ sa vai puru«a ucyate |
Ãdikartà sa bhÆtÃnÃæ brahmÃgre samavartata ||

ity Ãdi-sm­tyà ca pratipÃdita÷ | adhidaivataæ daivatÃny ÃdityÃdÅn adhik­tya cak«ur-Ãdi-karaïÃny anug­hïÃtÅti | tathocyate adhiyaj¤a÷ sarva-yaj¤Ãdhi«ÂhÃtà sarva-yaj¤a-phala-dÃyakaÓ ca | sarva-yaj¤ÃbhimÃninÅ vi«ïv-Ãkhyà devatà yaj¤o vai vi«ïu÷ iti Órute÷ | sa ca vi«ïur adhiyaj¤o 'haæ vÃsudeva eva na mad-bhinna÷  kaÓcit | ataeva para-brahmaïa÷ sakÃÓÃd atyantÃbhedenaiva pratipattavya iti katham iti vyÃkhyÃtam | sa cÃtrÃsmin manu«ya-dehe yaj¤a-rÆpeïa vartate buddhyÃdi-vyatirikto vi«ïu-rÆpatvÃt | etena sa kim asmin dehe tato bahir và dehe cet ko 'tra buddhyÃdis tad vyatirikto veti sandeho nirasta÷ | manu«ya-dehe ca yaj¤asyÃvasthÃnaæ yaj¤asya manu«ya-deha-nirvartyatvÃt | puru«o vai yaj¤a÷ puru«as tena yaj¤o yad enaæ puru«as tanute ity Ãdi Órute÷ | 

he deha-bh­tÃæ vara sarva-prÃïinÃæ Óre«Âheti sambodhayan pratik«aïaæ mat-sambhëaïÃt k­tak­tyas tvam etad-bodha-yogyo 'sÅti protsÃhayaty arjunaæ bhagavÃn | arjunasya sarva-prÃïi-Óre«Âhatvaæ bhagavad-anugrahÃtiÓaya-bhÃjanatvÃt prasiddham eva ||4||

viÓvanÃtha÷ ---  k«aro naÓvaro bhÃva÷ padÃrtho ghaÂa-paÂÃdir adhibhÆtam adhibhÆta-Óabda-vÃcya÷ puru«a÷ sama«Âi-virì-adhidaivata-Óabda-vÃcya÷ | adhik­tya vartamÃnÃni sÆryÃdi-daivatÃni yatra iti tan-nirukte÷ | atra dehe 'dhiyaj¤o yaj¤Ãdi-karma-pravartako 'ntaryÃmy ahaæ mad-aæÓakatvÃd aham evety eva-kÃreïa kathaæ j¤eya ity asyottaram antaryÃmitve 'ham eva mad-abhinnatve naiva j¤eyo na tu adhyÃtmÃdir ive mad-bhinnatvenety artha÷ | dehe deha-bh­tÃæ vareti tvaæ tu sÃk«Ãn mat-sakhatvÃt sarva-Óre«Âha eva bhavasÅti bhÃva÷ ||4||

baladeva÷ - adhÅti | k«ara÷ pratik«aïa-pariïÃmÅ bhÃva÷ sthÆlo deha÷ sa mayÃdhibhÆtam it ucyate | bhÆtaæ prÃïinam adhik­tya bhavatÅti vyutpatte÷ | puru«a÷ sama«Âi-viràsa mayÃdhidaivam ity ucyate adhik­tya vartamÃnÃny ÃdityÃdÅni daivatÃny atreti vyutpatte÷ | atra dehe 'dhiyaj¤o yaj¤am adhik­tya vartata iti vyutpattes tat-pravartakas tat-phala-pradaÓ cÃham eva | pratyÃkhyeyÃni tu svayam evohyÃni | eva-kÃreïa svasmÃt tasya bhedo nirÃk­ta÷ | anena katham ity asyÃpy uttaram uktaæ prÃdeÓa-mÃtra-vapustvenÃntar-niyamayann ahaæ yaj¤Ãdi-pravartaka ity artha÷ | tathà ca mad-arcÃ-sevanÃd etÃn brahmÃdÅn saptÃrthÃn svarÆpato ' Órameïa vindatÅti | tatra brahmÃdhiyaj¤au prÃpyatayÃdhyÃtmÃdÅni tu heyatayeti ||4||

__________________________________________________________

BhG 8.5

anta-kÃle ca mÃm eva smaran muktvà kalevaram |
ya÷ prayÃti sa madbhÃvaæ yÃti nÃsty atra saæÓaya÷ ||5||


ÓrÅdhara÷ - prayÃïa-kÃle ca j¤Ãyo 'sÅty anena p­«Âam anta-kÃle j¤ÃnopÃyaæ tat-phalaæ ca darÓayati anta-kÃla iti | mÃm evokta-lak«aïam antaryÃmi-rÆpaæ parameÓvaraæ smaran dehaæ tyaktvà ya÷ prakar«eïÃrcir-Ãdi-mÃrgeïottarÃyaïa-pathà yÃti sa mad-bhÃvaæ mad-rÆpatÃæ yÃti | atra saæÓayo nÃsti | smaraïaæ j¤ÃnopÃya÷ | mad-bhÃvÃpattiÓ ca phalam ity artha÷ ||5||

madhusÆdana÷ - idÃnÅæ prayÃïa-kÃle ca kathaæ j¤eyo 'sÅti saptamasya praÓnasyottaram Ãha anta-kÃle ceti | mÃm eva bhagavantaæ vÃsudevam adhiyaj¤aæ sa-guïaæ nirguïaæ và paramam ak«araæ brahma na tv adhyÃtmÃdikaæ smaran sadà cintayaæs tat-saæskÃra-pÃÂavÃt samasta-karaïa-grÃma-vaiyagryavaty anta-kÃle 'pi smaran kalevaraæ muktvà ÓarÅre 'haæ-mamÃbhimÃnaæ tyaktvà prÃïa-viyoga-kÃle ya÷ prayÃti sa-guïa-dhyÃna-pak«e 'gnijyotir-aha÷-Óukla ity Ãdi-vacyamÃïena deva-yÃna-mÃrgeïa pit­-yÃna-mÃrgÃt prakar«eïa yÃti sa upÃsako mad-bhÃvaæ mad-rÆpatÃæ nirguïa-brahma-bhÃvaæ hiraïya-garbha-loka-bhogÃnte yÃti prÃpnoti | nirguïa-brahma-smaraïa-pak«e tu kalevaraæ tyaktvà prayÃtÅti loka-d­«Ây-abhiprÃyaæ na tasya prÃïà utkrÃmanty atraiva samavanÅyante iti Órutes tasya prÃïotkramaïÃbhÃvena gaty-abhÃvÃt | sa mad-bhÃvaæ sÃk«Ãd eva yÃti brahmaiva san brahmÃpy eti (BAU 4.4.6) iti Órute÷ | nÃsty atra deha-vyatirikta Ãtmani mad-bhÃva-prÃptau và saæÓaya÷ | Ãtmà dehÃdy-atirikto na vÃ, deha-vyatireke 'pi ÅÓvarÃd bhinno na veti sandeho na vidyate chidyante sarva-saæÓayÃ÷ (Muï¬U 2.2.8) iti Órute÷ | atra ca kalevaraæ muktvà prayÃtÅti dehÃd bhinnatvaæ mad-bhÃvaæ yÃtÅti ceÓvarÃd abhinnatvaæ jÅvasyoktam iti dra«Âavyam ||5||

viÓvanÃtha÷ --- prayÃïa-kÃle kathaæ j¤eyo 'sÅty asyottaram Ãha-anta-kÃle ceti | mÃm eva smarann iti mat-smaraïam eva maj-j¤Ãnam | na tu ghaÂa-paÂÃdir ivÃhaæ kenÃpi tattvato j¤Ãtuæ Óakya iti bhÃva÷ | smaraïa-rÆpa-j¤Ãnasya prakÃras tu caturdaÓa-Óloke vak«yate ||5||

baladeva÷ -- prayÃïa-kÃle kathaæ j¤eyo 'sÅty asyottaram Ãha-anteti | atra smaraïÃtmakena j¤Ãnena j¤eyo bhavan-mad-bhÃvopalambhanaæ ca tat phalaæ prayacchÃmÅty uktam | tatra mad-bhÃvaæ mat-svabhÃvam ity artha÷ | yathÃham apahata-pÃpmatvÃdi-guïëÂaka-viÓi«Âa-svabhÃvas tÃd­Óa÷ sa mat-smartà bhavatÅti ||5||


__________________________________________________________

BhG 8.6

yaæ yaæ vÃpi smaran bhÃvaæ tyajaty ante kalevaram |
taæ tam evaiti kaunteya sadà tadbhÃvabhÃvita÷ ||6||

ÓrÅdhara÷ - na kevalaæ mÃæ smaran mad-bhÃvaæ prÃpnotÅti niyama÷ | kiæ tarhi? yaæ yam iti | yaæ yaæ bhÃvaæ devatÃntaraæ vÃnyam api vÃnta-kÃle smaran dehaæ tyajati taæ tam eva smaryamÃïaæ bhÃvaæ prÃpnoti | anta-kÃle bhÃva-viÓe«a-smaraïe hetu÷ | sadà tad-bhÃva-bhÃvita iti sarvadà tasya bhÃvo bhÃvanà anucintanam | tena bhÃvito vÃsita-citta÷ ||6||

madhusÆdana÷ - anta-kÃle bhagavantam anudhyÃyato bhagavat-prÃptir niyateti vaditum anyad api yatkiæcid api yat kiæcit tat-kÃle dhyÃyato dehaæ tyajatas tat-prÃptir avaÓyambhÃvinÅti darÓayati yaæ yam iti | na kevalaæ mÃæ smaran mad-bhÃvaæ yÃtÅti niyama÷ kiæ tarhi yaæ yaæ cÃpi bhÃvaæ devatÃ-viÓe«aæ ca-kÃrÃd anyad api yat kiæcid và smaraæÓ cintayann ante prÃïa-viyoga-kÃle kalevaraæ tyajati sa taæ tam eva smaryamÃïaæ bhÃvam eva nÃnyam eti prÃpnoti | he kaunteyeti pit­-«vas­-putratvena snehÃtiÓayaæ sÆcayati | tena cÃvaÓyÃnugrÃhyatvaæ tena ca pratÃraïÃÓaÇkÃ-ÓÆnyatvam iti |

anta-kÃle smaraïodyamÃsambhave 'pi pÆrvÃbhyÃsa-janità vÃsanaiva sm­ti-hetur ity Ãha - sadà sarvadà tasmin devatÃ-viÓe«Ãdau bhÃvo bhÃvanà vÃsanà tad-bhÃva÷ sa bhÃvita÷ sampÃdito yena sa tathà bhÃvita-tad-bhÃva ity artha÷ | ÃdhitÃgny-Ãder Ãk­ti-gaïatvÃd bhÃvita-padasya para-nipÃta÷ | tad-bhÃvena tac-cintanena bhÃvito vÃsita-citta iti và ||6||

viÓvanÃtha÷ --- mÃm eva smaran mÃæ prÃpnotÅtivan mad-anyam api smaran mad-anyam eva prÃpnotÅty Ãha yaæ yam iti | tasya bhÃvena bhÃvanenÃnucintanena bhÃvito vÃsitas tan-mayÅ-bhÆta÷ ||6||

baladeva÷ - na ca mat-smarteiva mad-bhÃvaæ yÃtÅti niyama÷ | kintv anya-smartÃpy anya-bhÃvaæ yÃtÅty Ãha yaæ yam iti | bhÃvaæ padÃrtham | taæ tam eva bhÃva-deha-tyÃgottaram evaiti | yathà bharato dehÃnte m­gaæ cintayan m­go 'bhÆt | antima-sm­tiÓ ca pÆrva-sm­ti-vi«ayaiva bhavatÅty Ãha sadeti | tad-bhÃva-bhÃvitas tat-sm­ti-vÃsita-citta÷ ||6|| 

__________________________________________________________

BhG 8.7

tasmÃt sarve«u kÃle«u mÃm anusmara yudhya ca |
mayy arpitamanobuddhir mÃm evai«yasy asaæÓaya÷ ||7||

ÓrÅdhara÷ - yasmÃt pÆrva-vÃsanaivÃnta-kÃle sm­ti-hetu÷, na tu tadà vivaÓasya smaraïodyamo sambhavati tasmÃd iti | tasmÃt sarvadà mÃm anusmara cintaya | satataæ smaraïaæ ca citta-Óuddhiæ vinà na bhavati | ato yudhya ca yudhyasva | citta-Óuddhy-arthaæ yuddhÃdikaæ svadharmam anuti«Âhety artha÷ | evaæ mayy arpitaæ mana÷ saÇkalpÃtmakaæ buddhiÓ ca vyavasÃyÃtmikÃyena tvayà sa tvaæ mÃme va prÃpsyasi | asaæÓaya÷ saæÓayo 'tra nÃsti ||7||

madhusÆdana÷ - yasmÃd evaæ pÆrva-smaraïÃbhyÃsa-janitÃntyà bhÃvanaiva tadÃnÅæ paravaÓasya dehÃntara-prÃptau kÃraïaæ tasmÃd iti | tasmÃn mad-vi«ayakÃntya-bhÃvanotpatty-arthaæ sarve«u kÃle«u pÆrvam evÃdareïa mÃæ saguïam ÅÓvaram anusmara cintaya | yady anta÷karaïÃÓuddhi-vaÓÃn na Óakno«i satatam anusmartuæ tato 'nta÷karaïa-Óuddhaye yudhya ca | anta÷karaïa-Óuddhy-arthaæ yuddhÃdikaæ svadharmaæ kuru | yudhyeti yudhyasvety artha÷ | evaæ ca nitya-naimittika-karmÃnu«ÂhÃnenÃÓuddhi-k«ayÃn mayi bhagavati vÃsudeve 'rpite saÇkalpÃdhyavasÃya-lak«aïe mano-buddhÅ yena tvayà sa tvam Åd­Óa÷ sarvadà mac-cintana-para÷ san mÃm evai«yasi prÃpsyasi | asaæÓayo nÃtra saæÓayo vidyate | idaæ ca saguïa-brahma-cintanam upÃsakÃnÃm uktaæ te«Ãm antya-bhÃvanÃ-sÃpek«atvÃt | nirguïa-brahma-j¤ÃninÃæ tu j¤Ãna-sama-kÃlam evÃj¤Ãna-niv­tti-lak«aïÃyà mukte÷ siddhatvÃn nÃsty antya-bhÃvanÃpek«eti dra«Âavyam ||7||

viÓvanÃtha÷ --- mana÷ saÇkalpakÃtmakam | buddhir vyavasÃyÃtmikà ||7||

baladeva÷ - yasmÃt pÆrva-sm­tir evÃntima-sm­ti-hetus tasmÃt tvaæ sarve«u kÃle«u pratik«aïaæ mÃm anusmara yudhyasva ca loka-saÇgrahÃya yuddhÃdÅni svocitÃni karmÃïi kuru | evaæ mayy arpitamanobuddhis tvaæ mÃm evai«yasi, na tv anyad iy atra sandehas te mÃbhÆt ||7||


__________________________________________________________

BhG 8.8

abhyÃsa-yoga-yuktena cetasà nÃnya-gÃminà |
paramaæ puru«aæ divyaæ yÃti pÃrthÃnucintayan ||8||

ÓrÅdhara÷ -  santata-smaraïasya cÃbhyÃso 'ntaraÇga-sÃdhanam iti darÓayann Ãha abhyÃsa-yogeneti | abhyÃsa÷ sajÃtÅya-pratyaya-pravÃha÷ | sa eva yoga upÃya÷ | tena yuktenaikÃgreïa | ataeva nÃnyaæ vi«ayaæ gantuæ ÓÅlaæ yasya | tena cetasà | divyaæ dyotanÃtmakaæ paramaæ puru«aæ parameÓvaram anucintayan he pÃrtha tam eva yÃtÅti ||8||

madhusÆdana÷ - tad evaæ saptÃnÃm api praÓnÃnÃm uttaram uktvà prayÃïa-kÃle bhagavad-anusmaraïasya bhagavat-prÃpti-lak«aïaæ phalaæ vivarÅtum Ãrabhate abhyÃseti | abhyÃsa÷ sajÃtÅya-pratyaya-pravÃho mayi vijÃtÅya-pratyayÃnantarita÷ «a«Âhe prÃg vyÃkhyÃta÷ | sa eva yoga÷ samÃdhis tena yuktaæ tatraiva vyÃp­tam ÃtmÃkÃra-v­tti-ÓÆnyaæ yac cetas tena cetasÃbhyÃsa-pÃÂavena nÃnya-gÃminà nÃnyatra vi«ayÃntare nirodha-prayatnaæ vinÃpi gantuæ ÓÅlam asyeti tena paramaæ niratiÓayaæ puru«aæ pÆrïaæ divyaæ divi dyotanÃtmany Ãditye bhavaæ yaÓ cÃsÃv Ãditye iti Órute÷ | yÃti gacchati | he pÃrtha | anucintayan ÓÃstrÃcÃryopadeÓam anudhyÃyan ||8||

viÓvanÃtha÷ ---  tasmÃt smaraïÃbhyÃsina evÃnta-kÃle svata eva mat-smaraïaæ bhavati | tena ca mÃæ prÃpnotÅty ataÓ cetaso mat-smaraïam eva paramo yoga ity Ãha abhyÃsa-yoga iti | abhyÃso mat-smaraïasya puna÷ punar Ãv­ttir eva yogas tad-yuktena cetasÃ, ataeva nÃnyaæ vi«ayaæ gantuæ ÓÅlaæ yasya tena | smaraïÃbhyÃsena cittasya svabhÃva-vijayo 'pi bhavatÅti bhÃva÷ ||8||

baladeva÷ - sÃrvadikÅ sm­tir evÃntima-sm­tikarÅty evaæ dra¬hayati abhyÃsenti | abhyÃsa÷ smaraïÃv­ttir eva yogas tad-yuktenÃtaevÃnanya-gÃminà | tato 'nyatrÃcalatà tad ekÃgreïa cetasà divyaæ puru«aæ paramaæ sa-ÓrÅkaæ nÃrÃyaïaæ vÃsudevam anucintayan tam eva kÅÂa-bh­Çga-nyÃyena tat-tulÃ÷ san yÃti labhate ||8||


__________________________________________________________

BhG 8.9

kaviæ purÃïam anuÓÃsitÃram
aïor aïÅyÃæsam anusmared ya÷ |
sarvasya dhÃtÃram acintya-rÆpam
Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃt ||9||

ÓrÅdhara÷ - punar apy anucintanÅyaæ puru«aæ viÓina«Âi kavim iti dvÃbhyÃm | kaviæ sarvaj¤aæ sarva-vidyÃ-nirmÃtÃraæ purÃïaæ manÃdi-siddham | anuÓÃsitÃraæ niyantÃram | aïo÷ sÆk«mÃd apy aïÅyÃæsaæ atisÆk«mam ÃkÃÓa-kÃla-digbhyo 'py atisÆk«mataram | sarvasya dhÃtÃraæ po«akam | aparimita-mahimatvÃd acintya-rÆpaæ malÅmasayor mano-buddhyor agocaram | vedÃham etaæ puru«aæ mahÃntam Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃt iti Órute÷ ||9||

madhusÆdana÷ - punar api tam evÃnucintayitavyaæ gantavyaæ ca puru«aæ viÓina«Âi kavim iti | kaviæ krÃnta-darÓinaæ tenÃtÅtÃnÃgatÃdy-aÓe«a-vastu-darÓitvena sarvaj¤am | purÃïaæ cirantanaæ sarva-kÃraïatvÃd anÃdim iti yÃvat | anuÓÃsitÃraæ sarvasya jagato niyantÃram | aïor aïÅyÃæsaæ sÆk«Ãd apy ÃkÃÓÃde÷ sÆk«mataraæ tad-upÃdÃnatvÃt | sarvasya karma-phala-jÃtasya dhÃtÃraæ vicitratayà prÃïibhyo vibhaktÃraæ phalam ata upapatte÷ iti nyÃyÃt | na cintayituæ Óakyam aparimitam ahimatvena rÆpaæ yasya tam | Ãdityasyeva sakala-jagad-avabhÃsako varïa÷ prakÃÓo yasya taæ sarvasya jagato 'vabhÃsakam iti yÃvat | ataeva tamasa÷ parastÃt tamaso mohÃndhakÃrÃd aj¤Ãna-lak«aïÃt parastÃt prakÃÓa-rÆpatvena tamo-virodhinam iti yÃvat | anusmarec cintayed ya÷ kaÓcid api sa taæ yÃtÅti pÆrveïaiva sambandha÷ | sa taæ paraæ puru«am upaiti divyam iti pareïa và sambandha÷ ||9||

viÓvanÃtha÷ --- yogÃbhyÃsaæ vinà manaso vi«aya-grÃmÃn niv­ttir durghaÂà | yac ca vinà sÃtatyena bhagavat-smaraïam api durghaÂam iti yuktam | kenacit yogÃbhyÃsena sahitaiva bhakti÷ kriyata iti tÃæ yoga-miÓrÃæ bhaktim Ãha kavim iti pa¤cabhi÷ | kaviæ sarvaj¤aæ sarvaj¤o 'py anya÷ sanakÃdi÷ sÃrvakÃliko na bhavaty ata Ãha purÃïam anÃdiæ sarvaj¤o 'nÃdir apy antaryÃmÅ sa bhakty-upade«Âà na bhavaty ata Ãha anuÓÃsitÃram | k­payà svabhakti-Óik«akaæ k­«ïa-rÃmÃdi-svarÆpam ity artha÷ | tÃd­Óa-k­pÃlur api sudurvij¤eya-tattva eva ity Ãha aïo÷ sakÃÓÃd apy aïÅyÃæsam | tarhi sa kiæ jÅva iva paramÃïu-pramÃïas tatrÃha sarvasya dhÃtÃraæ sarva-vastu-mÃtra-dhÃrakatvena sarva-vyÃpakatvÃt paraæ mahÃ-parimÃïam apÅty artha÷ | ataevÃcintya-rÆpam | puru«a-vidhatvena madhyama-parimÃïam api tasyÃnanya-prakÃÓyatvam Ãha Ãditya-varïam Ãdityavat sva-para-prakÃÓako varïa÷ svarÆpaæ yasya | tathà tamasa÷ prak­te÷ parastÃt vartamÃnaæ mÃyÃ-Óaktimantam api mÃyÃtÅta-svarÆpam ity artha÷ ||9||

baladeva÷ - yogÃd ­te cetaso 'nanya-gÃmità du«kareti yoga-miÓrÃæ bhaktim Ãha kavim ity Ãdibhi÷ pa¤cabhi÷ | kaviæ sarvaj¤aæ | anuÓÃsitÃram raghunÃthÃdi-rÆpeïa hitopade«ÂÃram | aïor aïÅyÃæsaæ tena cÃïum api jÅvam anta÷ praviÓatÅti siddham | Ãha caivaæ Óruti÷ anta÷ pravi«Âa÷ ÓÃstà janÃnÃm iti | aïÅyaso 'pi tasya vyÃptim Ãha sarvasyeti | k­tsnasya jagato dhÃtÃraæ dhÃrakam | 

nanu katham evaæ saÇgacchate tatrÃha acintya-rÆpaæ avitarkya-svarÆpaæ ekam eva brahma puru«a-vidhatvena madhyama-parimÃïam aïor aïÅyÃæsam ity ukte÷ | paramÃïu-parimÃïaæ sarvasya dhÃtÃram ity ukte÷ | paraæ mahÃ-parimÃïaæ ceti | nÃtra yukter avakÃÓa÷ | sva-parakÃÓatÃm Ãha Ãdityeti sÆryavat sva-para-prakÃÓakam ity artha÷ | mÃyÃ-gandhÃsparÓam Ãha tamasa iti | tamaso mÃyÃyÃ÷ parastÃt sthitaæ | mÃyinam api mÃyÃtÅtam ity artha÷ | etÃd­Óaæ puru«aæ yo 'nuk«aïaæ smaret sa taæ paraæ puru«am upaiti iti pareïÃnvaya÷ ||9||



__________________________________________________________

BhG 8.10

prayÃïa-kÃle manasÃcalena
bhaktyà yukto yoga-balena caiva |
bhruvor madhye prÃïam ÃveÓya samyak
sa taæ paraæ puru«am upaiti divyam ||10||

ÓrÅdhara÷ - prayÃïa-kÃla iti | sa-prapa¤ca-prak­tiæ bhittvà yas ti«ÂhÃti | evaæbhÆtaæ puru«am anta-kÃle bhakti-yukto niÓcalena vik«epa-rahitena manasà yo 'nusmaret | mano-naiÓcalye hetu÷ | yoga-balena samyak su«umïà mÃrgeïa bhruvor madhye prÃïam ÃveÓyeti | sa taæ paraæ puru«aæ paramÃtma-svarÆpaæ divyaæ dyotanÃtmakaæ prÃpnoti ||10||

madhusÆdana÷ - kadà tad-anusmaraïe pratrÃtireko 'bhyavartate tad Ãha prayÃneti | prayÃïa-kÃle 'nta-kÃle 'calenaikÃgreïa manasà taæ puru«aæ yo 'nusmared ity anuvartate | kÅd­Óa÷ bhaktyà parameÓvara-vi«ayeïa parameïa premïà yukta÷ | yogasya samÃdher balena taj-janita-saæskÃra-samÆhena vyutthÃna-saæskÃra-virodhinà ca yukta÷ | evaæ prathamaæ h­daya-puï¬arÅke vaÓÅk­tya tata Ærdhva-gÃminyà su«umïayà nìyà gurÆpadi«Âa-mÃrgeïa bhÆmi-jaya-krameïa bhruvor madhye Ãj¤Ã-cakre prÃïam ÃveÓya sthÃpayitvà samyag apramatto brahma-randhrÃd utkrÃmya sa evam upÃsakas taæ kaviæ purÃïam anuÓÃsitÃram ity-Ãdi-lak«aïaæ paraæ puru«aæ divyaæ dyotanÃtmakam upaiti pratipadyate ||10||

viÓvanÃtha÷ --- prayÃïa-kÃle 'nta-kÃle 'calena niÓcalena manasà yà satata-smaraïa-mayÅ bhaktis tayà yukta÷ | kathaæ manaso naiÓcalyam | ata Ãha yogasya yogÃbhyÃsasya balena | yoga-prakÃraæ darÓayati bhruvor madhye Ãj¤Ã-cakre ||10||

baladeva÷ -- yo jano bhaktyà paramÃtma-premïà yoga-balena samÃdhi-janita-saæskÃra-nicayena ca yukta÷ prayÃïa-kÃle maraïa-samaye 'calenaikÃgreïa manasà taæ puru«am anusmaret | yoga-prakÃram Ãha bhruvor iti | bhruvor madhye Ãj¤Ã-cakre prÃïam ÃveÓya saæsthÃpya samyak sÃvadhÃna÷ san sa taæ puru«am upaiti ||10||


__________________________________________________________

BhG 8.11

yad ak«araæ vedavido vadanti
viÓanti yad yatayo vÅtarÃgÃ÷ |
yad icchanto brahmacaryaæ caranti
tat te padaæ saægraheïa pravak«ye ||11||


ÓrÅdhara÷ - kevalÃd abhyÃsa-yogÃd api praïav¨bhyÃsam antaraÇgaæ vidhitsu÷ pratijÃnÅte-yad ak«aram iti | yad ak«araæ vedÃrthaj¤Ã vadanti | etasya và ak«arasya praÓÃsane gÃrgi sÆryÃcandramasau vidh­tau ti«Âhata iti Órute÷ | vÅto rÃgo yebhyas te vÅta-rÃgÃ÷ | yataya÷ prayatnavanto yad viÓanti | yac ca j¤Ãtum icchanto gurukule brahmacaryaæ caranti | tat te tubhyaæ padaæ padyate gamyata iti padaæ prÃpyam | saÇgraheïa saæk«epeïa pravak«ye | tat-prÃpty-upÃyaæ kathayi«yÃmÅty artha÷ ||11||

madhusÆdana÷ - idÃnÅæ yena kenacid abhidhÃnena dhyÃna-kÃle bhagavad-anusmaraïe prÃpte-

sarve vedà yatpadamÃmananti
    tapÃæsi sarvÃïi ca yadvadanti |
yadicchanto brahmacaryaæ caranti
    tatte padaæ saægraheïa bravÅmy om ity etat || (KaÂhaU 1.2.15)

ity Ãdi-Óruti-pratipÃditatvena praïavenaivÃbhidhÃnena tad-anusmaraïaæ kartavyaæ nÃnyena mantrÃdineti niyantum upakramate yad ak«aram iti |  yad ak«aram avinÃÓi oÇkÃrÃkhyaæ brahma veda-vido vadanti etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïà abhivadanty asthÆlam aïv ahrasvam adÅrgham ity Ãdi-vacanai÷ sarva-viÓe«a-nivartanena pratipÃdayanti | pramÃïa-kuÓalair eva pratipannaæ kiæ tu muktopas­pyatayà tair apy anubhÆtam ity Ãha-viÓanti svarÆpatayà samyag-darÓanena yad ak«araæ yatayo yatna-ÓÅlÃ÷ saænyÃsino vÅta-rÃgà ni÷sp­hÃ÷ | na kevalaæ siddhair anubhÆtaæ sÃdhakÃnÃm api sarvo 'pi prayÃsas tad-artha ity Ãha yad-icchanto j¤Ãtuæ nai«Âhikà brahmacÃriïo brahmacaryaæ gurukula-vÃsÃdi-tapaÓ caranti yÃvaj-jÅvaæ tad ak«arÃkhyaæ padaæ padanÅyaæ te tubhyaæ saÇgraheïa saÇk«epeïÃhaæ pravak«ye prakar«eïa kathayi«yÃmi yathà tava bodho bhavati tathà | atas tad ak«araæ kathaæ mayà j¤eyam ity Ãkulo mà bhÆr ity abhiprÃya÷ |

atra ca parasya brahmaïo vÃcaka-rÆpeïa pratimÃvat-pratÅka-rÆpeïa ca ya÷ punar etaæ trimÃtreïom ity aneaivÃk«areïa paraæ puru«am abhidhyÃyÅta sa tam adhigacchati ity Ãdi-vacanair manda-madhyama-buddhÅnÃæ krama-mukti-phalakam upÃsanam uktaæ tad evehÃpi vivak«itaæ bhagavatà | ato yoga-dhÃraïÃ-sahitam oÇkÃropÃsanaæ tat phalaæ sva-svarÆpaæ tato 'punar-Ãv­ttis tan-mÃrgaÓ cety artha-jÃtam ucyate yÃvad adhyÃya-samÃpti ||11||

viÓvanÃtha÷ --- nanu bhruvor madhye prÃïam ÃveÓya ity etÃvan mÃtroktyà yogo na j¤Ãyate, tasmÃt tatra yoge prakÃra÷ ka÷, kiæ japyaæ, kiæ và dhyeyam, kiæ và prÃpyam ity api saÇk«epeïa brÆhÅty apek«ÃyÃm Ãha yad iti tribhi÷ | yad evÃk«aram om ity ekÃk«ara-vÃcyaæ brahma yatayo viÓanti tat padaæ padyate gamyata iti padaæ prÃpyam | samyaktayà g­hayte 'neneti saÇgrahas tad-upÃyas tena saha pravak«ye Ó­ïu ||11||

baladeva÷ -- nanu bhruvor madhye prÃïam ÃveÓyaitÃvatà yogo nÃvagamyate, tasmÃt tasya prakÃraæ tatra japyaæ prÃpyaæ brÆhÅty apek«ÃyÃm Ãha yad ak«aram iti tribhi÷ | ekam eva brahma ak«aram om iti vÃcakaæ vadanti | vÅta-rÃgà vina«ÂÃvidyà yatayo yad brahma tad-vÃcya-bhÆtaæ vij¤Ãnaika-rasaæ viÓanti prÃpnuvanti | tad-ubhaya-rûpaæ brahma j¤Ãtum icchanto nai«Âhikà gurukula-vasÃdi-lak«aïaæ brahmacaryaæ caranti | tat padaæ prÃpyaæ saÇgraheïopÃyena saha pravak«ye vak«yÃmi yathÃnÃyasena tvaæ tad-vidyÃæ prÃpnuyÃ÷ | samyag g­hyate tattvam anena iti nirukte÷ saÇgraha upÃya÷ ||11||

__________________________________________________________

BhG 8.12-13

sarva-dvÃrÃïi saæyamya mano h­di nirudhya ca |
mÆrdhny ÃdhÃyÃtmana÷ prÃïam Ãsthito yoga-dhÃraïÃm ||12||
om ity ekÃk«araæ brahma vyÃharan mÃm anusmaran |
ya÷ prayÃti tyajan dehaæ sa yÃti paramÃæ gatim ||13||

ÓrÅdhara÷ - pratij¤Ãtam upÃyaæ sÃÇgam Ãha dvÃbhyÃæ sarveti | sarvÃïi indriya-dvÃrÃïi saæyamya pratyÃh­tya | cak«ur-Ãdibhi÷ bÃhya-vi«aya-grahaïaæ akurvan ity artha÷ | manaÓ ca h­di nirudhya | bÃhya-vi«aya-smaraïam akurvan ity artha÷ | mÆrdhni bhruvor madhye prÃïam ÃdhÃya yogasya dhÃraïÃæ sthairyam Ãsthita÷ ÃÓritavÃn san ||12||

om iti | om ity ekaæ yad ak«araæ tad eva brahma-vÃcakatvÃd và pratimÃdivad brahma-pratÅkatvÃd và brahma | tad-vyÃharan uccÃrayaæs tad-vÃcyaæ ca mÃm anusmarann eva dehaæ tyajan ya÷ prakar«eïa yÃti arcirÃdi-mÃrgeïa sa paramÃæ Óre«ÂhÃæ gatiæ mad-gatiæ yÃti prÃpnoti ||13||

madhusÆdana÷ - tatra pravak«ya iti pratij¤Ãtam arthaæ sopakaraïam Ãhaa dvÃbhyÃm sarva-dvÃrÃïÅti | sarvÃïÅndriya-dvÃrÃïi saæyamya sva-sva-vi«ayebhya÷ pratyÃh­tya vi«aya-do«a-darÓanÃbhyÃsÃt tad-vimukhatÃm ÃpÃditai÷ ÓrotrÃdibhi÷ ÓabdÃdi-vi«aya-grahaïam akurvan | bÃheyndriya-nirodhe 'pi manasa÷ pracÃra÷ syÃd ity ata Ãha mano h­di nirudhya ca, abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ «a«Âhe vyÃkhyÃtÃbhyÃæ h­daya-deÓe mano nirudhya nirv­ttikatÃm ÃpÃdya ca, antar api vi«aya-cintÃm akurvann ity artha÷ | evaæ bahir antar upalabdhi-dvÃrÃïi sarvÃïi saænirudhya kriyÃ-dvÃraæ prÃïam api sarvato nig­hya bhÆmi-jaya-krameïa mÆrdhny ÃdhÃya bhruvor madhye tad-upari ca gurÆpadi«Âa-mÃrgeïÃveÓyÃtmano yoga-dhÃraïÃm Ãtma-vi«aya-samÃdhi-rÆpÃæ dhÃraïÃm Ãsthita÷ | Ãtmana iti devatÃ-divya-v­tty-artham ||12||

om ity ekam ak«araæ brahma-vÃcakatvÃt pratimÃ-baddha-brahma-pratÅkatvÃd và brahma vyÃharann uccaran | om iti vyÃharann ity etÃvataiva nirvÃha ekÃk«aram ity anÃyÃsa-kathanena stuty-artham | om iti vyÃharann ekÃk«aram ekam advitÅyam ak«aram avinÃÓi sarva-vyÃpakaæ brahma mÃm om ity asyÃrthaæ smarann iti và | tena praïavaæ japaæs tad-abhidheya-bhÆtaæ ca mÃæ cintayan mÆrdhanyayà nìyà dehaæ tyajanya÷ prayÃti sa yÃti deva-yÃna-mÃrgeïa brahma-lokaæ gatvà tad-bhogÃnte paramÃæ prak­«ÂÃæ gatiæ mad-rÆpÃm |

atra pata¤jalinà tÅvra-saævegÃnÃm Ãsanna÷ (Ys 1.21) samÃdhi-lÃbha÷ ity uktvà ÅÓvara-praïidhÃnÃd và (1.23) ity uktam | praïidhÃnaæ ca vyÃkhyÃtaæ tasya vÃcaka÷ praïava÷ (1.27), taj-japas tad-artha-bhÃvanam (1.28) iti | samÃdhi-siddhir ÅÓvara-praïidhÃnÃt (2.45) iti ca | iha tu sÃk«Ãd eva tata÷ parama-gati-lÃbha ity uktam | tasmÃd avirodhayom ity ekÃk«araæ brahma vyÃharan mÃm anusmarann Ãtmano yoga-dhÃraïÃm Ãsthita iti vyÃkhyeyam | vicitra-phalatvopapatter và na nirodhya÷ ||13||

viÓvanÃtha÷ --- uktam arthaæ vadan yoge prakÃram Ãha sarvÃïi cak«ur-ÃdÅndriya-dvÃrÃïi saæyamya bÃhya-vi«ayebhya÷ pratyÃh­tya manaÓ ca h­dy eva nirudhya vi«ayÃntare«v asaÇkalpya mÆrdhni bhruvor madhye eva prÃïam ÃdhÃya yoga-dhÃraïÃm Ãnakha-Óikha-man-mÆrti-bhÃvanÃm ÃÓrita÷ san om ity ekÃk«araæ brahma-svarÆpaæ vyÃharan uccÃrayan tad-vÃcyaæ mÃm anusmarann anudhyÃyan paramÃæ gatiæ mat-sÃlokyam ||12-13||
 
baladeva÷ - yoga-prakÃram Ãha sarveti | sarvÃïi bahir j¤Ãna-dvÃrÃïi ÓrotrÃdÅni saæyamya ÓabdÃdibhyo vi«ayebhya÷ pratyÃh­tya do«a-darÓanÃbhyÃsena tad-vimukhais tais tÃn g­hïan ÓrotrÃdi-saæyame 'pi mana÷ pracared ity ata Ãha h­di sthite mayi antar-j¤Ãna-dvÃraæ mano nirudhya niveÓya manasÃpi tÃn smaran | atha kriyÃ-dvÃraæ prÃïaæ ca mÆrdhnÃdhÃyÃdau h­t-padme vaÓÅk­tya tasmÃd Ærdhva-gatayà su«umïayà gurÆpadi«Âa-vartmanà bhÆmi-jaya-krameïa bhruvor madhye tad-upari brahma-randhre ca saæsthÃpya Ãtmano mama yoga-dhÃraïÃm ÃÃda-Óikhaæ mad-bhÃvanam Ãsthita÷ kurvan | 

om iti vÃcakaæ brahma tatra vyÃharan antar uccÃrayan tat stauti ekÃk«aram iti ekaæ pradhÃnaæ ca tad-ak«aram avinÃÓi ceti tathà tad vÃcyaæ mÃæ parmÃtmÃnam anusmaran dhyÃyan yo dehaæ tyajan prayÃti sa paramÃæ gatiæ mat-sÃlokyatÃæ yÃti ||12-13||

__________________________________________________________

BhG 8.14

ananya-cetÃ÷ satataæ yo mÃæ smarati nityaÓa÷ |
tasyÃhaæ sulabha÷ pÃrtha nitya-yuktasya yogina÷ ||14||

ÓrÅdhara÷ - evaæ cÃnta-kÃle dhÃraïayà mat-prÃptir nityÃbhyÃsavata eva bhavati | nÃnyasyeti pÆrvoktam evÃnusmÃrayati ananyeti | nÃsty anyasmiæÓ ceto yasya | tathÃbhÆta÷ san | yo mÃæ satataæ nirantaraæ nityaÓa÷ pratidinaæ smarati | tasya nitya-yuktasya samÃhitasyÃhaæ sukhena labhyo 'smi nÃnyasya ||14||

madhusÆdana÷ - ya evaæ vÃyu-nirodha-vaidhuryeïa prÃïam ÃveÓya mÆrdhanyayà nìyà dehaæ tyaktuæ svecchayà na Óaknoti kiæ tu karma-k«ayeïaiva paravaÓo dehaæ tyajati tasya kiæ syÃd iti  tad Ãha ananya-cetà iti | na vidyate mad-anya-vi«aye ceto yasya so 'nanya-cetÃ÷ satataæ nirantaraæ nityaÓo yÃvaj-jÅvaæ yo mÃæ smarati tasya sva-vaÓatayà và dehaæ tyajato 'pi nitya-yuktasya satata-samÃhita-cittasya yogina÷ sulabha÷ sukhena labhyo 'haæ parameÓvara itare«Ãm atidurlabho 'pi he pÃrtha tavÃham atisulabho mà bhai«År ity abhiprÃya÷ |

atra tasyeti «a«Âh.-Óe«e sambandha-sÃmÃnye | kartari na lokety Ãdinà ni«edhÃt | atra cÃnanya-cetastvena sat-kÃro 'tyÃdaram | satatam iti nairantaryaæ nityaÓa iti dÅrgha-kÃlatvaæ smaraïasyoktam | tena sa tu dÅrgha-kÃla-nairantarya-satkÃrÃsevito d­¬ha-bhÆmi÷ (Ys 1.14) iti pÃta¤jalaæ matam anus­taæ bhavati | tatra sa ity abhyÃsa ukto 'pi smaraïa-paryavasÃyÅ | tena yÃvaj-jÅvaæ pratik«aïaæ vik«epÃntara-ÓÆnyatayà bhagavad-anucintanam eva parama-gati-hetur mÆrdhanyayà nìyà tu svecchayà prÃïotkramaïaæ bhavatu na veti nÃtÅvÃgraha÷ ||14||

viÓvanÃtha÷ --- tad evam Ãrta÷ ity Ãdinà karma-miÓrÃm, jaarÃ-maraïa-mok«Ãya ity anenÃpi karma-miÓrÃm, kaviæ purÃïaæ ity Ãdibhir yoga-miÓrÃæ ca saparikarÃæ pradhÃnÅbhÆtÃæ bhaktim uktvà sarva-Óre«ÂhÃæ nirguïÃæ kevalÃæ bhaktim Ãha-ananya-cetà iti | na vidyate 'nyasmin karmaïi j¤Ãna-yoge vÃnu«Âheyatvena | tathà devatÃntare vÃrÃdhyatvena | tathà svargÃpargÃdÃv api prÃpyatvena ceto yasya | satataæ sadeti kÃla-deÓa-pÃtra-Óuddhy-Ãdy-anapek«atayaiva nityaÓa÷ pratidinam eva yo mÃæ smarati, yasya tena bhaktenÃhaæ sulabha÷ sukhena labhya÷ | yoga-j¤ÃnÃbhyÃsÃdi-du÷kha-miÓraïÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | nitya-yuktasya nitya-mad-yogÃkÃÇk«iïa ÃÓaæsÃyÃæ bhÆtavac ceti bhÃviny api yoga ÃÓÃæsite kta-pratyaya÷ | yogino bhakti-yogavata÷ | yad và yoga-sambandho dÃsya-sakhyÃdis tadvata÷ ||14||

baladeva÷ - evaæ mok«a-mÃtra-kÃÇk«iïÃæ yoga-miÓrÃæ bhaktim upadiÓya sva-j¤ÃninÃæ svam evÃkÃÇk«atÃm eka-bhaktir ity uktÃæ ÓuddhÃæ bhaktiæ upadiÓati ananyeti | yo jano 'nanya-cetà na matto 'nyasmin karma-yogÃdike sÃdhane svarga-mok«Ãdike sÃdhye và ceto yasya sa mad-ekÃbhilëavÃn satataæ sarvadà deÓa-kÃlÃdi-viÓuddhi-nairapek«eïa nityaÓa÷ pratyahaæ mÃæ yaÓodÃ-stanandhayaæ n­siæha-raghunÃthÃdi-rÆpeïa bahudhÃvirbhÆtaæ sarveÓvaram atimÃtra-priyaæ smaraty arcana-japÃdi«v anusandhatte tasyÃhaæ tat-prÅtij¤a÷ sulabha÷ sukhena labhya÷ karmÃnu«ÂhÃna-yogÃbhyÃsÃdi-du÷kha-samparkÃbhÃvÃt | tasyeti sambandha-sÃmÃnye «a«ÂhÅ, na lokÃvyaya ity Ãdinà kartari tasyÃ÷ prati«edhÃt | tÃd­Óasya tasya viyogam asahi«ïur aham eva tam ÃtmÃnaæ darÓayÃmi tat-sÃdhana-paripÃkaæ tat-pratikÆla-nirÃsaæ ca kurvan | ÓrutiÓ caivam Ãha - yam evai«a v­nute tena labhyas tasyai«a Ãtmà vivi­ïute tanÆæ svÃm iti | svayaæ ca vak«yati - dadÃmi buddhi-yogaæ taæ yena mÃm upayÃnti te ity Ãdinà | kÅd­Óasyety Ãha nityeti | sarvadà mad-yogaæ vächata÷ ÃÓaæsÃyÃæ bhÆtavac ca iti sÆtrÃd ÃÓÃæsite yoge bhavi«yaty api kta-pratyaya÷ | yogino mad-dÃsya-sakhyÃdi-sambandhavata÷ ||14||


__________________________________________________________

BhG 8.15

mÃm upetya punar janma du÷khÃlayam aÓÃÓvatam |
nÃpnuvanti mahÃtmÃna÷ saæsiddhiæ paramÃæ gatÃ÷ ||15||

ÓrÅdhara÷ -  yady evaæ tvaæ sulabho 'si tata÷ kiæ ? ata Ãha mÃm iti | ukta-lak«aïà mahÃtmÃno mad-bhaktà mÃæ prÃpya punar du÷khÃÓrayam antiyaæ ca janma na prÃpnuvanti | yatas te paramÃæ samyak siddhiæ mok«am eva prÃptÃ÷ | punar janmano du÷khÃnÃæ cÃlayaæ sthÃnaæ te mÃm upetya na prÃpnuvantÅti và ||15||

madhusÆdana÷ - bhagavantaæ prÃptÃ÷ punar Ãvartante na veti sandehe nÃvartanta ity Ãha mÃm iti | mÃm ÅÓvaraæ prÃpya punar janma manu«yÃdi-deha-sambandhaæ kÅd­Óaæ du÷khÃlayaæ garbha-vÃsa-yoni-dvÃra-nirgamanÃdy-aneka-du÷kha-sthÃnam | aÓÃÓvatam asthiraæ d­«Âa-na«Âa-prÃyaæ nÃpnuvanti punar nÃvartanta ity artha÷ | yato mahÃtmnÃno rajas-tamo-mala-rahitÃnta÷-karaïà Óuddha-sattvÃ÷ samutpanna-samyag-darÓanà mal-loka-bhogÃnte paramÃæ sarvotk­«ÂÃæ saæsiddhiæ muktiæ gatÃs te | atra mÃæ prÃpya siddhiæ gatà iti vadatopÃsakÃnÃæ krama-muktir darÓità ||15||

viÓvanÃtha÷ --- tvÃæ prÃptavatas tasya kiæ syÃd ity Ãha mÃm iti | du÷khÃlayaæ du÷kha-pÆrïam | aÓÃÓvatam anityaæ ca janma nÃpnuvanti kintu sukha-pÆrïaæ janma maj-janma-tulyaæ prÃpnuvanti | ÓÃÓvatas tu dhruvo nitya÷ sadÃnana÷ sanÃtana÷ ity amara÷ | yadà vasudeva-g­he sukha-pÆrïaæ nitya-bhÆtam aprÃk­taæ maj-janma bhavet tad eva te«Ãæ mad-bhaktÃnÃm api man-nitya-saÇginÃæ janma syÃn nÃnyadà iti bhÃva÷ | paramÃm iti anye bhaktÃ÷ saæsiddhiæ prÃpnuvanti ananya-cetasas tu paramÃæ saæsiddhiæ mal-lÅlÃ-parikaratÃm ity artha÷ | tenokta-lak«aïebhya÷ sarva-bhaktebhyo d­Óya-Órai«Âhyaæ dyotitam ||15|| 

baladeva÷ -- tÃæ labdhavata÷ kiæ phalaæ syÃd ity apek«ÃyÃm Ãha mÃm iti | mÃm ukta-lak«aïam upetya prÃpya puna÷ prapa¤ce janma nÃpnuvanti nÃvartanta ity artha÷ | kÅd­Óaæ janmety Ãha du÷khÃlayaæ garbha-vÃsÃdi-bahu-kleÓa-pÆrïam | aÓÃÓvatam anityaæ d­«Âa-na«Âa-prÃyam ÓÃÓvatas tu dhruvo nitya÷ ity amara÷ | yatas te paramÃæ sarvotk­«ÂÃæ saæsiddhiæ gatiæ mÃm eva gatà labdhavanta÷ avyakto 'k«ara ity uktas tam Ãhu÷ paramÃæ gatim iti vak«yati | kÅd­ÓÃs te mahÃtmÃno 'tyudÃra-mnanasa÷ vij¤ÃnÃnanda-nidhiæ bhakta-prasÃdÃbhimukhaæ bhaktÃyatta-sarvasvaæ mÃæ vinÃnyat sÃr«ÂyÃdikam agaïayanto made-eka-jÅvÃtavo bhavanty atas te mÃm eva saæsiddhiæ gatÃ÷ | atrÃnanya-cetaso 'sya svaikÃntina÷ sva-ni«Âhebhya÷ sva-bhaktebhya÷ Órai«Âhyaæ ucyate ||15|| 

__________________________________________________________

BhG 8.16

à brahma-bhuvanÃl lokÃ÷ punar-Ãvartino 'rjuna |
mÃm upetya tu kaunteya punar-janma na vidyate ||16||

ÓrÅdhara÷ -  sarva eva jÅvà mahÃ-suk­tino 'pi jÃyante | mad-bhaktÃs tu tadvan na jÃyanta ity Ãha Ã-brahmeti | brahmaïo bhuvanaæ satya-loka÷ tam abhivyÃpya ||16||

madhusÆdana÷ - bhagavantam upÃgatÃnÃæ samyag-darÓinÃm apunar-Ãv­ttau kathitÃyÃæ tato vimukhÃnÃm asamyag-darÓinÃæ punar-Ãv­ttir artha-siddhety Ãha Ãbrahmeti | Ãbrahma-bhuvanÃt bhavanty atra bhÆtÃnÅti bhuvanaæ loka÷ | abhividhÃv Ã-kÃra÷ | brahma-lokena saha sarve 'pi lokà mad-vimukhÃnÃm asamyag-darÓinÃæ bhoga-bhÆtaya÷ punar-Ãvartina÷ punar-Ãvartana-ÓÅlÃ÷ | brahma-bhavanÃd iti pÃÂhe bhavanaæ vÃsa-sthÃnam iti sa evÃrtha÷ | he 'rjuna svata÷-prasiddha-mahÃ-puru«a | 

kiæ tadvad eva tvÃæ prÃptÃnÃm api punar Ãv­ttir nety Ãha mÃm ÅÓvaram ekam upetya tu | tur lokÃntara-vailak«aïya-dyotanÃrtho 'vadhÃraïÃrtho và | mÃm eva prÃpya nirv­ttÃnÃæ he kaunteya mÃt­to 'pi prasiddha-mahÃnubhÃva punar-janma na vidyate punar-Ãv­ttir nÃstÅty artha÷ | atrÃrjuna kaunteyeti sambodhana-dvayena svarÆpata÷ kÃraïataÓ ca Óuddhir j¤Ãna-saæpattaye sÆcità | 

atreyaæ vyavasthà | ye krama-mukti-phalÃbhirupÃsanÃbhir brahma-lokaæ prÃptÃs te«Ãm eva tatrotpanna-samyag-darÓanÃnÃæ brahmaïà saha mok«a÷ | ye tu pa¤cÃgni-vidyÃdibhir atat-kratavo 'pi tatra gatÃs te«Ãm avaÓyambhÃvi punar-janma | ataeva krama-mukty-abhiprÃyeïa brahma-lokam abhisampadyate na ca punar Ãvartate, anÃv­tti÷ ÓabdÃt iti Óruti-sÆtrayor upapatti÷ | itaratra te«Ãm iha na punar Ãv­tti÷ imaæ mÃnavam Ãvartaæ nÃvartante itÅhemam iti ca viÓe«aïÃd gamanÃdhikaraïa-kalpÃd anyatra punar Ãv­tti÷ pratÅyate ||16||

viÓvanÃtha÷ --- sarva eva jÅvà mahÃ-suk­tino 'pi jÃyante mad-bhaktÃs tu tavan na jÃyanta ity Ãha Ãbrahmeti | brahmaïo bhuvanaæ satya-lokas tam abhivyÃpya ||16||

baladeva÷ - mad-vimukhÃs tu karma-viÓe«ai÷ svargÃdi-lokÃn prÃptà api tebhya÷ patantÅty Ãha Ãbrahmeti | abhividhÃvÃkÃra÷ brahma bhuvanaæ vyÃpyety artha÷ | brahma-lokena saha sarve svargÃdayo lokÃs tat-tad-vartino jÅvÃs tat-tat-karma-k«aye sati punar Ãvartino bhÆmau punar janma labhante | mÃm upetyeti puna÷ kathanaæ d­¬hÅkaraïÃrtham | atredaæ bodhyaæ pa¤cÃgni-vidyayà mahÃhava-maraïÃdinà ye brahma-lokaæ gatÃs te«Ãæ bhogÃnte pÃta÷ syÃt | ye tu sa-ni«ÂhÃ÷ pareÓa-bhaktÃ÷ svargÃdi-lokÃn krameïÃnubhavantas tatra gatÃs te«Ãæ tu na tasmÃt pÃta÷ | kintu tal-loka-vinÃÓe tat-patinà saha pareÓa-loka-prÃptir eva -

brahmaïà saha te sarve samprÃpte pratisa¤care | 
parasyÃnte k­tÃtmÃna÷ praviÓanti paraæ padam || iti smaraïÃd iti ||16||


__________________________________________________________

BhG 8.17

sahasra-yuga-paryantam ahar yad brahmaïo vidu÷ |
rÃtriæ yuga-sahasrÃntÃæ te 'horÃtra-vido janÃ÷ ||17||

ÓrÅdhara÷ - nanu ca tapasvino dÃna-ÓÅlà vÅta-rÃgÃs titik«ava÷ | trailokya-sopari-sthÃnaæ labhante loka-varjitam | ity Ãdi purÃïa-vÃkyais trailokyasya sakÃÓÃn maharlokÃdÅnÃm utk­«Âatvaæ gamyate | vinÃÓitve ca sarve«Ãm avaÓi«Âe katham asau viÓe«a÷ syÃd ity ÃÓaÇkya bahv-alpa-kÃla-sthÃyitva-nimitto 'sau viÓe«a ity ÃÓayena sva-mÃnena Óata-var«Ãyu«o brahmaïo 'hany ahani trilokya utpatti÷ niÓi niÓi ca pralayo bhavatÅti darÓayi«yan brahmaïo 'horÃtrayo÷ pramÃïam Ãha sahasreti | 

sahasraæ yugÃni paryanto 'vasÃnaæ ysya tad brahmaïo yad ahas tad ye vidu÷ yuga-sahasram anto yasyÃs tÃæ rÃtriæ ca yoga-balena ye vidus ta eva sarvaj¤Ã janà aho-rÃtra-vida÷ | ye«Ãæ tu kevalaæ candrÃditya-gatyaiva j¤Ãnaæ te tathÃhorÃtra-vido na bhavanti | alpa-darÓitvÃt | yuga-Óabdena atra caturyugam abhipretaæ caturyuga-sahasraæ tu brahmaïo dinam ucyate iti vi«ïu-purÃïokte÷ | brahmaïa iti ca mahar-lokÃdi-vÃsinÃm upalak«aïÃrtham | tatrÃyaæ kÃla-gaïanÃ-prakÃra÷ | manu«yÃïÃæ yad var«aæ tad devÃnÃm aho-rÃtram | tÃd­Óair aho-rÃtrai÷ pak«a-mÃsÃdi-kalpanayà dvÃdaÓabhir var«a-sahasraiÓ catur-yugaæ bhavati | catur-yuga-sahasraæ tu brahmaïo dinam | tÃvat parimÃïaiva rÃtris tÃd­Óair aho-rÃtrai÷ pak«a-mÃsÃdi-krameïa var«a-Óataæa brahmaïa÷ paramÃyur iti ||17||

madhusÆdana÷ - brahma-loka-sahitÃ÷ sarve lokÃ÷ punar Ãvartina÷ | kasmÃt ? kÃla-paricchinnatvÃd ity Ãha sahasreti | manu«ya-parimÃïena sahasra-yuga-paryantaæ sahasraæ yugÃni catur-yugÃni paryanto 'vasÃnaæ yasya tat | caturyuga-sahasraæ tu brahmaïo dinam ucyate iti hi paurÃïikaæ vacanam | tÃd­Óaæ brahmaïa÷ prajÃpater ahar-dinaæ yad ye vidu÷ tathà rÃtriæ yuga-sahasrÃntÃæ caturyuga-sahasra-paryantÃæ ye vidur ity anuvartate te 'horÃtra-vidas ta evÃho-rÃtra-vido yogino janÃ÷ | ye tu candrÃrka-gatyaiva vidus te nÃhorÃtra-vida÷ svalpa-darÓitvÃd ity abhiprÃya÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ ---  nanu am­taæ k«emam abhayaæ trimÆrdhno 'dhÃyi mÆrdhasu (BhP 2.6.19) iti dvitÅya-skandhoktyà ke«Ãæcin mate brahma-lokasya abhayatva-ÓravaïÃt | sannyÃsibhir api jagami«itatvÃt tatratyÃnÃæ pÃto na sambhÃvyate ? maivaæ | tal-loka-svÃmino brahmaïo 'pi pÃta÷ syÃt kim utÃnye«Ãm iti vya¤jayann Ãha sahasra iti | sahasraæ yugÃni paryanto 'vasÃnaæ yasya tad brahmaïo 'har dinaæ yad ye ÓÃstrÃbhij¤Ã vidur jÃnanti te 'ho-rÃtra-vido janà rÃtrim api tasya yuga-sahasrÃntÃæ vidu÷ | tena tÃd­ÓÃho-rÃtrai÷ pak«am ÃsÃdi-krameïa var«a-Óataæ brahmaïa÷ paramÃyur iti | etad-ante tasyÃpi pÃto na kasyacid vai«ïavasya tasya brahmaïo mok«aÓ ceti vya¤jitam ||17||

baladeva÷ - svargÃdaya÷ satyÃntÃ÷ sarve lokÃ÷ kÃla-paricchinnatvÃd vinaÓyantÅti bhÃvenÃha sahasreti | yad ye brahmaïaÓ caturmukhasyÃhar dinaæ n­-mÃïena sahasra-yuga-paryantaæ vidu÷ catur-yuga-sahasraæ tu brahmaïo dinam ucyate iti sm­te÷ | sahasraæ caturyugÃni paryanto 'vasÃnaæ yasya tat | tasya rÃtriæ ca caturyuga-sahasrÃntÃæ vidus ta eva yogino janà aho-rÃtra-vido bhavanti | na tv anye candrÃrka-gati-vido mahar-lokÃdi-sthitÃnÃm upalak«aïam etat | ayam artha÷ nÌïÃæ var«aæ devÃnÃm aho-rÃtraæ tÃd­Óair aho-rÃtrai÷ pak«am ÃsÃdi-gaïanayà dvÃdaÓabhri var«a-sahasraiÓ catur-yugaæ catur-yugÃnÃæ sahasraæ tu brahmaïo dinaæ rÃtriÓ ca tÃvaty eva tÃd­ÓaiÓ cÃho-rÃtrai÷ pak«Ãdi-gaïanayà var«a-Óataæ tasya paramÃyur iti | tad-ante tal-lokasya tad-vartinÃæ ca vinÃÓÃd Ãv­tti÷ siddheti ||17||


__________________________________________________________

BhG 8.18

avyaktÃd vyaktaya÷ sarvÃ÷ prabhavanty aharÃgame |
rÃtryÃgame pralÅyante tatraivÃvyaktasaæj¤ake ||18||

ÓrÅdhara÷ - tatra kim ? ata Ãha avyaktÃd iti | kÃryasyÃvyaktaæ rÆpaæ kÃraïÃtmakam | tasmÃd avyaktÃt kÃraïa-rÆpÃd vyajyanta iti vyaktayaÓ carÃcarÃïi bhÆtÃni prÃdurbhavanti | kadà ? ahar-Ãgame brahmaïo dinasyopakrame | tathà rÃtrer Ãgame brahma-Óayane | tasminn evÃvyakta-saæj¤ake kÃraïa-rÆpe pralayaæ yÃnti | yad và te 'horÃtra-vida ity etan na vidhÅyante | kintu te prasiddhà ahorÃtra-vido janà brahmaïo yad ahar vidus tasyÃhna Ãgame 'vyaktÃd vyaktaya÷ prabhavanti | yÃæ ca rÃtriæ vidus tasyà rÃtrer Ãgame pralÅyante iti dvayor anvaya÷ ||18||

madhusÆdana÷ - yathoktair aho-rÃtrai÷ pak«am ÃsÃdi-gaïanayà pÆrïaæ var«a-Óataæ prajÃpate÷ paramÃyur iti kÃla-paricchinnatvenÃnityo 'sau | tena tal-lokÃt punar-Ãv­tti-yuktaiva | ye tu tato 'rvÃcÅnÃs te«Ãæ tad ahar-mÃtra-paricchinnatvÃt tat-tal-lokebhya÷ punar-Ãv­ttir iti kim u vaktavyam ity Ãha avyaktÃd iti |  atra dainandina-s­«Âi-pralayor eva vaktum upakrÃntatvÃt tatra cÃkÃÓÃdÅnÃæ sattvÃd avyakta-ÓabdenÃkhyÃk­tÃvasthà nocyate | kintu prajÃpate÷ svÃpÃvasthaiva | svÃpÃvastha÷ prajÃpatir iti yÃvat | ahar-Ãgame prajÃpate÷ prabodha-samaye 'vyaktÃt tat-svÃpÃvasthÃ-rÆpÃd vyaktaya÷ ÓarÅra-vi«ayÃdi-rÆpà bhoga-bhÆtaya÷ prabhavanti vyavahÃra-k«amatayà 'bhivyajyante | rÃtry-Ãgame tasya svÃpa-kÃle pÆrvoktÃ÷ sarvà api vyaktaya÷ pralÅyante tiro-bhavanti yata ÃvirbhÆtÃs tatraivÃvyakta-saæj¤ake kÃraïe prÃg-ukte svÃpÃvasthe prajÃpatau ||18||

viÓvanÃtha÷ --- ye tu tato 'rvÃcÅnÃs triloka-sthÃs te«Ãæ tu tasyÃhany ahany api pÃta ity Ãha avyaktÃd iti | atra dainandina-s­«Âi-pralayayor ÃkÃÓÃdÅnÃæ sattvÃd avyakta-Óabdena svÃpÃvastha÷ prajÃpatir evocyate iti madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃ÷ | tataÓ ca avyaktÃt svÃpÃvasthÃt prajÃpate÷ sakÃÓÃd vyaktaya÷ ÓarÅra-vi«ayÃdi-rÆpà bhoga-bhÆmayo bhavanti vyavahÃra-k«amÃ÷ syu÷ | rÃtry-Ãgame tasya svÃpa-kÃle pralÅyante tasminn eva tirobhavanti ||18||

baladeva÷ -- ye tu tasmÃd arvÃcÅnÃs trilokÅ-vartinas te«Ãæ brahmaïo dine pÃta÷ syÃd ity Ãha avyaktÃd iti | ahar-Ãgame brahmaïo jÃgara-samaye avyaktÃt svÃpÃvasthÃt tasmÃt sarvà ÓarÅrendriya-bhogya-bhoga-sthÃna-rÆpà vyaktaya÷ prabhavanty utpadyante | rÃtry-Ãgame tasya svÃpa-samaye tatraiva brahmaïy avyakta-saæj¤ake svÃpÃvasthe kÃraïe tÃ÷ pralÅyante tirobhavanti | atrÃvyakta-Óabdena pradhÃnaæ nÃbhidheyaæ dainandina-s­«Âi-pralayayor upakramÃt | tadà viyad-ÃdÅnÃæ sthitatvÃc ca | kintu svÃpÃvastho brahmaiva tasyÃrtha÷ ||18||

__________________________________________________________

BhG 8.19

bhÆta-grÃma÷ sa evÃyaæ bhÆtvà bhÆtvà pralÅyate |
rÃtry-Ãgame 'vaÓa÷ pÃrtha prabhavaty aharÃgame ||19||


ÓrÅdhara÷ - atra ca k­ta-nÃÓÃk­tÃbhyÃgama-ÓaÇkÃæ vÃrayan vairÃgyÃrthaæ s­«Âi-praylaya-pravÃhasyÃvicchedaæ darÓayati bhÆta-grÃma iti | bhÆtÃnÃæ carÃcara-prÃïinÃm | grÃma÷ samÆha÷ | ya÷ prÃg ÃsÅt sa evÃyam ahar-Ãgame bhÆtvà bhÆtvà rÃtrer Ãgame pralÅyante pralÅya pralÅya punar apy ahar-Ãgame 'vaÓa÷ karmÃdi-paratantra÷ san prabhavati nÃnya ity artha÷ ||19||

madhusÆdana÷ - evam ÃÓu-vinÃÓitve 'pi saæsÃra-stha na niv­tti÷ kleÓa-karmÃdibhir avaÓatayà puna÷ puna÷ prÃdurbhÃvÃt prÃdurbhÆtasya ca puna÷ kleÓÃdi-vaÓenaiva tirobhÃvÃt | saæsÃre viparivartamÃnÃnÃæ sarve«Ãm api prÃïinÃm asvÃtantryÃd avaÓÃnÃm eva janma-maraïÃdi-du÷kha-prabandha-sambandhÃd alam anena saæsÃreïeti-vairÃgyotpatty-arthaæ samÃna-nÃma-rÆpatvena ca puna÷ puna÷ prÃdurbhÃvÃt k­ta-nÃÓÃk­tÃbhyÃgama-parihÃrÃrthaæ cÃha bhÆta-grÃma iti | bhÆta-grÃmo bhÆta-samudÃya÷ sthÃvara-jaÇgama-lak«aïo ya÷ pÆrvasmin kalpe sthita÷ sa evÃyam etasmin kalpe jÃyamÃno 'pi na tu pratikalpam anyo 'nyac ca | asat-kÃrya-vÃdÃnabhyupagamÃt | 

     sÆryÃ-candramasau dhÃtà yathÃ-pÆrvam akalpayat |
divaæ ca p­thivÅæ cÃntarik«am atho suva÷ || iti Órute÷ | (MahÃnÃrÃyaïaU 1.65)

samÃna-nÃma-rÆpatvÃd Ãv­ttÃv apy avirodhau darÓanÃt sm­teÓ ca (Vs 1.3.30)  iti nyÃyÃc ca | avaÓa ity avidyÃ-kÃma-karmÃdi-paratantra÷ | he pÃrtha spa«Âam itarat ||19||

viÓvanÃtha÷ --- evam eva bhÆtÃnÃæ carÃcara-prÃïinÃæ grÃma÷ samÆha÷ ||19||

baladeva÷ - ye pralÅnÃs te punar na bhavi«yantÅti k­ta-hÃnyÃk­tÃbhyÃgama-ÓaÇkà syÃt tÃæ nirasyann Ãha bhÆteti | bhÆta-grÃma÷ sthira-cara-prÃïi-samÆho 'vaÓa÷ karmÃdhÅna÷ san tathà ced­Óa-janma-m­tyu-pravÃha-saÇkule prapa¤ce 'smin vivekinÃæ vairÃgyaæ yuktam ity uktam ||19||


__________________________________________________________

BhG 8.20

paras tasmÃt tu bhÃvo 'nyo 'vyakto 'vyaktÃt sanÃtana÷ |
ya÷ sa sarve«u bhÆte«u naÓyatsu na vinaÓyati ||20||

ÓrÅdhara÷ - lokÃnÃm anityatvaæ prapa¤cya parameÓvara-svarÆpasya nityatvaæ prapa¤cayati - para iti dvÃbhyÃm | tasmÃc carÃcara-kÃraïa-bhÆtÃd avyaktÃt paras tasyÃpi kÃraïa-bhÆto yo 'nyas tad-vilak«aïo 'vyaktaÓ cak«ur-Ãdy-agocaro bhÃva÷ sanÃtano 'nÃdi÷ | sa tu sarve«u kÃrya-kÃraïa-lak«aïe«u bhÆte«u naÓyatv api na vinaÓyati ||20||

madhusÆdana÷ - eam avaÓÃnÃm utpatti-vinÃÓa-pradarÓanenÃbrahma-bhuvanÃl lokÃ÷ punar Ãvartina ity etad vyÃkhyÃtam adhunà mÃm upetya punar janma na vidyata ity etad vyÃca«Âe dvÃbhyÃæ paras tasmÃd iti | tasmÃc carÃcara-sthÆla-prapa¤ca-kÃraïa-bhÆtÃd dhiraïyagarbhÃkhyÃd avyaktÃt paro vyatirikta÷ Óre«Âho và tasyÃpi kÃraïa-bhÆta÷ | vyatireke 'pi sÃlak«aïyaæ syÃd iti nety Ãha-anyo 'tyanta-vilak«aïa÷ na tasya pratimà asti iti Órute÷ | avyakto rÆpÃdi-hÅnatayà cak«ur-Ãdy-agocaro bhÃva÷ kalpite«u sarve«u kÃrye«u sad-rÆpeïÃnugata÷ | ataeva sanÃtano nitya÷ | tu-Óabdo heyÃd anityÃd avyaktÃd upÃdeyatvaæ  ntiyasyÃvyaktasya vailak«aïyaæ sÆcayati | etÃd­Óo yo bhÃva÷ sa hiraïyagarbha iva sarve«u bhÆte«u naÓyatsv api na vinaÓyati utpadyamÃne«v api notpadyata ity artha÷ | hiraïyagarbhasya tu kÃryasya bhÆtÃbhimÃnitvÃt tad-utpatti-vinÃÓÃbhyÃæ yuktÃv evotpatti-vinÃÓau na tu tad-anabhimÃnino 'kÃryasya parameÓvarasyeti bhÃva÷ ||20||

viÓvanÃtha÷ --- tasmÃd ukta-lak«aïÃd avyaktÃt prajÃpater hiraïyagarbhÃt sakÃÓÃt para÷ Óre«Âa÷ | hiraïyagarbhasyÃpi kÃraïabhÆto yo 'nya÷ khalv avyakto bhÃva÷ sanÃtano 'nÃdi÷ ||20||

baladeva÷ - tad evaæ karma-tantrÃïÃæ janma-vinÃÓa-darÓanena Ãbrahma-bhuvanÃt ity etad viv­tam | atha mÃm upetyaitad viv­ïoti paras tasmÃd iti | tasmÃd utka-rÆpÃd avyaktÃd brahmaïo hiraïyagarbhÃd anyo yo bhÃva÷ padÃrtha÷ para÷ Óre«Âhas tato 'tyanta-vilak«aïas tasyopÃsya ity artha÷ | ativailak«aïyam Ãha avyakta iti | Ãtam-vigrahatvÃt pratyak ity artha÷ | prasÃditas tu pratyak«o 'pi bhavatÅty uktaæ prÃk | sanÃtano 'nÃdi÷ | sa khalu hiraïyagarbha-paryante«u sarve«u bhÆte«u na vinaÓyati ||20||


__________________________________________________________

BhG 8.21

avyakto 'k«ara ity uktas tam Ãhu÷ paramÃæ gatim |
yaæ prÃpya na nivartante tad dhÃma paramaæ mama ||21||

ÓrÅdhara÷ - avinÃÓe pramÃïaæ darÓayann Ãha avyakta iti | yo bhÃvo 'vyakto 'tÅndriya÷ | ak«ara÷ praveÓa-nÃÓa-ÓÆnya iti | tathÃk«arÃt saæbhavatÅha viÓvaæ ity Ãdi-Óruti«v ak«ara ity ukta÷ | taæ paramÃæ gatiæ gamyaæ puru«Ãrtham Ãhu÷ | puru«Ãn na paraæ kiæcit sà këÂhà sà parà gati÷ ity-Ãdi-Órutaya÷ | parama-gatitvam evÃha yaæ prÃpya na nivartanta iti | tac ca mamaiva dhÃma svarÆpam | mamety upacÃre «a«ÂhÅ | rÃho÷ Óira itivat | ato 'ham eva paramà gatir ity artha÷ ||21||

madhusÆdana÷ - yo bhÃva ihÃvyakta ity ak«ara iti cokto 'nyatrÃpi Óruti«u sm­ti«u ca taæ bhÃvam Ãhu÷ Órutaya÷ sm­tayaÓ ca puru«Ãn na paraæ kiæcit sà këÂhà paramà gati÷ ity ÃdyÃ÷ | paramÃm utpatti-vinÃÓa-ÓÆnya-sva-prakÃÓa-paramÃnanda-rÆpÃæ gatiæ puru«Ãrtha-viÓrÃntim | yaæ bhÃvaæ prÃpya na punar nivartante saæsÃrÃya tad-dhÃma svarÆpaæ mama vi«ïo÷ paramaæ sarvotk­«Âam | mama dhÃmeti rÃho÷ Óira itivad bheda-kalpanayà «a«ÂhÅ | ato 'ham eva paramà gatir ity artha÷ ||21||

viÓvanÃtha÷ --- pÆrvokta-Ólokoktam avyakta-Óabdaæ vyÃca«Âe avyakta iti | na k«aratÅty ak«aro nÃrÃyaïa÷ eko nÃrÃyaïa ÃsÅn na brahmà na ca ÓaÇkara÷ iti Órute÷ | mama paramaæ dhÃma nityaæ svarÆpam | yad và ak«ara÷ paraæ dhÃma brahmaiva mad-dhÃma mat-tejo-rÆpam ||21||

baladeva÷ -- yo bhÃvo mayehÃvyakta ity ak«ara iti cocyate taæ vedÃntÃ÷ paramÃæ gatim Ãhu÷ puru«Ãn na paraæ kiæcit sà këÂhà paramà gati÷ ity Ãdau | yaæ bhÃvaæ prÃpyopetya janÃ÷ punar na nivartante janma nÃpnuvanti sa bhÃvo 'ham evety Ãha tad iti | tan mamaiva dhÃma svarÆpaæ paramaæ ÓrÅmat «a«ÂhÅyaæ caitanyam Ãtmana÷ svarÆpam itivad avagantavyà ||21||

__________________________________________________________

BhG 8.22

puru«a÷ sa para÷ pÃrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà |
yasyÃnta÷-sthÃni bhÆtÃni yena sarvam idaæ tatam ||22||

ÓrÅdhara÷ - tat-prÃptau ca bhaktir antaraÇgopÃya ity uktam evety Ãha puru«a iti | sa cÃhaæ para÷ puru«o 'nanyayà | na vidyate 'nya÷ Óaraïatvena yasyÃæ tayaikÃnta-bhaktyaiva labhya÷ | nÃnyathà | paratvam evÃha yasya kÃraïa-bhÆtasyÃntar-madhye bhÆtÃni sthitÃni | yena ca kÃraïa-bhÆtenedaæ sarvaæ jagat tataæ vyÃptam ||22||

madhusÆdana÷ - idÃnÅm ananya-cetÃ÷ satataæ yo mÃæ smarati nityaÓa÷ tasyÃhaæ sulabha÷ iti prÃg uktaæ bhakti-yogam eva tat-prÃpty-upÃyam Ãha puru«a sa iti | sa paro niratiÓaya÷ puru«a÷ paramÃtmÃham evÃnanyayà na vidyate 'nyho vi«ayo yasyÃæ tayà prema-lak«aïayà bhaktyaiva labhyo nÃnyathà |sa ka ity apek«ÃyÃm Ãha yasya purusasyÃnta÷-sthÃny antarvartÅni bhÆtÃni sarvÃïi kÃryÃïi kÃraïÃntarvartitvÃt kÃryasya | ataeva yena puru«eïa sarvam idaæ kÃrya-jÃtaæ tataæ vyÃptam -

yasmÃt paraæ nÃparam asti kiæcid yasmÃn nÃïÅyo na jyÃyo 'sti kaÓcit |
v­k«a eva stabdho divi tisÂhaty ekas tenedaæ pÆrïaæ puru«eïa sarvam |
yat kiæcit jagat sarvaæ d­Óyate ÓrÆyate 'pi và | 
antar bahiÓ ca tat sarvaæ vyÃpya nÃrÃyaïa÷ sthita÷ ||
sa paryagÃc chukram ity-Ãdi-ÓrutibhyaÓ ca ||22||

viÓvanÃtha÷ --- sa ca mad-aæÓa÷ parama÷ puru«a÷ | na vidyate 'nyat karma-yoga-kÃmanÃdikaæ yasyÃæ tayaiva | ataeva pÆrvaæ mayoktaæ ananya-cetÃ÷ satatam iti bhÃva÷ ||22||

baladeva÷ -- at-prÃptau bhakte÷ sÆpÃyatvam Ãha puru«a÷ sa iti | sa mal-lak«aïa÷ puru«o 'nanyayà tad-ekÃntayà ananya-cetÃ÷ satatam iti pÆrvoditayà bhaktyaiva labhyo labdhuæ Óakyo yoga-bhaktyà tu du÷Óakyà tat-prÃptir ity artha÷ | tal-lak«aïam Ãha yasyeti | sarvam idaæ jagat yena tataæ vyÃptam | ÓrutiÓ caivam Ãha-

eko vaÓÅ sarvaga÷ k­«ïa Ŭya 
eko 'pi san bahudhà yo 'vabhÃti |
v­k«a iva stabdho divi ti«Âhaty ekas 
tenedaæ pÆrïaæ puru«eïa sarvam || ity Ãdyà ||22||


__________________________________________________________

BhG 8.23

yatra kÃle tv anÃv­ttim Ãv­ttiæ caiva yogina÷ |
prayÃtà yÃnti taæ kÃlaæ vak«yÃmi bharatar«abha ||23||


ÓrÅdhara÷ - tad evaæ paramÓvaropÃsakÃs tat-padaæ prÃpya na nivartante | anye tv Ãvartanta ity uktam | tatra kena mÃrgeïa gatà nÃvartante | kena và gatÃÓ cÃvartante | ity apek«ÃyÃm Ãha yatreti | yatra yasmin kÃle prayÃtà yogino 'nÃv­ttiæ yÃnti yasmiæÓ ca kÃle prayÃtà Ãv­ttiæ yÃnti taæ kÃlaæ vak«yÃmÅty anvaya÷ | atra ca raÓmy-anusÃrÅ ataÓ cÃyane 'pi dak«iïe iti sÆcita-nyÃyenottarÃyaÃdi-kÃla-viÓe«a-maraïaæ ca tv avivak«itatvÃt kÃla-Óabdena kÃlÃbhimÃninÅbhir ÃtivÃhikÅbhir devatÃbhi÷ prÃpyo mÃrga upalak«yate | ato 'yam artha÷ yasmin kÃlÃbhimÃni-devatopalak«ite mÃrge prayÃtà yogina upÃsakÃ÷ karmiïaÓ ca yathÃkramam anÃv­ttim Ãv­ttiæ ca yÃnti | taæ kÃlÃbhimÃni-devatopalak«itaæ mÃrgaæ kathayi«yÃmÅti | agni-jyoti«o÷ kÃlÃbhimÃnitvÃbhÃve 'pi bhÆyasÃm aharÃdi-ÓabdoktÃnÃæ kÃlÃbhimÃnitvÃt tat-sÃhacaryÃd Ãmra-vanam ity Ãdivat kÃla-Óabdenopalak«aïam aviruddham ||23||

madhusÆdana÷ - saguïa-brahmopÃsakÃs tat-padaæ prÃpya na nivartante kintu krameïa mucyante | tatra tal-loka-bhogÃt prÃg-anutpanna-samyag-darÓanÃnÃæ tesÃæ mÃrgÃpek«Ã vidyate na tu samyag-darÓinÃm iva tad-anapek«ety upÃsakÃnÃæ tal-loka-prÃptaye deva-yÃna-mÃrga upadiÓyate | pit­-yÃna-mÃrgopanyÃsas tu tasya stutaye yatreti | 

prÃïotkramaïÃnantaraæ yatra yasmin kÃle kÃlÃbhimÃni-devatopalak«ite mÃrge prayÃtà yogino dhyÃyina÷ karmiïaÓ cÃnÃv­ttim Ãv­ttiæ ca yÃnti | deva-yÃne pathi prayÃtÃÓ ca karmiïa Ãv­ttiæ yÃnti | yadyapi deva-yÃne 'pi pathi prayÃtÃ÷ punar Ãvartante ity uktaæ Ãbrahma-bhuvanà lokÃ÷ punar Ãvartina÷  ity atra, tathÃpi  pit­-yÃne pathi gatà Ãvartanta eva na ke 'pi tatra krama-mukti-bhÃja÷ | deva-yÃne pathi gatÃs tu yadyapi kecid Ãvartante pratÅkopÃsakÃs ta¬il-loka-paryantaæ gatà hiraïyagarbha-paryantam amÃnava-puru«a-nÅtà api pa¤cÃgni-vidyÃdy-upÃsakà atat-kratavo bhogÃnte nivartanta eva tathÃpi daharÃdy-upÃsakÃ÷ krameïa mucyante | bhogÃnta iti na sarva evÃvartante | ataeva pit­-yÃna÷ panthà niyamenÃv­tti-phalatvÃn nik­«Âa÷ | ayaæ tu deva-yÃna÷ panthà anÃv­tti-phalatvÃd atipraÓasta iti stutir upapadyate ke«Ãæcid Ãv­ttÃv apy anÃv­tti-phalatvasyÃnapÃyÃt |

taæ deva-yÃnaæ pit­-yÃnaæ ca kÃlaæ kÃlÃbhimÃni-devatopalak«itaæ mÃrgaæ vak«yÃmi | he bharatar«abha ! atra kÃla-Óabdasya mukhyÃrthatve 'gnir-jyotir-dhÆma-ÓabdÃnÃm upapattir gati-s­ti-ÓabdayoÓ ceti tad-anurodhenaikasmin kÃla-pada eva lak«aïÃÓrità kÃlÃbhimÃni-devatÃnÃæ mÃrga-dvaye 'pi bÃhulyÃt | agni-dhÆmayos tad-itarayo÷ sator api agnihotra-Óabdavad eka-deÓenÃpy upalak«aïaæ kÃla-Óabdena | anyathà prÃtar agni-devatÃyà abhÃvÃt tat-prakhyaæ cÃnya-ÓÃstram (æÅ.da 1.4.4) ity anena tasya nÃma-dheyatayà na syÃt | Ãmra-vanam iti ca laukiko d­«ÂÃnta÷ |

viÓvanÃtha÷ --- nanu yaæ prÃpya na nivartante tad dhÃma paramaæ mama iti tva-uktyà tvad-bhaktÃs tvÃæ prÃptà na punar Ãvartanta ity uktam | na tatra tva-prÃntau kaÓcin mÃrga-niyama ity  ukta÷ |tvad-bhaktÃnÃæ ca guïÃtÅtatvÃt tan-mÃrgo 'pi guïÃtÅta eva avasÅyate, na tu sÃttviko 'rcir-Ãdi÷ | yas tu mÃrgo yogino j¤Ãnina÷ karmiïaÓ cÃsti tam ahaæ jij¤Ãse ity apek«ÃyÃm Ãha yatreti | prÃïotkramaïÃnantaraæ tatra kÃlopalak«ite mÃrge prayÃtà anÃv­ttim Ãv­ttiæ ca yÃnti taæ kÃlaæ mÃrgaæ vak«ya ity anvaya÷ ||23||

baladeva÷ -- sva-bhaktÃnÃm Ãv­tti÷ sva-vimukhÃnÃæ tv Ãv­ttir uktà | sà sà ca kena pathà gatÃnÃæ bhaved ity apek«ÃyÃm Ãha yatreti | yogino bhaktÃ÷ kÃmya-karmiïaÓ ca | atra kÃla-Óabdena kÃlÃbhimÃnino devatoktÃ÷ | agni-dhÆmayo÷ kÃlatvÃbhÃvÃt kÃla-Óabdenoktis tu bhÆyasà mahad-Ãdi-ÓabdÃnÃæ rÃtry-Ãdi-ÓabdÃnÃæ ca kÃla-vÃcitvÃt tathà cÃrcir-Ãdibhir dhÆmÃdibhiÓ ca devai÷ pÃlita÷ panthÃ÷ kÃla-Óabdenokto bodhya÷ ||23||

__________________________________________________________

BhG 8.24

agnir jyotir aha÷ Óukla÷ «aïmÃsà uttarÃyaïam |
tatra prayÃtà gacchanti brahma brahma-vido janÃ÷ ||24||

ÓrÅdhara÷ - tatrÃnav­tti-mÃrgam Ãha agnir iti | agni-jyoti÷-ÓabdÃbhyÃæ te 'rcir abhisambhavanti iti Óruty-uktÃrcir-abhimÃninÅ devatopalak«yate | ahar iti divasÃbhimÃninÅ | Óukla iti Óukla-pak«ÃbhimÃninÅ | uttarÃyaïa-rÆpÃ÷ «aï-mÃsà ity uttarÃyaïÃbhimÃninÅ | etac cÃnyÃsÃm api Óruty-uktÃnÃæ saævatsara devalokÃdi-devatÃnam upalak«aïÃrtham | evaæ bhÆto yo mÃrgas tatra prayÃtà gatà bhagavad-upÃsakà janà brahma prÃpnuvanti | yatas te brahma-vida÷ | tathà ca Óruti÷ - te 'rci«am abhi sambhavanti arci«o 'rahna ÃpÆryamÃïa-pak«am ÃpÆryamÃïa-pak«Ãd yÃn «aï-mÃsÃnudaÇÇÃditya eti mÃsebhyo deva-lokam iti | na hi sadyo-mukti-bhÃjÃæ samyag-darÓana-ni«ÂhÃnÃæ gatir và kvacid asti, na tasya prÃïà utkrÃmanti ||24||

madhusÆdana÷ - tatropÃsakÃnÃæ deva-yÃnaæ panthÃnam Ãha agnir iti | agnir-jyotir ity arcir abhimÃninÅ devatà lak«yate | ahar ity ahar-abhimÃninÅ Óukla-pak«a iti Óukla-pak«ÃbhimÃninÅ «aï-mÃsà uttarÃyaïam iti uttarÃyaïa-rÆpa-«aïmÃsÃbhimÃninÅ devataiva lak«yate ÃtivÃhikÃs tal-liÇgÃt (MD 4.3.4) iti nyÃyÃt | etac cÃnyÃsÃm api Óruty-uktÃnÃæ devatÃnam upalak«aïÃrtham | tathà ca Óruti÷ - te 'rci«am abhi sambhavanti arci«o 'rahna ÃpÆryamÃïa-pak«am ÃpÆryamÃïa-pak«Ãd yÃn «a¬-uÇÇeti mÃsÃæs tÃn mÃsebhya÷ saævatsaraæ saævatsarÃd Ãdityam ÃdityÃc candramasaæ candramaso vidyutaæ tat-puru«o 'mÃnava÷ sa enÃn brahma gamayaty e«a deva-patho brahma-patha etena pratipadyamÃnà imaæ mÃnavam Ãvartaæ nÃvartante iti | 

atra Óruty-antarÃnusÃrÃt saævatsarÃnantaraæ deva-loka-devatà tato vÃyu-devatà tata Ãditya ity Ãkare nirïÅtam | evaæ vidyuto 'nantaraæ varuïendra-prajÃpatayas tÃvatà mÃrga-parva-pÆrti÷ | tatrÃrcir-aha÷-Óukla-pak«ottarÃyaïa-devatà ihoktÃ÷ | saævatsaro deva-loko vÃyur ÃdityaÓ candramà vidyud-varuïa indra÷ prajÃpatiÓ cety anuktà api dra«ÂavyÃ÷ | tatra deva-yÃna-mÃrge prayÃtà gacchanti brahma kÃryopÃdhikaæ kÃryaæ vÃdarir asya gaty-upapatte÷ (Vs 4.3.7) iti nyÃyÃt | nirupÃdhikaæ tu brahma tad-dvÃraiva krama-mukti-phalatvÃt | brahma-vida÷ saguïa-brahmopÃsakà janÃ÷ | atra etena pratipadyamÃnà imaæ mÃnavam Ãvartaæ nÃvartanta iti ÓrutÃv imam iti viÓe«aïÃt kalpÃntare kecid Ãvartanta iti pratÅyate | ataevÃtra bhagavatodÃsitaæ Órauta-mÃrga-kathanenaiva vyÃkhyÃnÃt ||24||

viÓvanÃtha÷ --- atrÃnav­tti-mÃrgam Ãha agnir iti | agni-jyoti÷-ÓabdÃbhyÃæ te 'rci«am  abhisambhavanti iti Óruty-uktyÃrcir-abhimÃninÅ devatopalak«yate | ahar ity ahar-abhimÃninÅ | Óukla iti Óukla-pak«ÃbhimÃninÅ | uttarÃyaïa-rÆpÃ÷ «aï-mÃsà ity uttarÃyaïÃbhimÃninÅ devatà | etad-rÆpo yo mÃrgas tatra prayÃtà brahma-vido j¤Ãnino brahma prÃpnuvanti | tathà ca Óruti÷ - te 'rci«am abhi sambhavanti arci«o 'rahna ÃpÆryamÃïa-pak«am ÃpÆryamÃïa-pak«Ãd yÃn «aï-mÃsÃnudaÇÇÃditya eti mÃlebhyo deva-lokam iti ||24||

baladeva÷ -- tatrÃnÃv­tti-patham Ãha agnir iti | agni-jyoti÷-ÓabdÃbhyÃæ Óruty-ukto 'rcir-abhimÃnÅ deva upalak«yate | ahar iti divasÃbhimÃnÅ Óukla iti Óukla-pak«ÃbhimÃninÅ | «aï-mÃsà ity uttarÃyaïam iti «aïmÃsÃtmakottarÃyaïÃbhÃbhimÃnÅ | etac cÃnye«Ãæ saævatsarÃdÅnÃæ Óruty-uktÃnÃm upalak«aïam | chÃndogyÃ÷ paÂhanti - atha yad u caivÃsmin Óavyaæ kurvanti yadi ca nÃrci«am evÃbhisaæbhavanty arci«o 'haraha ÃpÆryamÃïa-pak«am ÃpÆryamÃïa-pak«ÃdyÃn «a¬-udaïïeti mÃsÃæs tÃn mÃsebhya÷ saævatsaraæ saævatsarÃd Ãdityam ÃdityÃc candramasaæ candramaso vidyutaæ tat puru«o 'mÃnava÷ sa enÃn brahma gamayaty e«a deva-patho brahma-patha etena pratipadyamÃnà imaæ mÃnavam Ãvartaæ nÃvartanta iti | (4.15.5)

asyÃrtha÷ - asminn ak«i-stha-brahmopÃsaka-gaïe m­te sati yadi putra-Ói«yÃdaya÷ Óabyaæ Óaba-sambandhi karma dÃhÃdi kurvanti | yadi ca na kurvanti | ubhayathÃpy ak«atopÃsti-phalÃs te tad-upÃsakà arcir-Ãdibhir devais tam upÃsyaæ prayÃntÅti sphuÂam anyat | atra saævatsarÃdityayor madhye vÃyu-loko niveÓya÷ | vidyuta÷ paratra kramÃd varuïendra- prajÃpatayo bodhyÃ÷ | Óruty-antarÃd ity Ãkare vistara÷ | amÃnavo nitya-pÃr«ada÷ pareÓasya hare÷ puru«a÷ | ete 'rcir-Ãdayo devà ity Ãha sÆtra-kÃra÷ - ÃtivÃhikÃs tal-liÇgÃt (Vs 4.3.4) iti | tathÃrcir-Ãdibhir bhagavan-nideÓa-sthair dvÃdaÓabhir devai÷ sevyamÃnena pathà bhagavantaæ tad-bhaktÃ÷ prayÃnti tata÷ punar nÃvartanta iti | evam uktaæ nirïet­bhi÷-

arcir dina-sita-pak«air ihottarÃyaïa-Óaran-marud-ravibhi÷ |
vidhu-vidyud-varuïndra-druhiïaiÓ cÃgÃt padaæ harer mukta÷ || iti ||24||


__________________________________________________________

BhG 8.25

dhÆmo rÃtris tathà k­«ïa÷ «aïmÃsà dak«iïÃyanam |
tatra cÃndramasaæ jyotir yogÅ prÃpya nivartate ||25||

ÓrÅdhara÷ - Ãv­tti-mÃrgam Ãha dhÆma iti | dhÆmo dhÆmÃbhimÃninÅ devatà | rÃtry-Ãdi-ÓabdaiÓ ca pÆrvavad eva rÃtri-k­«ïa-pak«a-dak«iïÃyana-rÆpa-«aï-mÃsÃbhimÃninyas tisro devatà upalak«yante | etÃbhir devatÃbhir upalak«ito yo mÃrgas tatra prayÃta÷ karma-yogÅ cÃndramasaæ jyotis tad-upalak«itaæ svarga-lokaæ prÃpya tatre«ÂÃpÆrta-karma-phalaæ bhuktvà punar Ãvartate | tatrÃpi Óruti÷-te dhÆmam abhi sambhavanti dhÆmÃd rÃtriæ rÃtrer apak«ÅyamÃïa-pak«am apak«ÅyamÃïa-pak«Ãd yÃn «aïmÃsÃn dak«iïÃditya eti mÃsebhya÷ pit­-lokaæ pit­-lokÃt candraæ te candraæ prÃpya annaæ bhavanti iti | tad evaæ niv­tti-karma-sahitopÃsanayà krama-mukti÷ kÃmya-karmabhiÓ ca svarga-bhogÃnantaram Ãv­tti÷ | ni«iddha-karmabhis tu naraka-bhogÃnÃntaram Ãv­tti÷ | k«udra-karmaïÃæ tu jantÆnÃm atraiva puna÷ punar janmeti dra«Âavyam ||25||

madhusÆdana÷ - deva-yÃna-mÃrgastuty-arthaæ pit­-yÃna-mÃrgam Ãha dhÆma iti | atrÃpi dhÆma iti dhÆmÃbhimÃninÅ devatà rÃtrir iti rÃtry-abhimÃninÅ k­«ïa iti k­«ïa-pak«ÃbhimÃninÅ | «aïmÃsà dak«iïÃyanam iti dak«iïÃyanÃbhimÃninÅ lak«yate etad apy anyÃsÃæ Óruty-uktÃnÃm upalak«aïam | tathà hi Óruti÷ -- te dhÆmam abhi sambhavanti dhÆmÃd rÃtriæ rÃtrer apara-pak«am apara-k«ÅyamÃïa-pak«Ãd yÃn «a¬-dak«iïaiti mÃsÃæs tÃn anite saævatsaram abhiprÃpnuvanti mÃsebhya÷ pit­-lokaæ pit­-lokÃd ÃkÃÓam ÃkÃÓÃc candramasam e«a somo rÃjà tad-devÃnÃm annaæ taæ devà bhak«ayanti tasmin yÃvat saæpÃtam u«itvÃthaitam evÃdhvyÃnaæ punar nivartante iti | tatra tasmin pathi prayÃtÃÓ cÃndramasaæ jyoti÷ phalaæ yogÅ karma-yogÅ«ÂÃpÆrta-datta-kÃrÅ prÃpya yÃvat-sampÃtam u«itvà nivartate | sampataty aneneti sampÃta÷ karma | tasmÃd etasmÃd Ãv­tti-mÃrgÃd anÃv­tti-mÃrga÷ ÓreyÃn ity artha÷ ||25||

viÓvanÃtha÷ --- karmiïÃm Ãv­tti-mÃrgam Ãha dhÆma iti | dhÆmÃbhimÃninÅ devatà | rÃtry-Ãdi-ÓabdaiÓ ca pÆrvavad eva tat-tad-abhimÃninyas tisro devatà lak«yante | etÃbhir devatÃbhir upalak«ito yo mÃrgas tatra prayÃta÷ karma-yogÅ cÃndramasaæ jyotis tad-upalak«itaæ svarga-lokaæ prÃpya karma-phalaæ bhuktvà nivartate ||25||

baladeva÷ - athÃv­tti-patham Ãha dhÆmo rÃtrir  iti | tatrÃpi pÆrvavat dhÆma-rÃtri-k­«ïa-pak«a-«aïmÃsÃtmaka-dak«iïÃyanÃnÃm abhimÃnino devà lak«yÃ÷ | saævatsara-pit­-lokÃkÃÓa-candramasÃæ Óruty-uktÃnÃm upalak«aïam etat | chÃndogyÃ÷ paÂhanti - atha ya ime grÃma i«ÂÃ-pÆrte dattam ity upÃsate te dhÆmam abhisambhavanti | dhÆmÃd rÃtriæ rÃtrer apara-pak«am apara-pak«ÃdyÃn «a¬-dak«iïaiti mÃsÃæs tÃn naite saævatsaram abhiprÃpnuvanti || mÃsebhya÷ pit­-lokaæ pit­-lokÃd ÃkÃÓam ÃkÃÓÃc candramasam e«a somo rÃjà tad devÃnÃm annaæ taæ devà bhak«ayanti | tasmin yavÃt saæpÃtam u«itvÃthaitam evÃdhvÃnaæ punar nivartante (5.10.3-5) iti |

tathà ca  dhÆmÃdibhi÷ pareÓa-nideÓasthair a«Âabhir devai÷ pÃlitena pathà kÃmya-karmiïaÓ candra-lokaæ pÃpya bhoga-k«aye sati tasmÃt punar nivartanta iti ||25||

__________________________________________________________

BhG 8.26

Óukla-k­«ïe gatÅ hy ete jagata÷ ÓÃÓvate mate |
ekayà yÃty anÃv­ttim anyayÃvartate puna÷ ||26||

ÓrÅdhara÷ - uktau mÃrgÃv upasaæharati Óukleti | ÓuklÃrcir-Ãdi-gati÷ prakÃÓa-mayatvÃt k­«ïà dhÆmÃdi-gatis tamo-mayatvÃt | ete gatÅ mÃrgau j¤Ãna-karmÃdhikÃriïo jagata÷ ÓÃÓvate anÃdÅ saæmate saæsÃrasyÃnÃditvÃt | tayor ekayà Óuklayà anÃv­ttiæ mok«aæ yÃti | anyayà k­«ïayà tu punar Ãvartate ||26||

madhusÆdana÷ - uktau mÃrgÃv upasaæharati Óukla-k­«ïe iti | ÓuklÃrcir-Ãdi-gatir j¤Ãna-prakÃÓa-mayatvÃt | k­«ïà dhÆmÃdi-gatir j¤Ãna-hÅnatvena tamomayatvÃt | te ete Óukla-k­«ïe gatÅ mÃrgau hi prasiddhe sa-guïa-vidyÃ-karmÃdhikÃriïo÷ | jagata÷ sarvasyÃpi ÓÃstra-j¤asya ÓÃÓvate anÃdÅ mate saæsÃrasyÃnÃditvÃt | tayor ekayà Óuklayà yÃty anÃv­ttiæ kaÓcit | anyayà k­«ïayà punar Ãvartate sarvo 'pi ||26||

viÓvanÃtha÷ --- uktau mÃrgÃv upasaæharati Óukla-k­«ïe iti | ÓÃÓvate anÃdÅ saæmate saæsÃrasyÃnÃditvÃt | ekayà Óuklayà anÃv­ttiæ mok«am anyayà k­«ïayà tu puna÷ punar atra jÃyate ||26||

baladeva÷ - uktau panthÃnÃv upasaæharati Óukleti | arcir-Ãdir gati÷ Óuklà prakÃÓa-mayatvÃt dhÆmÃdikà gati÷ k­«ïà prakÃÓa-ÓÆnyatvÃt | gati÷ panthà ete gatà j¤Ãna-karmÃdhikÃriïo jagata÷ ÓÃÓvate anÃdÅ sammate tasyÃnÃditvÃt | sphuÂam anyat ||26||

__________________________________________________________

BhG 8.27

naite s­tÅ pÃrtha jÃnan yogÅ muhyati kaÓcana |
tasmÃt sarve«u kÃle«u yoga-yukto bhavÃrjuna ||27||

ÓrÅdhara÷ - mÃrga-j¤Ãna-kalaæ darÓayan bhakti-yogam upasaæharati naite iti | ete s­tÅ mÃrgau mok«a-saæsÃra-prÃpakau jÃnan kaÓcid api yogÅ na muhyati | sukha-buddhyà svargÃdi-phalaæ na kÃmayate | kintu parameÓvara-ni«Âha eva bhavatÅty artha÷ | spa«Âam anyat ||27||

madhusÆdana÷ - gater upÃsyatvÃya tad-vij¤Ãnaæ stauti naite iti | ete s­tÅ mÃrgau he pÃrtha jana krama-mok«Ãyaikà puna÷ saæsÃrÃyÃpareti niÓcinvan yogÅ dhyÃna-ni«Âho na muhyati kevalaæ karma dhÆmÃdi-mÃrga-prÃpakaæ kartavyatvena na pratyeti kaÓcana kaÓcid api | tasmÃd yogasthÃpunar-Ãv­tti-phalatvÃt sarve«u kÃle«u yoga-yukta÷ samÃhita-citto bhavÃpunar-Ãv­ttaye he 'rjuna ||27||

viÓvanÃtha÷ --- etan-mÃrga-dvaya-j¤Ãnaæ vivekotpÃdakam atas tadvantaæ stauti naite iti | yoga-yukta÷ samÃhita-citto bhava ||27||

baladeva÷ -- etayo÷ pathor bodho viveka-hetur bhavatÅti taæ stauti naita iti | s­tÅ panthÃno jÃnan arcir-Ãdi-mok«Ãya dhÆmÃdi÷ saæsÃrÃyeti smaran kaÓcid api yogÅ mad-bhakto na muhyati dhÆmÃdi-prÃpakaæ karma kartavyatvena na niÓcinotÅty artha÷ | yoga-yukta÷ samÃdhi-ni«Âho bhavÃpunar-Ãv­ttaye ||27||

__________________________________________________________

BhG 8.28

vede«u yaj¤e«u tapa÷su caiva
dÃne«u yat puïyaphalaæ |
atyeti tat sarvam idaæ viditvÃ
yogÅ paraæ sthÃnam upaiti cÃdyam ||28||

ÓrÅdhara÷ - adhyÃyÃrtham a«Âa-praÓnÃrtha-nirïayaæ saphalam upasaæharati vede«v iti | vede«v adhyayanÃdibh÷ | yaj¤e«v anu«ÂhÃnÃdibhi÷ | tapa÷su kÃya-Óo«aïÃdibhi÷ | dÃne«u sat-pÃtre 'rpaïÃdibhi÷ | yat puïya-phalam upadi«Âaæ ÓÃstre«u tat sarvam atyeti | tato 'pi Óre«Âhaæ yogaiÓvaryaæ prÃpnoti | kiæ k­tvà ? idam a«Âa-praÓnÃrtha-nirïayenoktaæ tattvaæ viditvà | tataÓ ca yogÅ j¤ÃnÅ bhÆtvà param utk­«Âam Ãdyaæ jagan mÆla-bhÆtaæ sthÃnaæ vi«ïo÷ paramaæ padaæ prÃpnoti ||28||

a«Âame '«Âa viÓi«Âe '«Âa-saæp­«ÂÃrtha-vinirïayai÷ |
akli«Âam i«Âa-dhÃmÃpti÷ spa«Âitotk­«Âa-vartmanà ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmik­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
tÃraka-brahma-yogo nÃmëÂamo 'dhyÃya÷ ||8||

madhusÆdana÷ -  puna÷ ÓraddhÃnu-v­ddhy-arthaæ yogaæ stauti vede«v iti | vede«u darbha-pavitra-pÃïitva-prÃÇ-mukhatva-gurv-adhÅnatvÃdibhi÷ samyag-adhÅte«u, yaj¤e«v aÇgopÃÇga-sÃhityena Óraddhayà samyag-anu«Âhite«u | tapa÷su ÓÃstrokte«u mano-buddhy-ÃdyaikÃgryeïa Óraddhayà sutapte«u | dÃne«u tulÃ-puru«Ãdi«u deÓe kÃle pÃtre ca Óraddhayà samyag-dattesu yat-puïya-phalaæ puïyasya dharmasya phalaæ svarga-svÃrÃjyÃdi pradi«Âaæ ÓÃstreïa | atyety atikrÃmati tat sarvam idaæ pÆrvokta-sapta-praÓna-nirÆpaïa-dvÃreïoktaæ viditvà samyag-anu«ÂhÃna-prayantam avadhÃryÃnu«ÂhÃya ca yogÅ dhyÃna-ni«Âha÷ | na kevalaæ tad atikrÃmati paraæ sarvotk­«Âam aiÓvaraæ sthÃnam Ãdyaæ sarva-kÃraïam upaiti ca pratipadyate ca sarva-kÃraïaæ brahmaiva prÃpnotÅty artha÷ | tad anenÃdhyÃyena dhyeyatvena tat-padÃrtho vyÃkhyÃta÷ ||28||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm adhikÃri-bhedenÃk«ara-para-brahma-vivaraïaæ nÃmëÂamo 'dhyÃya÷ ||8||

viÓvanÃtha÷ --- etad-adhyÃyoktÃrtha-j¤Ãna-phalam Ãha vede«v iti | tat sarvam atyeti atikramya ca yogÅ bhaktimÃn tato 'pi Óre«Âhaæ sthÃnam Ãdyam aprÃk­taæ nityaæ prÃpnoti ||28||

bhaktÃnÃæ sarvata÷ Órai«Âhyaæ pÆrvoktaæ te«v api sphuÂam |
ananya-bhaktasyety artho 'trÃdhyÃye vya¤jito 'bhavat ||
iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
ÓrÅ-gÅtÃsv asÂamo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||8||

baladeva÷ - saptamëÂamÃdhyÃya-dvaya-j¤Ãna-prakÃram Ãha vede«v iti | vede«u brahmacarya-guru-ÓuÓrÆ«aïÃdi-vidhinà samyag-adhÅte«u sarvÃÇgoaa-saæhÃreïa samyag-anu«Âhite«u | tapa÷su ÓÃstroktena vidhinà samyak carite«u | dÃne«u deÓa-kÃla-pÃtra-parÅk«ayà Óraddhayà ca samyag-datte«u yat puïya-phalaæ svarga-rÃjyÃdi-lak«aïaæ pradi«Âam uktam | tat sarvam abhyety atikramati | kiæ k­tvety Ãha idam iti | idam adhyÃya-dvayoktaæ bhagavato mama mad-bhakteÓ ca mÃhÃtmyaæ sat-prasaÇgena viditvà tad-vedana-sukhÃtiriktaæ tat sarvaæ t­ïÃya manyata ity artha÷ | tato yogÅ mad-bhaktimÃn bhÆtvÃdyam anÃdi-parama-mÃyikaæ mat-sthÃnam upaiti ||28||

k­«ïÃæÓa÷ puru«o yoga-bhaktyà labhyo 'rcir-Ãdibhi÷ |
k­«ïas tv ananya-bhaktyaivety a«Âamasya vinirïaya÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye '«Âamo 'dhyÃya÷ |
||8||